Architectura/Jaargang 5/Nummer 22/Jury-rapport

‘Jury-rapport der beoordeeling van de ingekomen ontwerpen op de prijsvragen door het Genootschap Architectura et Amicitia uitgeschreven voor het jaar 1896-97’ door H.P. Berlage Nzn., Joseph Th.J. Cuijpers, J.A. van Straaten Nz.

Afkomstig uit Architectura, jrg. 5, nr. 22 (zaterdag 29 mei 1897), p. 106-108. Publiek domein.

[ 106 ]

JURY-RAPPORT		der beoordeeling van de ingekomen ontwerpen op de prijsvragen door het genootschap architectura et amicitia.
uitgeschreven voor het jaar 1896–97.

Vooreerst wenschen wij hulde te brengen aan de toewijding, den ijver en in eenige gevallen ook het talent welke hier zijn besteed aan de beantwoording van deze drie prijsvragen. Hieruit zou kunnen worden afgeleid dat deze oefeningen wel aan haar doel be­antwoorden.
Dan dient hier aangemerkt te worden dat de zwakke zijde van de minder geslaagde ontwerpen zeer overwegend ligt in de planverdeeling en groepeering. Hoewel een gebouw in de ruimte moet worden gedacht, zoo wordt toch de plattegrond het eerst geteekend omdat de aaneenschakeling der ruimten neven elkander in plan van het grootste belang zijn voor hunne practische geschikt­heid.
De bouwkundige ontwerper dient zich dus eerst te oefenen in het voldoen aan de eischen van goede plattegronden, voor­dat hij zich de weelde veroorlooft van doorsneden en vooral buitenaanzichten te ontwerpen, die wel als prentje aantrek­kelijker schijnen en dankbaarder teekenen, maar welke geen de minste waarde hebben als ze niet op een goeden platte­grond berusten.
Onafhankelijkheid, vrijheid in opvatting, het vermijden van schoolsche, conventioneele vormstelsels zijn zeker prij­zenswaardige zaken, die den prijskamper voor oogen staan, en die de jeugdige fantasie streelen. Maar waar het geldt goede plattegronden te maken, zijn orde en regelmaat eischen, die zeer streng gehandhaafd moeten worden ter bevordering van eene goede constructie, een gemakkelijk verkeer en een rustigen algemeenen indruk der massa’s in opstand. De methode, die daarbij te volgen is, zal naar den aard der bestemming van de bouwwerken allicht verschillend moeten zijn.
Het teekenwerk is over ’t algemeen zeer goed, verschil­lende ontwerpen zijn met buitengewone vaardigheid op ’t papier gebracht; de aantrekkelijkheid van het teekenwerk als factuur mag echter noch ons, noch den ontwerper blind maken voor de inwendige gebreken. Dus dient aan de juistheid van de samenstelling vooral geene offers gebracht te worden door te groote zorg te dragen voor de aangename verschijning. Het wordt tijd voor deze klip te waarschuwen, nu de teekenkunst als techniek zoo ver ontwikkeld is; zij dient steeds slechts middel te blijven.
Ten aanzien van de vele goede kwaliteiten der inzen­ding, was de schifting voor de bekroning een werk, dat slechts na rijp beraad kon geschieden.
De voornaamste overwegingen die daartoe leidden, zijn hier beknopt weergegeven.

1e PRIJSVRAAG.

een genootschapsgebouw.

n. Reeds bij den eersten aanblik moet dit ontwerp den indruk geven van groote belangrijkgeid. De indeeling der plattegronden is met groote zorg tot het beste resultaat gebracht. De ingangen zijn geschikt geplaatst. De societeit heeft veel gezellige en rustige hoeken zooals die vooral door de Nederlandsche jongelui in eene „kroeg” gezocht worden. Zoowel met 10 personen als met 50 personen moet men er op zijn gemak zijn. Het is goed begrepen om alle meubels en verdere onderdeelen zuiver in de teekeningen aan te duiden. De rustige breede muurvlakken en gewelven leenen zich tevens voor eene schoone decoratie.
De zalen der verdieping zijn schoon aan elkander ver­bonden, de monumentale opvatting is stelselmatig doorge­voerd over alle verdiepingen; de zwaarte der muurmassa’s neemt zeer regelmatig af, en komt overeen met de bestem­ming der verschillende lokalen.
Het uiterlijk is duidelijk van vorm en karakteristiek voor de inwendige bestemming der verschillende ruimten, terwijl de detailleering zoowel daar als inwendig in persoonlijke-typische vorm is opgevat. De decoratie is uit het geheel ontwikkeld en goed doorgevoerd.
De teekeningen zijn duidelijk, frisch, zonder valsche effekten noch aangeleerde handigheden, — rustig en eenvoudig zijn alle vormen voorgesteld.
Het aantrekkelijke, wat de beste reproducties van klas­sieke bouwwerken hebben, is voor een goed deel eigen aan dit ontwerp.

wereldstad. De planverdeeling van dit ontwerp is practisch en goed, overal is een nuttig gebruik van de ruimte gemaakt, die niet in al te kleine onderdeelen is versnipperd. Ook de zaalkoppeling op de verdieping is bruikbaar ontworpen.
Zoo is de constructieve ontwikkeling ook doorgaand goed begrepen.
Het uiterlijk aanzien is ontwikkeld uit den smallen gevel die ’t best van verhouding is; ditzelfde stelsel aan de lange zijden, met eenige afwisseling voortgezet, is daar minder zuiver van vorm. Als verbinding op den hoek is een zwaar vierkant penant opgetrokken, die onnoodig is en uit de inwendige constructie niet voortkomt; evenmin is de brandmuur, die de daken verdeelt, inwendig daar­onder aanwezig[.] De pilasters aan den langen gevel zijn daar niet opgelost, in verband met de overige vormen.
Het beeld staat te hoog en eenzaam in den gevel om daar alleen de noodige aantrekking uit te oefenen op den voorbijganger.
Het tegeltableau is niet natuurlijk en noodzakelijk ont­wikkeld uit het geheel.
Het teekenwerk is met een geoefende hand vlot uitgevoerd en alle vormen zijn duidelijk teruggegeven; daardoor krijgt het ontwerp ook een goed aanzien.

h. in cirkel. Over het algemeen is de planverdeeling van dit ontwerp niet ongeschikt. De daarin nog overgebleven gebreken zijn de volgende, dat vooreerst de ingang van de societeit niet geschikt is — en dat de buffetkamer in ’t donker blijft.
Ook bij dit ontwerp heeft de smalle zijde voor de buiten-architectuur den toon aangegeven en is dus het best ont­wikkeld. Aan de lange zijde zijn hierin die soorten van boogafdekkingen ingevoerd, die niet voldoende overeen­stemmen.
Het verdient geen aanbeveling om de goten aan beide gevels binnenwaarts aan te brengen en telkens muurbekroningen als penanten of kleine geveltoppen daarbuiten op te trekken; de afwatering wordt hierdoor op den duur in ge­vaar gebracht.
Gelukkiger dan in zijne buiten-architectuur, zooals die [ 107 ]ook in detail is weergegeven, was de ontwerper met de binnen-architectuur, waarvan de detailteekening wel eigen­aardig is geslaagd.

a. et a. Zoowel de plannen als de opstanden van dit ontwerp zijn het slachtoffer geworden van de groote vaardigheid als teekenaar en aquarellist waardoor de ontwerper zich onder­scheidt. De plattegrond is opgeofferd aan de schuine ves­tibule — overhoeks geplaatst, die de schoonste ruimte voor zalen bestemd, versnippert. Dit euvel blijft op alle verdie­pingen heerschen.
De hoek van 45° heeft den ontwerper gebiologeerd. Terwijl hij den driehoek als hulpmiddel dient te bezigen om verdeeling, rythmus en verhoudingen te bepalen, heeft hier de versteklijn de overhand genomen en dringt deze schuine richting zich overal te onpas op.
Zoo zijn de vensters met schuine bovendorpels zoowel voor ’t glas, als voor ’t houten raamwerk, en voor de klem­mende wigvormige steen onzinnig. Want esthaetisch zijn die lijnen leelijk, onrustig, terwijl ze constructief ook groote bezwaren en materiaal-vernietiging medebrengen.
Zoo is ook de behandeling van de bovendorpels der sousterreinvensters, hoewel misschien nieuw, geheel strijdig met het karakter van den dorpel die op deze plaats zoo rustig veel moet kunnen dragen.
Ook de lijnen met de vrije hand geteekend verraden b.v. in het ijzerwerk veel meer aanleg voor losse decoratiewerken dan voor de samenstellingen van bouwkundigen aard die steeds veel meer overleg eischen.
In de doorsnede blijkt, dat de met zorg gedetailleerde hoek-ijzeren pijlers aan de hoofdkap zeer wel gemist kunnen worden, waardoor de ruimte der vestibule veel zou verbeteren.

ineengesloten en gelijkzijdige driehoeken. De trap is niet op de meest geschikte wijze aangelegd met betrekking tot de groote ruimte hiertoe aangewend. Wel is het café op de begane grondverdieping zeer ruim omdat de dienstvertrek­ken naar den kelder zijn gebracht, maar als verdeeling en inrichting heeft deze zaal de gebreken dat te goed verlichte ruimte voor ’t buffet is opgeofferd, dat het ruime uitzicht op den hoek der straten is verloren door den ingang in den ronden muur, die zeer goed aan een hoek ware aan te brengen.
In de doorsnede zal men ook opmerken dat de verdeeling der bogen geen goede rythmus heeft; vooral de hooge boog nabij den buitenmuur met groote ruiten is misplaatst.
De bouw van pijlers en gewelven in de vestibule is te schraal van verhouding om solide te zijn en om moumentalen indruk te maken.
Hoewel de constructie goed en het gebouw doorgaand bruikbaar is zoo konden aan deze prijsvraag hoogere eischen worden gesteld, en in zooverre wordt hier dan ook aangeteekend dat de buitenarchitectuur niet rustig en harmonisch van verhouding is, al zijn de maten van vensteropeningen ook al op practische gronden verdedigbaar.
De erkel-bestuurskamer is te overwegend met die hooge en breede ruiten. De topgevel daarboven wordt door het venster in de zaal voor ’t figuurteekenen te zeer overstemd.
Het teekenwerk is eenvoudig en goed, gemakkelijk uitgevoerd zonder aanwending van overdreven effekten, maar evenals ’t geheele ontwerp wel wat overhaast gedaan.

gezellige kroeg. In alle deelen mist dit ontwerp een goed begrip van de meer monumentale opvatting, welke de grondslag van zulk een vereenigingsgebouw moet zijn.
De ruimte der „kroeg” is in twee deelen totaal gebroken, — door vier ingangen is de rust, de contrôle over wat er in het gebouw geschiedt totaal gebroken, — de constructie der doorsneden vooral in de bovenste verdieping herinnert meer aan speculatiebouw dan aan de huisvesting van een bouw­kundig genootschap — evenzoo de slecht geproportionneerde deuren en vensters aan beide gevels. De dakvensters zijn topzwaar, de onnoodige hoektoren maakt een gevaarlijken indruk op alle voorbijgangers. De doorgezette lijnen van den middentopgevel zijn niet goed en de details die ter versiering zijn bedoeld, hebben niet genoeg karakter en samenhang met het gebouw om daaraan te voldoen.

2e PRIJSVRAAG.

dorpsstation.

buiten. De algemeene indruk van dit ontwerp is die van een praktisch uitvoerbaar plan. De indeeling vertoont slechts eene minder gunstige zijde, doordat het seinlokaal van de telegraaf niet in direct verband staat met het perron. Daar­aan zou tegemoet kunnen worden gekomen door de schei­dingswand weg te nemen. Op een dorpsstation, waar de chef alle dienstverrichtingen dikwerf zelf waarneemt of ten minste persoonlijk surveilleert zou een gedeeltelijke afschei­ding dezer ruimten voldoende zijn.
De constructie is praktisch en overal is de samenstelling duidelijk in de teekeningen weergegeven.
Al is het karakter niet Nederlandsch, zoo mag ’t toch prijzenswaardig worden genoemd dat het type gekozen is naar de bouwwijze van een nabuur, die aan zijne architec­tuur in hare techniek vooral gestrenge eischen stelt en die over ’t algemeen met gezond verstand doorvoert.
Het teekenwerk is zuiver en accuraat uitgevoerd met een geroutineerde hand.

halfweg. Ook dit ontwerp is onder vreemden invloed tot stand gekomen; ook deze ontwerper is zijne vormen wel meester, in zooverre als ’t type goed is doorgevoerd. De houtconstructie geeft een landelijk karakter aan ’t gebouw, maar zoude in nederland de bouwkosten zeker hooger opdrijven, met zulke zware afmetingen der stijlen, dan wanneer er overwegend van enkel baksteenen muren ware gebruik gemaakt.
De toren, die uitwendig een hoofdmoment van de massa maakt, is echter geheel overbodig en kan, hoe schilder­achtig ook, dus niet verdedigd worden. Noch als trap, noch als reservoir of ook voor luchtkanaal is deze hier gewenscht.
De zijde van het perron met die overdekking uit hout samengesteld is veel meer karakteristiek voor een station — een gebouw, waar lange treinen stilhouden om de reizigers gelegenheid te geven om tegen wind en weer beschut in en uit te stappen.
De constructie is goed begrepen, en de teekeningen zijn met geraak en smaak uitgevoerd, zij geven zelfs het gebouw een eigenaardig cachet.

schijf met rood en wit. Dit plan, dat van zekere on­afhankelijkheid getuigt, heeft schipbreuk geleden door eene verzotheid op den halven cirkel, die tot onnatuurlijke doelein­den is aangewend.
Het plan is goed en de constructie zoude aan de spoor­lijnen in Zuidelijk Limburg, waar de baksteen slecht is en de natuursteen als mergel- of Maasbreuksteen goedkoop te krijgen is in de nabuurschap, wel op zijne plaats wezen.
Maar de marquise die door kwartcirkelbogen aan ankers opgehangen den voorbijganger schrik aanjaagt, en het half­cirkelvormig overspannen drielicht in de wachtkamer, dat nog minder solide van samenstelling, is zijn onverdedigbaar. Want de marquise zoude met eenvoudige ijzerconstructie — zoo gewenscht op steenen uitkraging — en het venster hori­zontaal bedekt met flinke steenen dorpels zeker beter worden uitgevoerd.
De gebogen muur met 3 vensters bevordert het landelijk uitzicht, bravo, dat heeft reden van bestaan.
Aan ’t vlotte teekenwerk ontleent het ontwerp groote [ 108 ]aantrekkelijkheid, maar de bouwmeester late zich daardoor niet verleiden om de samenstelling minder streng te aualyseeren en te toetsen aan strenge critiek.

halt! Het zijn niet gebreken van constructieven aard, niet het gebrek aan zorg in de behandeling der distributie, die eenvoudig is — of die aan het teekenwerk besteed, dat met vaste hand is uitgevoerd — wat dit ontwerp niet in aanmer­king brengt voor bekroning. Zelfs zijn er vele details die „onder omstandigheden” eene zeer goede toepassing kunnen hebben.
Maar de kennis van die vele goede zaken is niet voldoende om een bouwwerk te maken dat karakter bezit.
Dit dorpsstation is veel te veel gedetailleerd behandeld met kleine ingewikkelde constructies, vele dak doorbrekingen, fijne hout- en ijzerwerken, overtollige dakvensters en killen, die te veel onderhoud met zich sleepen voor een utili­teits-gebouw.
Door meer streven naar eenvoud, en door de groote massa’s in hoofdlijnen tot uiting te brengen zou dit ontwerp veel verbeterd kunnen worden.

greenwich. De indeeling is minder gelukkig door den aanleg van twee niet in verbinding staande buffetten, eene ingewikkelde ongemakkelijke trap voor het huishouden van den stationschef, die ook eene eereplaats heeft welke haar niet toekomt.
De detailleering vooral die op groote schaal is karakterloos en zonder begrip van ’t goede gebruik van materialen.

3e PRIJSVRAAG.

boschwachterswoning.

jagen. De planindeeling eener boschwachterswoning is afhan­kelijk van de levenswijze, o.m. der heeren-jagers — en daarom­trent kunnen de opvattingen uiteenloopen. – De verdeeling die hier is gemaakt, hoewel verdedigbaar, bereikt niet de grootst mogelijke gezelligheid voor ’t verblijf in de kille najaarsavonden, vooral in de minder doorgevoerde koppeling der vertrekken. De engelschen gebruiken meest elk vertrek afzonderlijk, in nederland wordt er meer naar gestreefd om door groote doorgangen nabij de binnenmuren gelegen­heid te geven om twee ruimten tot eene groote te vereenigen.
De constructie is met zorg behandeld en de details, die wel niet door originaliteit uitmunten, zijn toch zuiver op het papier gebracht. Het teekenwerk is goed; het geheele plan zeer bruikbaar en praktisch uitvoerbaar.

houtsnip. Dit ontwerp geeft wel goede plattegronden wat betreft de ruimteverdeeling, alleen de torenbouw is niet zuiver in vertikale richting doorgevoerd, waardoor de soliditeit onnoodig wordt benadeeld.
Het karakter dat door de houtconstructie aan ’t gebouw gegeven wordt is goed begrepen, maar toch in natura zoude een eenvoudiger behandeling van de bovenverdieping minder aanleiding geven tot inwateren van ’t uitgezaagde hout, en de indruk zou zeker daardoor niets verliezen, maar op eenigen afstand reeds veel winnen.

marie. De algemeene indruk van dit onderwerp in plan en opstand is niet ongunstig, maar als wordt ingezien dat ver­schillende buitenmuurtjes van den torenbouw niet uit den beganen grond zijn opgetrokken, dan blijkt dat de origina­liteit van silhouette en van muurmassa niet uit het wezen van ’t ontwerp voortkomt maar kunstmatig gezocht is; de ontwerper voelt zelf de zwakke zijde daarvan.

zonder toren. Gevelteekeningen op zeer aantrekkelijke wijze uitgevoerd, met smaak geaquarelleerd en van eene niet kwade massa-verdeeling in goede uitwendige architectuur, — maar dit alles berust op geen hechten grondslag, want de aanleg in plan is op de zonderlingste wijze versnipperd. Inplaals van eene gecentraliseerde groepeering voor een aangenaam, goed gesloten avond- en nachtverblijf, is hier een grillige aaneen­schakeling van vertrekken gemaakt, met het maximum van buitenmuren. Hier zeer zeker dient herhaald te worden de opmerking in den aanhef gemaakt, dat de plattegronden het zwaartepunt vormen van een ontwerp en deze dus met de grootste zorg dienen bestudeerd te worden.

gelijkzijdige driehoek in cirkel. Het afkeurenswaardige hulpmiddel van een buitenmuur der verdieping op ijzeren balken midden over de Hall te plaatsen is hier door de goedkoopte niet te verdedigen. Zelfs zoude dit euvel vermeden zijn indien de dakvlakken met meer overleg waren geplaatst. De details zijn weinig bestudeerd.
Het is niet aanbevelenswaardig om eene heldere teekening die met zuivere inktlijnen op wit papier is gezet door zwart­achtig rossige kleuren tot een somber beeld om te werken. Het penseel heeft in dit geval niet gelukkig gewerkt.

Tenslotte een woord van waardeering voor de gezamen­lijke collectie welke hier blijk geeft van het aanmerkelijk veel beter bouwkundig kunnen in den kaatsten tijd. Deze drie prijsvragen door het Genootschap a. et a. uitgeschreven hebben aanleiding gegeven tot veel verdienstelijk werk, dat, we willen het wenschen ook voor de niet-bekroonden, van veel nut zal kunnen zijn in hun streven.

amsterdam, maart —april 1897.

h. p. berlage nzn. joseph th. j. cuijpers. j. a. van straaten nz.