Centraal blad voor Israëlieten in Nederland/Jaargang 37/Nummer 7/Daniël Stalpaert, de architect der Groote en der Portugeesche Synagoge

‘Daniël Stalpaert, de architect der Groote en der Portugeesche Synagoge’ door S. Seeligmann

Afkomstig uit het Centraal blad voor Israëlieten in Nederland, 22 april 1921, [geïllustreerd bijvoegsel] ter gelegenheid van Pesach en het 250-jarig bestaan der Groote Synagoge te Amsterdam, [p. 1]. Publiek domein.

[ Bjvoegsel, 1 ]

Daniël Stalpaert, de architect der Groote en der Portugeesche Synagoge door
S. SEELIGMANN.

 Jarenlang stond ik voor een raadsel. Zoude werkelijk de Portugeesche Synagoge door den Mr. metselaer Elias Bouman, als architect ontworpen zijn, zooals men sedert de Castro aannam en zoude de architect van de Groote Synagoge onbekend blijven? Het eene zoowel als het andere kwam mij zeer onwaarschijnlijk voor. Beide gebouwen, die tot de mooiste voorbeelden van Nederlandschen Kerkrenaissancebouw uit ’t laatste derde der zeventiende eeuw gerekend kunnen worden, hebben niet alleen typische overeenkomst, maar dragen ook het cachet van hooger architectuur dan door een overigens geheel onbekenden Mr. metselaer te zijn ontworpen.
 Nadat ik dikwijls te vergeefs op het Gemeente-arehief had gezocht een oplossing van dit raadsel te vinden, heb ik in Mei 1914 aldaar een antwoord gevonden, dat ik, nu het Gedenkboek van Dr. Sluys, wien ik het gevonden materiaal ter beschikking had gesteld, niet in zijn geheel bij de viering van het 250-jarig bestaan der Groote Synagoge verschijnt, in korte trekken openbaar wil maken.
 Ik vond namelijk twee notarieele contracten van de Kerkmeesteren van de hooghduitse Joden van 28 Maart 1670, ten eersten met den mr. metselaer Elias Boumans en ten tweede met den mr. huystimmerman Gillis van Vin, van bouw en betimmering der hoogduitsche Synagoge ten overstaan van notaris J. Snel te Amsterdam gesloten. Uit deze notarieele acten, die preciese omschrijving van den bouw bevatten (de volledige publicatie ervan blijve voor het Gedenkboek, dat naar we hopen nog in zijn geheel zal verschijnen) blijkt duidelijk, dat de teekening door een ander is gemaakt en dat:

„...als dit werck opgemaeckt sal sijn, soo sal de Hr. Daniel Stalpaert het werck opneemen of het niet wel gemaeckt is, off yets daer noch aen mancqueert tot dat de besteeders haer contentement hebben.”

(Voorheen)

DE GROOTE SYNAGOGE, op den hoek van de Nieuwe Amstelstraat en Deventer Houtmarkt. (Kopergravure voorkomende in de beschrijving van Amsterdam door Caspares Commelin 1691).

 De conclusie ligt voor de hand, dat de toenmalige stadsarchitect Daniel Stalpaert de ontwerper van het gebouw was. Verschillende gebouwen en kerken door hem gemaakt, hebben hetzelfde cachet als de twee Synagogen. Zoo bijv. de kerk op het Bickerseiland en die op Oostenburg. Ik vond voor mijn hypothese nog een sterk bewijs. Op den plattegrond van Amsterdam van 1662, door Daniel Stalpaert geëtst, komt op ’t exemplaar in het Gemeentearchief de Hoogduytsche en Portugeesche Synagoge voor. Deze zijn uit 1671 en 1675. De heer Gimpel, kundig bewaarder van den atlas op ’t archief, heeft eenige maanden geleden in het Handelsblad „Onder den Streep”, deze kaart met het jaartal 1662 om deze reden geantidateerd genoemd. Ik verklaar dit veel eenvoudiger door te zeggen, dat Daniel Stalpaert die gebouwen, die hijzelf ontworpen heeft, later op de plaat van 1662 bijgeëtst heeft en het archief-exemplaar zulk een latere staat is. Ook hiervoor vond ik een duidelijk bewijs. In de Resol. Thes. ord. 2 (1657-1664) f. 162 recto komt onder 15 November 1663 het volgende voor:

 „Den architect Daniel Stalpaert sal vereert worden de somme van driehondert vijftien Gl. tot vergoedinghe van de oncosten bij hem gedaen tot het maken van de grote caerte van de uytlegginge, des so sal hij de plaet met ’t gunt daertoe behoort voor sich houden.”

 Duidelijker bewijs, dat de kaart noch geantidateerd is en dat de koperplaat, die in het bezit van den architect-etser bleef, later bijgewerkt is, behoeft er wel niet te worden geleverd.
 Het is naar mijn meening, daarom niet meer twijfelachtig, dat de hoogduytsche Synagoge, en ook de Portugeesche Synagoge, die eveneens door den mr. metselaar Elias Bouwman als aannemer is gebouwd, door Daniel Stalpaert als architect is ontworpen.

(Thans)

DE GROOTE EN DE NIEUWE SYNAGOGE, op het Jonas Daniël Meijerplein.  (Pastel-teekening door Martin Monnickendam, in het bezit van den Kunsthandel Bernard Houthakker).