Gebruiker:Vincent Steenberg/Vaernwijk
|
[i]
VAN DIE
CAP. I. Van die eerste maniere van predicken, te velde, die calvinische leeringhe neffens die vermarde stadt van Ghendt, die hooftstadt van Vlaenderen, ende hoe dat de justicie tzelve gheerne belet hadde. Alzoomen wart hoorende een vlieghende mare oft gheruchte, als datmen wart predickende te velde, bij eenighe vremde mannen, de leer van Johannes Calvinus ende datter veel toegheloops van volcke was, ghelijc tvolc zeer nieuloopich es tot veranderijnghe ende nieuwe dijnghen altijts gheneghen, daer dicwils groote schade ende verdriet uut comt, zoomen int vervolch van dese wel hooren ende verstaen zal, bijsondere hoorde men dat dit gheschiede ontrent die vermaerde edel coopstadt van Andtwerpen, ooc in Heneghauwe, bij Valenchiene, ende in Westvlaenderen ende ander quartieren; zoo was menich ghoet man ende vrauwe bevreest, binnen die stadt van Ghendt, dat zij tzelve bij haerlier stadt ghewaer werden mochten, ende zulcx als zij vreesden eijst hemlien gheschiet; want, ontrent half wedemaent 1566, sprac men te Ghendt datter een van dese predicanten zien predicken was, met een cleen cuddekin volcx van lichten levene, ende meest vremde ghezellen, die te Ghendt in cnaepschappe wrochten, ontrent Mariakeercke, een cleen mijle vander stadt, ende noch eens ontrent Ste Amantsbeerch neffens de stadt, daer den predicant was 1
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. zittende up den steegher van een muelene. Als ijemant daer voorbij passeerde, zoo noodden zij hem om te hooren dwoort Godts, alzoo zij hieten. Daer was noch ijewers ghepredict, daer sommighe poorters van der stadt, daer bij een ghoijkin(1) ende huijskin van playsanssen hebbende, den predicant salveerden, die in vreesen was van ghevanghen te zijne, ende de heere up thuijskin commende bezouck doen, was de predicant van achter uutghelaten ende over de walgracht ghestelt ende alzoo enscappeert, want de justicie van buten ende van binnen begonder listen ende laghen naer te legghen, alzoot emmer claerlic bleeck, up den laetsten dach van wedemaent, zondach wesende; want doe predicte een persoon, als dandere in weerlic abijt, met een hermesijnen casacke ende eenen fijnen viltenen hoet, curt van persoone ende audt ontrent XXX jaren, schijnende an zijn sprake te zijne van Curtrijke, metten blooten hoofde, zeer sebaerlic(2), leden tcappellekin buten Ste Lievinspoorte, up een bulcxkin rontom met hautcanten ende slachbosch bezet. Hij zat up sommighe cappen ende mantels, die hem zijn toehoorders daer toe leenden, ende hadde eenen bouck voor hem, las altemet wat daer in, ende sloot hem dan weder toe, voortghaende alzoo in zijn predicacie; hij knielde ooc int eerste legghende zijn handen te ghadere zeer devotelic, ende om dat hij niet ghevanghen of betrapt en zoude werden, zoo was hij zijn zester int parck gheleet, zoo dat men niet en wist van haer zessen wie den predicant was, dan als hij hem ghijnck voughen om te ghaen predicken. Hij beleedde de evangelie van dien daghe, strafte de zonden, dede voor die overheijt den coninc ende den paus bidden, dat Godt haer verstand zoude willen verlichten, dat dwoort Godts (alzoo (1) Goedje. – (2) Zedig.
3 zij haer leerijnghe noumden) vredelic zoude moghen zijnen loop hebben. Hij hadde belooft ten drij hueren te predicken, naer noene, maer beghonde vanden twee hueren. Daer zaten audituers in drije hoopkins, mans, vrauwen ende jonghe meijskins, elc een lettel verscheeden, tsamen ontrent zoo vele int ghetal als den predicant jaren hadde, zeer vaste an melcanderen ghevoucht zijnde; elck hoopkin hadde haren onderwijsere, ende hadde cleen bouxcxkins in haer handen, ende songhen ondertusschen psalmen, ende vercochten die boucxkins daer die psalmen in stonden gheprent als liedekins, elc voor eenen twalevaert. Daer waren veel ommestanders die daer rontomme stonden, ende waren commen bezien wat men daer bedreef; want twas voor alle meinschen een vremt onghezien dijnck, sonderlijnghe die in Vlaenderen woonden. Zulcx was mij gherelateert van mijn waschterighe die ic daer af zeer raviserende was, zegghende dat ons daer duere een groot quaet ende perijkel anstaende was, indient niet aestelic belet en werde, maer tdocht haer al ghoet zijnde ende wel ghaende, zoot vele leeke lieden dochte. Maer cleen vruecht ende behaghen schiep hier inne de hoverheijt ende magistraet van Ghendt, die zeer beclaechden dat haer stadt ende onderzaten daer mede gheplaecht moesten zijn, ende zijn hier up te rade gheghaen mijn heeren schepenen met mijn heeren vanden rade van Vlaenderen, die te Ghendt haer hof ende consistorie hauden, ende den raet ghedrouch hem zoo dat ment zoude prouven te beletten, met middele van verscrickijnghe oft verbaestheijt, (want men hadde ghehoort, dat zij met grooter vreesen haer predicatien onderhilden), dat ooc beter ware een zulcke uprijsende quale int eerste te beletten, dan naermaels als zij tien waerf meerdere zoude zijn ende qualic om te beletten ware. Aldus ontrent den vier hueren up den voornoemden dach, hadden
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. haer upgestelt ende quamen daerwart ghereden joncheer Pieter van Overbeke, onderbaliu van Ghendt, meester Jan de Brune, procureur generael van den raet van Vlaenderen, dheer Lievin van Secleers, heere van Gottem, baliu vander Auderburch, met haren assistenten ende dienaers, metghaders die dienaers van der eerlichede van Ste Pieters abdie, daer neffens gheleghen, elc met zijn gheweere redelick wel voorzien als met sijncroers ende dierghelijcke, ooc sommighe ander persoonen daertoe gheroupen zijnde. Met dese rede van peerden ende voetvolc welfde ooc zeer veel volcx uut der stadt, om te beziene wat men daer ghaen bedrijven zoude; zoo dat den hoop wies wel tot ix of x duijst; sommighe uut vreesen hilden haer up de veste, maer al den meestendeel volchde mede ter plecken voornoemd. De heeren ende magistraet, ziende die groote menichte van volcke tallen canten woelen, zoo dat haer peerden nauwelic duere en conden gheraken, zoo en ghenouchdet haer niet wel om haer exploot wel te moghen uutrechten; want dit volck was verre den minsten deel suspect, want den meesten deel waren daer ghecommen alleene om te ziene wat daer gheschieden zoude; ander waren loopen hooren predicken uut een nieuwicheijt; deen louch, dander ghecte, de derde diffendeerde den predicant ende zijn audituers; maer als zij ghewaer werden, die inde predicatie waren, dat hemlien over den hals quam een rede van peerden ende voetvolck, voorzien met gheweere, zoo dochten zij wel dattet up hemlieden uutgheleijt was, ende zijn een deel aestelic gheweken, ende verstaken oft verzwijnden haren predicant, hem over den hals weerpende een van hare cappen oft mantels om datmen hem te min kennen zoude; de reste bleven vast an melcanderen staende. Ende mits dat den baliu van Ghendtbrugghe ende roede, ghenaemt Cornelis Croes, wonende Ghendt, te Putte bij
DAT EERSTE BOECK. 5 Eglins schuere, voren reet, met eenen blooten zweerde in dhandt, roupende heir heir, zoo rees daer onder de vrauwen, die ter predicacie ghecommen waren, een deerlic ghecrijs; twas almeest jonckvolck, de manspersoonen veel jonghe ghezellen magher int abijt, ende daer hadde bijcans quaet afghecommen, want zij beghonden den voornoemden baliu met keijen te groeten, die zij daer int zant raepten, ende die vander predicatie waren spraken: broeders, staet, staet, ende en wilt niet wijcken. Maer den baliu vander Auderburch, den procureur generael ende donderbaliu van Ghendt rieden haer tot paeijse ende dat zij vredelic zouden willen scheeden, want zij en waren daer niet ghecommen om ijemant te mesdoene, dan om de vergaderijnghe te scheeden. Nochtans wasser daer metten peerden onder voeten ghereden, tzij dat die peerden schu waren, mits die beroerte van den volcke ofte andersins; ende, onder andere, wart daer eenen gherolt up den wech wel vier screden verre, ende viel metten hoofde teerts in een drooch gracht, met de beenen om hooghe, zoo dat zijn voeten quamen jeghen des peerts burst; maer en was niet ghequetst, tpeert hadde hem zeer ghemijt. Veel cappen, mantels, bonetten ende hoeden waren daer int onghereede ende verloren, mits tgroote ghedrum ende ghedruus vanden volcke. Daer was eenen houden man, met een calu bolle, die strafte den baliu vander Auderburch van zulck een daet, zegghende dat hij onredelic was ende in gheen rechten ghefondeert tvolck, dat paijsivel was, alzoo te beroeren; ende creghen sommighe arguwacien, zoo dat den vornoemde baliu, vergramt werdende, sprack, ghij calu cop, ghij zulter om hanghen. Dit ghedaen zijnde, zoo es tvolck ghescheeden, ende zijn in de stadt naer huus ghecommen, als oft eene groote processie gheweest hadde; ende dit es deerste meerckelicke gheschiedenesse gheweest ter causen vander
6 VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. nieuwer predicatie ontrent die stadt van Ghendt; ende niet jeghenstaende dese resistancie vander overheit weghen, zoo dat zij wel meercken mochten, dattet grootelic jeghen den wille was vander magistraet, zoo hebben zij haer up den zelven dach tsavonts, ontrent den ix hueren, vervoordert te prekene buten der hueverpoorte, aldaer men onser vrauwen ommeghanck ghaet; ende duerde tot bij den daghe, want daer was meer dan eenen predicant, alzoo men naermaels wel verstaen heeft. CAP. II. Van Nicasius Van der Schuere, die eene vande nieuwe predicanten gheworden es, ende zoe afdraghende dat veel lieden worden spreken van melcanderen duer dese nieuwe predicatie. Tes ooc waerachtich dat eene van dese predicanten es een jonck persoon, cleene ende teer van lichame, ende, soo sommighe catolijcque zegghen die hem wel kennen, een ghoet kindt van herten, eersaem van levene ende zeer sober van teere, in een maeltijt nauwelic een rumerkin wijns drijnckende, gheboren te Ghendt, ghenaemt Nicasius Van der Schuere, onlancx ghehuwet an een schoon rijcke dochtere ghenaemt. . . (sic) Sbucx, Lievins dochtere, die van onghenouchten zieck wart, als zij vernam dat hij hem met zulcke dijnghen ghijnck melleren, dwelc zijn officie niet en was; was ooc van zijnent weghe tamelic rijcke,zone wesende van Willem Van der Schuere, overleden der weerelt, die men plach te heeten Willekin Van der Schuere oft Schuerkin, om zijne jonghelueringhen ende wonderlicke vremde troengien ende belachelicke sticken die hij voort stelde. Hij plach te Ghendt, in den Pauwinnen Steen in de Langhe
7 Munte, wijn te vercoopen, ende was eens ghecalaingiert om dat hij rijnsch wijn ende petau(1) tsamen vercochte, dwelc verboden was, ende liet den wijn vercoopen, ende men zeijde dat hij redelicken wel gheleert was, te Lueven een lettel tijts ghestudeert hebbende in medecijnen; daer naer heeft hij in Vrancrijck gheweest, daer hij desolutelic leefde, zoo veel jonghers pleghen, tot dat hij daer in een pedagoghe wat ghestudeert hadde in de gheestelicke zaken, waer uut hij gheschicter geworden es, ende, wederom te Ghent commende, cochte tot sommighe boucbinders een groot ghedeel boucken van de aude keerckelike doctueren, als van Augustinus ende andere. Zijn dwase moedere, in dese zijnen nieuwen staet van predicacie, es hem zelve ghaen hooren predicken, als duer groote devocie verwect zijnde, de leeringhe van Calvinus die hij in Vrancrijcke oft elder ghesoghen hadde.
(1) Wijn van Poitou. – (2) Getravailleerd, ongerust.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. want tontstack aestelic overal, als een vier dat, in stroo ende stoppelen onsteken zijnde, metten winden herwaert ende ghinswaert ghedreven wert, ende aldaer voetsel vindende, voorder ende voorder onsteect.
9 ghen priester heere zeijde, sprack: en noumt de papen gheen heeren maer heetse liever catten, waer up hij de cause zeijde, die ic om beters wille zwijghe. Ander spraken: men zoude de papen de zenuwen afsnijden, zij zouden haer crunen met coestront moeten decken; den name priesters en wart vande zulcke niet ghenoumt; elc sprack alzoot hem ghoet dochte ende te voren quam, duer toesteken vande veltpredicanten, die tvolck zeere up de gheestelicke persoonen verhaet ende verbittert maecten; nochtans wisten zij ondertusschen een seemkin te strijcken ende deden bidden voor hare vervolghers, als bijsonder meester Pieter Titelmanus, deken van Ronche(1), die van sconincx weghen ghecommitteert was om inquisicie te doene over dheretijcquen, waer inne hij zeer neerstich was, hebbende zeer groote macht ende auctoriteijt, hemlieden vervolghende al Vlaenderen duere, zoo datter een groote ontellicke menichte gheexecuteert wart metten viere, stroppe, zweerde ende watere, ende ander penen van banissementen, kaerkers, amenden, boeten ende andersins. Hier duere wart ghetrocken veel volcxkin van quaden lichten leven, als vrauwen die, ghehuwet zijnde, haer qualic gheregiert hadden, lieden die bijstier gheworden waren bij haren quaden regimente ende dierghelicke; ende up dat men ooc de waerheijt zegghe, vele ander ghoede lieden van name ende van fame, godtvreesende ende onberespelic van levene, zach men ooc int vervolch dees predicatie zeer volghen, zoo dat menich onmoghelic dochte dat zulcke persoon daer ghijnghen. Tes ooc te noteren dat die de catolijcque wilden ghenaemt zijn, zeer verhaet ende verbittert waren up dese die ter predicatie ghijnghen, (1) P. Titelman, deken van Ronse. 2
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. verachtense en versmaeddense in alle mannieren, ende hadden som(1) den mont vul bloets, weinschten som om den bast te coopen daer men den laetsten an hanghen zoude, ende lieten haer meercken, an vele ander afdraghende woorden, hoe wraeck ende bloetghierich een herte dat zij ooc hadden. Zoo dat zij deen den anderen in dat cas niet vele te verwijten en hadden; ende bijsondere waren hier inne meest bekent sommighe die thabbijt van gheestelicke persoonen droughen, ende coloreerden haer bloetghiericheijt met een phineeusche jaloursie des gheloofs, dwelc meer een tijrannie dan een jaloursie mocht ghenaemt zijn; alzoo ooc die ghuesghezinde, haer onghebacken woorden stroijende, ghaven ooc wel te kennen hoe fenijnich dat zij int herte waren. Dwelc hem aldus, over beede zijden, zeer wel ghereede om een groote rasende bloetsturtijnghe daer uut te rijsen ende een deerlicke onverdraghelicke desolacie over alle dese Nederlanden. CAP. III. Van een edict up tfaict vande nieu predicatie, van eene justicie te Ghendt ghedaen, ende van een predicatie ontrent Ghendt ende een disput van deser leeringhe. Margareta, mij vrauwe de regente, met haren raet ziende tanstaende perijckel datter voor handen was, ter causen van dees nieuwe predicatie, zant uute een mandament, dwelc eerst ghepublieert was bij den raet van Vlaenderen te Ghendt onderhauden, ende daer naer bij schepenen vander keure, inhaudende, onder andere, zoo wie de nieuwe predicanten heretijcquen logierde, favoriseerde, thaerder diffencie een (1) Somtijds of sommige.
11 mes trocke ende ghijnghen hooren prediken, dat ware up arbitrale correctie; ende zoo wie eene van dees predicanten vercreghe, zoo dat hij gheraecte in handen van justicien, zoude hebben van des predicants ghoede vic carolus ghuldenen, ende, indien hij gheen ghoet en hadde ofte zijn ghoet te curt schoote, dat zoude men vuldoen van sconincx weghen, onsen gheduchten heere, in Spaingnen wesende, die Godt bewaren wille. Dit mandement was veel zachtere dan de voorghaende mandamenten gheweest hadden, ende was ghedaen om datter gheenen uproer uut commen en zoude.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. ghenaemt Livins bastaert zone, die ic uuter vonten gheheven hadde, dat hij hem dissimuleren zoude, oft hij zoude hem vaster ende bewaerder legghen daer hij zoo veel liberteijts niet hebben en zoude. Hij sprack onbedacht als noch een jonc man zijnde, ende den anderen, willende een heerschap zijn, nam dat zeer qualic, mits dat hij zeer couraigiues was, ende speet hem dat hij van een, die veel minder ende jongher dan hij was, alzoo zoude als een kindt gherijnct zijn. Aldus des daechs te voren, desen Artus, zijn vierdere wel ix stoopen rijnswijns ghedroncken hebbende, creech tsavonts wederom woorden jeghen den supier, ende terstont nam eenen snijer ende planten hem jueste int herte, zoo dat tbloet jeghen de posten speijte, ende achtereen nederzanck ende straf(1). Desen supier was een frisch, jonc man ende hadde ooc ter nieuwer predicacie gheweest eer hij dit faict committeerde. Up den zelven dach werden de scraghen ghestelt daer men de berderen vanden schavotte up pleecht te legghen, als men daer up ijemant zal ghaen justicieren, ende datte voor eenen anderen pacient; daerom sprack desen Artus tot den man die de scraghen ghijnck stellen: ic zie wel tzal ijemants ghebuerte ghaen zijn, tes quaet verdient, ofte dierghelijcke woorden; ende den raet vande heeren veranderde, zoo dat dien persoon alsdoe niet daer up en quam te steerven, maer desen Artus zelve (zoo ghehoort es) die daer naer up den zelven avont den supier doot stack, ende tsanderdaechs daer up gherecht was. Waeromme hij, up den dach als hij steerven moeste, desen zelfden man uuter vanghenesse ziende, sprack hem an ende zeijde dat hij lettel gheweten hadde dat die scraghen, die hij hem den dach te voren zach ghaen stellen, voor eenen anderen zouden te (1) Starf.
13 passe commen, om daer zelve up ghejusticiert te zijne; niet min, hij sprack dat hij de doot wel verdient hadde, maer beclaechde des supiers doot, die, zonder eenighe kennesse te gheven, duer zijn fuerie ende dronckenschap ter doot ghebrocht was. Nu zullen wij weder ghaen hooren van die veltpredicacien.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. schen oft overheden, alwaert schoone dat zijt verboden up dlijf te ghaen hooren; want den heere die zecht dat men in dat cas niet vreesen en zoude die tlijf moghen nemen, maer hem die lijf ende ziele mach weerpen in den eeuwighen brant der hellen, ende dat hij de ghene die hem hier schamen te belijden, die meinschen zal ooc schamen te belijden voor zijnen hemelschen Vader ende die inghelen Godts; dat ooc Christus ghepropheteert heeft (welcx mont niet lieghen en mach) dat zijn woort, alst naect ende bloot ghepredict wert, in hemlien diet predicken ende hooren, vervolcht ende ghepersiqueert zal werden, alzoo langhe als de wereld staet. Met dese ende deser ghelijcke perswacien trocken zij de herten vande simpele ghoede meinschen wonderlicken zeere, zoo datter daer vele was die spraken dat zij bereet waren om dwoort Godts ende den name Christi niet alleene haer ghoet maer ooc haer leven over te gheven; dwelc meer quam (eijlacen) uut een eenvaudighe viericheijt dan uut een discrete voorzienicheijt; want hadden zij ghemeerct ende wel verstaen die pointen die daar jeghen zijn, zij zouden wel tot anderen verstanden ghecommen hebben, want ten es niet al dwoort Godts dat dwoort Godts ghenaemt es; maer men moet meer bezien wat die meenighe vanden helighen Gheest Godts geweest es, die onder die letteren van den woorde Godts besloten licht; want zonder cause en zeijde niet die helighe Paulus: die letter eijst die doot slaet, maer den gheest maect levende. Den vijandt allegierde de scriftuere jeghen den heere in de woestijne; zoo hebben ooc alle heretijcquen van anbeghinne ghedaen, maer al tonrechte ende valschelic; want zij en hebben deen scriftuere met dandere niet verlijct, maer ghebroken ende ghecorrumpeert; zij en hebben niet recht connen oft willen draeijen in melcanderen die twee wielen die Ezechiel zach, beteekenende daude ende nieuwe
15 testament; want hoe zout connen waer zijn dat dheretijcken tonghevalsche bloote woort Godts hebben (zoo zij haer vermeten), als zij meer dan duijsentgherande in hare opinien gheweest zijn, zoo zij wel bevinden connen die daude hijstorien duerlesen ende den tijt voor ooghen anmeercken; hoe mach daer den helighen Gheest in weercken die maer eenderande en es, niet twistich maer paeijselic; hoe zoude moghen desen Gheest der waerheijt, in duijsent manieren, alzoo hem zelve contrarie spreken; zoo en ware dan in hem gheen waerheijt bevonden, maer een abijmighe lueghentale, dwelc verre moet zijn van ijemant dat eens te durven peinsen; zoo en zijn de zulcke dan (oft zij schoon vervolcht waren) niet vervolcht om tpreken oft leeren vanden woorde Godts, maer om tvervalschen van diere ende om hare inobediencie vander justicie, die een dienaresse Godts es; dat ijemant meer stonde oft verhieffe meinschelicke leeringhen oft gheboden dan tclare woort Godts, die ware zonder faute te straffen; maer meinschelicke leeringhen accorderende metten worde Godts, ghelijc Paulus zecht (ic hebbe een fondament gheleijt, een ander zalder up temmeren) die en zijn niet te verweerpen, als mense niet hoogher dan naer haer weerde oft valuere den volcke voren en lecht; ende dat Godts woort moet vervolghijnghe lijden, dat es waerachtich; want schict hem ijemant naer trechte evangelie te leven, hij zal vander weerelt behaet, vervolcht, bespot ende versteken werden. Breeder hier af up een ander tijt.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. CAP. IV. Van een rudesse die tot Aermentiers gheschiede, ende vande ongheoorsaemheijt der onderzaten tot Andtweerpen ende te Doornicke. Want alwaert zoo dat wij hier gheen woorden toe en ghebruucken, de weereken zullen dees nieuwe leeringhe ghenouch openbaren ende beschamen; dwelc up den voornoemden dach, den viien in hoymaent, noch wel ghebleken es tot Aermentiers, een walsche stadt, toebehoorende den princie van Ghavere, grave van Egmont, gouverneur van Vlaenderen. Want tsachternoens, tusschen viere ende vijf hueren, zijn daer binnen ghecommen ontrent zes duijsent persoonen, onder mannen, vrauwen ende kinderen, de mannen vijandelic al met gheweere ende ghewapender handt; ende quamen in oorden vijf dicke, deerste alle met hallebaergien, daer naer met bussen, daer naer met vurcken, ende achter met langhe spiessen; ende daer volchde eenen hoop vrauwen ende kinderen, meijskins ende knechtkins; tscheen dat die Tectofagij(1) ghecommen waren, ghelijc zij voortrjts uut Gallia quamen. Sommighe vande principale ghinghen an de wet ende begheerden de slotelen vander vanghenesse, om uut te laten zeker ghevanghen man van haerlier nieu religie; dwelc de regimentuers weijgherden, zegghende dat haren heet zulcx niet en vermochte, anghezien dat hij een sectaris was, ende ter causen van dien ghevanghen die zij uut begheerden. Dit hoorende, zij zeijden: naer dien dat ghij ons de slotelen ontzecht, wij zullen zelve eenen middel zoucken om hem te verlossen, ende ghinghen achter een tot (1) Tectosagi. – De Tectosagen, een volk uit de Narbonensische landstreek.
17 eenen temmerman ende haelden daer langhe hauten, waermede zij de dueren vander vanghenesse foortselic open liepen, ende upbrekende de mute, daer hij in zat die zij begheerden, haelden hem daer uute; ende alzoo daer neffens ooc was besloten een anebaptiste oft herdooper die tgheruchte hoorde ende verstont, zoo badt hij hemlieden zeere dat zij hem ooc verlossen wilden, dwelc zij hem weijgherden om dat hij van haren gheloove niet en was, maer duer zijn neerstighe bede, hebben zij hem ooc uutghelaten ende ontsleghen. Dit aldus ghedaen zijnde, zoo maecten zij up de maerct, naer crijsch ghebruuck, eenen rijnck oft slecke, ende die meijskins hieffen up psalmen oft Godts loevezanghen, ende vertrocken alzoo wederomme uut der stadt; aldus hebben ons verclaert lieden die van daer ontrent ghecommen waren.
3
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. mij, om eerst alzoo ghelibereert te zijne om ter predicacie te ghane, ja daer rees een ghedrum ende gheckijnghe uute. Dit ziende de scrijvers, deden haer ghereeschap wech, ende schuerden haer pampieren, vindende gheenen middel meer daer toe. Aldus ghijnghen zij weder ter predicacie, wel x of xii duijsent steerck, ende hadden drije predicanten eloquent ende wel beredent, den eenen predicte in walsche voor de Walen die daer waren, ende dander ii in vlaemsche voor de Vlamijnghen ende die gheen walsch en conden verstaen. Men meende datter volck van wapenen alsdoe ghecommen zoude hebben te voete ende te peerde, dat te Liere ende daer ontrent gheleghert was, ende dattet hertooch Henrick van Brunswijc daer uut laste vanden hove beschict hadde, maer daer en es niet af commen, dan dat den grave van Bredenroode in Andtweerpen ghecommen es, als haer bescheerm heere, zoo dat daer zeer vremdelic ghijnck, mits alle die vremde nacien, die binnen der stadt costumelic zijn; voor alle huijsen hijnghen bij nachte lampteernen, ende men beghonde de straten met ketenen af te sluten jeghen den anloop van peerdevolck ofte ander rudesse. De mare ghijnck datter sommighe toe leijden om den grave van Bredenroode te duerschieten, te weten ii persoonen die hem brieven brachten, maer die bussen sloughen faute, ende dat zij van sommighe gheestelicke daer toe uutghemaect waren, omdat zij vermoedden dat Bredenroode ghues ghezint was, maer mits dat dese mare onlanghe continueerde, zoo es zij twijfelachtich te hauden.
19 stadt ter predicatie, niet obedierende der overheijt ende magistraet, waeromme die heeren vander wet ontboden bij haer die ghuldenen vander stadt, die metter busse ende boghe conden spelen, hemlieden voren haudende, hoe zij bij eede, van auden tijden, verbonden waren heere ende wet bij te stane ende die stadt te helpen bescheermen jeghen hare vijanden; zij kenden dattet alzoo waerachtich was, ende overzulcx was vander wet weghe an hemlieden begheert ende ghelast dat zij tzelve alnoch onderhauden ende doen wilden, dwelck zij ooc consenteerden ende beloofden te doene, maer als haer die heeren voren leijden te ghane an den hoop die buten der stadt ter predicatie was, met haer gheweere voornoemt, zeijden dat zij deze voor gheen vijanden der stadt en hilden, en waren ooc van gheenen zinne die te bevechten oft te beroeren, mits datter vele van haren vrienden ende maechschepe onder ghemijnghelt waren, als haer vaders, moeders, broeders, zusters, hooms, zwaghers, cosijns, nichten, haer kinderen ende dierghelijcke, die gheen vijandtschap met allen up de stadt en droughen, maer van herten haer welvaert begheerende waren. Aldus bleef dit voornemen onvulcommen, dwelc vele talderbeste dochte, andere jugierden anders.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. CAP. V. Van veltpredicacien, van een voorghebodt ende van sommighe propoosten ende arguacien onder die van Ghendt, desen anghaende, ende hoe zij met gheweere begonden ter predicacie te ghane, in diveersche quartieren van dese Nederlanden. Te Ghent (dats te verstane daer ontrent) en hilt men ooc niet af van veltpredicken, want den xen in hoijmaent, up Ste Amelbeerghen dach, preecte men weder tot Stalendriessche, een mijle vander stadt, ende daer waren wel viij of ix duijsent meinschen, ende quamen naer huus ontrent den vj hueren van den avonde, als oft een processie gheweest hadde.
21 ende dat aldus dees predicanten, in dese Nederlanden, talle canten gheschict waren om tvolcx herten totter nieuwer religie ghehuldich ende bereet te maken, want mits dat tghepeins vrij es ende de tonghe quaet om binden, ende den jeghenwoordighen tijt daer toe veel oorzaken ghaf, zoo clapte elck zulck als hem ghoet dochte ende te voren quam, zegghende wart dat men dees predicanten hier niet en wilde hebben, men zout wel beletten, men hadde maer die predicanten te apprehenderen oft te vanghen, want die gheweert zijnde, zoo en zou daer gheen verghaderijnghe meer wesen: den herder wech ghenomen zijnde, de schapen zouden ghaen dolen oft verstroijt loopen. Ander spraken dat ware odiues, daer mochte onder tvolck een beroerte uut commen, daer jeghen dat dander streden ende spraken datter gheen perijckel in geleghen en ware. De predicanten te Ghendt, te weten eenighe van dien, ghaven ooc haer advijsen, daer zij up den stoel stonden, ooc zonder daer toe verzocht zijne, radende ende stauwende die magistraet ende den ghemeenen man tot jeghengheweere, dat men met ghewapender handt inden hoop slaen zoude, zegghende: die van Ghendt hebben hier voortijts vaillante crijschmannen gheweest, waer blijft haer couraige ende manlic herte nu? ende dierghelijcke woorden die zij haer dicwils lieten ontvlieghen, dwelc nochtans vele lieden van eeren ende verstande niet ghoet en dochte, om dat men aldus zoude moghen gheven de quaetwillighe ofte die vander nieuwer religie (die daghelicx in grooten ghetale wiessen, alle dese Nederlanden duere), occasie van grammoedicheijt ende groot beroerten, alzoo men eenen schoonen spieghel ghezien hadde an dat edel conincrijcke van Vrancrijcke, om alzoo alle dese landen bedorven te werden met oorloghen, ja den eenen ghebuer jeghen
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. den anderen te verwecken; dattet ooc groot jammer ware, dat men die simpel ghemeene lieden, mannen, vrauwen ende kinderen, audt ende jonck, die som uut grooter devocien daer ghijnghen hooren predicken, zoo dat zij haer van tranen niet en conden onthauden, zoo jammerlic zoude quetsen ende dootslaen, dwelc in dat cas den eenen vriendt den anderen zoude doen, ende haer moeders ende zusters ende meer ander maechschap ende ghoede vrienden daer onder zoude moghen vinden. Ander spraken dat die papen ofte monicken daer jeghen zelve uuttrecken ende tgheweere annemen, tes haer oorloghe, tghaet hemlien anne, men preect jeghen haren pottaigepot ende ghiericheijt ende ander abusen, ooc zijn de veltpredicanten veel uutgheloopen broers ende monicken, dus eijst van haren volcke zelve die de wurtel van deser roere ende erreuren zijn, daerom zouden zij zelve veel redelicker de hare bedwijnghen ende wederstaen, die aldus taerm volc beroerden, maer zij willen een ander stauwen tot vechten ende zelve gherust zitten ende dan met ghemake hooren hoe de zaken verghaen zijn. Daer jeghen dat ander zeijden, ten es haren staet niet dat gheestelicke persoonen ten strijde trecken zullen, alzoot ooc waerachtich es, want tzoude zeer qualic voughen een gheestelic persoon wapenen te draghen, ende men zoutse daer duere noch veel tijrannigher schelden dan te voren, zegghende: ziet hoe bloetghierich dat zij zijn, zij nemen zelve tzweert in dhandt, tes hemlien ooc, met ghoeder acusen, verboden int concilie Pictaviense, int decretael: de vita et honestate clericorum cap. clerici... si quis...(1), daer besloten wort dat die ghewijdde die wapen draghen of (1) Cap. II. Clerici arma portantes... Cap. III. Si quis comam relaxaverit anathematisatur. (Antiquœ collectiones decretalium, Ilerdae, 1576, p. 38.)
23 huer hair laten wassen, wouckerie anthieren, zullen in den ban ghedaen werden, waer up zij creghen in andtwoorden, dattet ooc haren staet ende officie niet en was om haer eijghen proffijten te bescheermen, ander ter oorloghe te stauwen oft te raden, ende zeijde men, hier cleven ooc de zaken des gheloofs an, zoo spraken zij, die zal men beweeren met de wapenen des gheest, met tzweert vanden woorde Godts ende niet met uutwendighe wapenen, want zulcke gheestelicke vijanden met zoo plomp een zweert dat daer toe niet en dient, niet te bestrijden en zijn, ja, zij zullen haer zelven daer duer glorieren ende groot maken, zegghende, ziet die roomsche ende den antechrist en heeft niet om hem te weeren dan ghewelt ende tijrannie, ghelijck wulfven, beeren, leeuwen ende tijgren al rasende up die meinschen vallen, zonder reden ende verstandt te ghebruucken; dit zijn rechte Turcken ende Mameluucken, die al met vier ende zweert rasen als verwoedde honden ende monsteren, ja, zijn dobbel Turcken ende tijrannen, mits dat zij christen meinschen willen gheheeten zijn, die tgheweere in zulck eenen strijt verboden es van haren Heere ende Meester, die niet en wilde dat zijn apostelen de macht zouden hebben tvier van den hemel te doen commen up die rebelle ende wedespannighe Samaritanen, hemlieden daeromme straffende, wel verstaende zoo langhe die heretijcquen stille ende zelve niet en zijn. Twas, zegghe ic, somtijts een wonder die redenen ende argumenten te hooren, die onder sommighe persoonen ommeghijnghen, die niet alle en schenen onghezauten zijnde, maer om ons redenen hier af niet te lanck te maken, zoo willen wij ons aesten om die naervolghende gheschiedenessen van desen rasenden curtsigen tijt te vertellen.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. lettel experience ende verstandts heeft), cleen reverencie tot heere ende wet hadden, haerlier gheboden ende bevelen letten gheoorsaemheijt ende onderdanicheijt bewijsende, want zoo zaen als dit voorghebodt voornoemt ende meer andere ghelesen waren, zoo riepen die kinderen ende jonghe knechten eenen jau, eenen jau, ende hilden haren spot daer mede, dwelc menich eerlic ende treffelic man, die verstandt hadde, ende menighe discrete wijse vrauwe, ooc mede veel ghoede devote gheestelicke persoonen, zeer hert int herte sneed ende leet om hooren ende zien was, vreesende van eenen quaden fijn oft hende daer uut te commen; maer wat wast? de onghebondentheijt ende onwillicheijt vloeijde doe overe ende deen vloet quam up dander, want als men tghemeen volck eenighe liberteijt gheeft, zij en hauden gheen mate, zij tenderen altijt voort ende voort. Daer waren eenighe aude vrauwen die spraken openbaerlic ende overluut dat gheboden was dat men bute ter predicatie ghaen zoude ende dat die Jacopijnen ende Fremenueren tvolc verleedden, leerende haut ende steen anbeden en dat nochtans Godt gheen haut noch steen en es, maer die met hemlien accordeerden zouden ten Jacopijnen eenen schep uuten pot hebben, lieghende alzoo stautelic ende zegghende dat zijt hooren ghebieden hadde.
25 hier voorscreven es, ende beghonde in ander quartieren ooc alghemeen te werdene, zegghende dat zij tgheweere niet en droughen om ijemant te mesdoene, maer up avontuere of men hemlien mesdoen wilde, oft hare vrienden, wijfs ende kinderen (die daer int sermoen, zonder gheweere, stille ende zachte als lammerkins zaten) haerlier onnoosel ende onschuldich bloet sturte, dwelc zij niet- wel verdraghen en zouden connen uut natuerlicker, compassie ende medelijden, ende, want men hem hier af een voorspel betoocht hadde, zoo vreesden zij dat tzelve noch gheschien mochte ende scheerper snijden dant alsdoe sneet, aldus deen zweert (zeijden zij) doet dander int scheede blijven, maer zij en roerden niet dat dit van gheenen noode en ware, wilden zij justicie obedieren ende thuus blijven, maar neen, dwoort Godts (zoo zijt noumden) moest voren ghaen, dwelc zij wederom ghijnghen hooren up den xiiiien hoijmaent(1566) ende maecten een groote verghaderijnghe tusschen Ghendt ende Audenaerde, in een plaetse oft rappas ghenaemt Landuut, ende waren al wel voorzien van gheweere als van rappieren, poengiaerden, deghens, rutijnghen(1), pijcken, vurcken, pistoletten, handtbussen; de landtlieden, die zulc lanc gheweere niet en hadden, hadden som haer zweerden an haer stocken ghebonden in stede van pijcken oft partisanen, om alzoo te voorder te moghen reecken. Ooc wasser daer die haer picken daer an ghebonden hadden, ende andere, brochten haer seijsenen mede. Daer was ten zelven tijde eenen zekeren prijs van schieten, zoo datter een groote verghaderijnghe van volcke was, maer meest van Ghendt, om die grootheijt vander stadt wille maer ii cleen mijlen van daer ende vele van Audenaerde ende van daer ontrent, iii (1) Rottingen. 1
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. mijlen van daer gheleghen; van Eecloo ende van al tplatte landt daer rontomme. Veel lieden die daer up haer huusen van plaijsancen waren ende de pachters daer ontrent, waren bevreest van desen grooten hoop volcx, duchtende daer af verlast te zijne oft eenighe meerckelicke schade te lijden, maer men hoort niet dat daer ijemant ijet ontvremt wart, al wast datter veel schamel ende beroeijt volck onder ghemijnghelt was. CAP. VI. Van een justicie te Ghendt ghedaen ende noch van der veltpredicatie, ende wie daer af schenen de voorstanders ende capiteijnen te zijne, ende hoe de zelve predicacie meer ende meer wies ende toenam. Den xven in hoijmaent (1566), maendach wesende, was onthooft up een schavot, voor sgraven casteel, een jonck ghezelle van XX jaren of daer ontrent, ende was den cnape van joncheer Pieter Van Hedijnghen, heere van Hasselt te Vrijen, ghenaemt Pauwels Bate, filius Bartholomeus, om dat hij den pastuer van Hasselt, met eenen stock, die hij daer uut eenen cant afghehauwen hadde, ghesleghen hadde, up aermen ende beenen, zoo dat hij hem ter eerden velde ende riep zijns lijfs ghenade; dit ghebuerde op eenen morghenstont vrouch, in een coorenstick, daer den priester zijn ghetijen ghijnck al lesende, ende hadde dese mesdoender anghedaen de cleeders vanden anderen cnape, Gillis ghenaemt, ende was voor taenzichte vermomt, maer den priester (hoe wel hij zeer ghequetst was) en hadde gheen mijncke, zoo [waren] twee chirurgienen van Ghendt tot daer, van tsheeren weghe ghezonden, als meester Silvester Moenins ende meester Joos Van Steertem, metghaders de chirurgienen die over hem ghijnghen attesteerden, maer de presumptie was dat hij
27 hem zoude ter stede dootghesleghen hebben, hadde daer niet eenen waghen ten naerghanghe ghecommen. Men wilde zegghen dat desen jonchman eenen eijmelicken aet up desen priester hadde, om dat hij, over eenen langhen tijt, cause gheweest hadde dat zijn vader t' Aelst twee zoo drij reijsen ghepijnt was, om dat hij twee herdoopermeesters ghelogiert hadde, alsdoe t’ Aelst wonende, maer quam naerderhandt te Ghendt wonen om dat hem dochte dat hem die Tan Aelst zoo qualic meshandelt ende de leden ghebrocken hadden, niet jeghenstaende dat hij dopinie van de wederdoopers niet en sustineerde, want hij heefter naermaels jeghen ghestreden, met woorden ende scriften, want hij was een gheleert man, conde griecx ende latijn, die de studie ende de duecht zeer lief hadde, zoo dat hij sommighe boucken componeerde, maer was overleden der weerelt. Desen jonghen pacient dede dit ooc ter liefden van zijnen meester, den heere van Hasselt, die ooc partijtschap jeghen desen priester drouch, ende zijn huusvrauwe hadde hem uuter vonte gheheven ende een ghoet testament belooft, maer lust ijemant te hooren hoe hij in handen quam, tgheschiede in deser mannieren: de heere van Hasselt was zeer qualic ghemint in de voornoemde prochie, daar hij woonde, ende men wist wel wat questien dat tusschen hem ende den pastuer gheschiet waren, daerom liep de mare zeere up hem of up de zijne. Uut deser causen hebben de heeren vanden rade te Ghendt, beede zijn cnapen inneghedaecht, die zijn ghecompareert ende terstont vaste ghehauden, daer naer quam dheere van Hasselt zelve om zijn cnapen te verlossen ende wart ooc ghevanghen, ende den eenen cnape Gillis, upden welcken dat men hilt, ghepijnicht zijnde, belaste den anderen cnape, de welcke uut vreese vander pijne, tfaict bekende ghedaen te hebben, hoe wel de heeren
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. minst up hem vermoedden, mits dat hij een ghoet uutzien hadde, magher ende hebbende eenen langhen nuese, zoo dat alsmen hem zoude ghaen verwijsen een jonghe dochter voor de consistorie ghecommen es, begheerende hem in huwelicke te hebben ende hem alzoo te verlossen, maer men hilt de duere voor haer ghesloten. Up tscavot staende, ontschuldigde hij zijnen heere ende meester als dat hij hem daer toe niet gheraden en hadde, begheerende dat men hem daer af onschuldich zoude willen hauden, daer naer knielde hij neder ende wederom upstaende onder ander woorden zeijde dat hem dit quam van zijnen meester ghetrauwe te zijne ende dat hij onschuldich starf; daer naer riep hij zeere op Godt almachtich ende alzoo vlooch thooft vanden buucke. Dese voornoemde twee propoosten schenen jeghen melcanderen te vechten; veel lieden docht ooc dese justicie hert te wesen ende up talderstrancste te snijden, anghezien den ghequetsten noch dootwonde noch mijncke en hadde, maer men meende dat dit eensdeels ghedaen was om tvolc, dat zeer verhaet was up de gheestelicke persoonen, duer de veltpredicanten, hier duere een ontzich te gheven, om hem anden priesterlicken staet niet te mesghane.
29 zeeveren daer up, cruusen ende zeijnen, zalven, zauten ende strijcken, bezweeren den duvel daer uut, als oft de moeder eenen duvel ix maenden in haren lichame ghedreghen hadde, welcke ceremonien ende supersticien die heijlighe apostelen niet ghedaen en hebben, up al dwelcke ghoet te andtwoorden ware, want de keercke ende de vaderen hebben van alle auden tijden zulcx ghehuseert om zeker beteekenessen hier te lanck om verhalen, ende heeft wel die auctoriteijt ende macht zulcx te doene, want zij heeft wel macht te binden ende te ontbinden ende veel ander dijnghen; niet ooc en bezweert men tkindt als ofter eenen duvel in ware, maer vander eerfzonde weghe heeft de duvel recht an tkindt, die verjaecht men van daer ende anders niet, maer hier af willen wij cesseren tot up een ander tijt.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. inboorlijnc van Ghendt, een ploter oft leertauwer van zijn ambacht, maer hadde langhen tijt den crijch ghehanthiert onder die zwarte ruters in Oostland ende Duijtschlandt, daer hij zulcke rudesse ende rouckeloosheijt gheleert hadde; hij ghijnc altijts met sijncroers ende ander gheweere wel voorzien. Hier mede hadde hem ghevoucht zijn broedere meester Jan Onghena. Dese hadde de name meester behauden, om dat hij een lettel tijts schole ghehauden hadde, maer gheneerde hem meest met de rhetorijcke daer hij ooc redelic verstandt af hadde, ende hadde een ghoede stemme om zijnghen, was ooc ghenouchelic ende boerdelic van troengien ende bootsen uut te stuucken ende aerdighe refereijnkins, die hij zelve ghecomponeert hadde, waer duere hij wel bemint was, met hooghe ende met nedere, ende was alomme een waer eenighe feeste of ijet te doen was; als die ghuldenen vanden boghe uut trocken om prijs, zoo was hij daer den zodt, ende was cnape van zeker ghuldenen oft broerschepen, ghijnck floucx int abijt ende was een jonck schoon man. Dese zoude naermaels, met weenende ooghen, beclaecht hebben dat hem zijn eijghen broeder bedroghen hadde, ende hem doen te verstaen dat hij niet en dorfte vreesen, hij hadde zeghelen ende bescheets ghenouch van groote meesters om zulcx te doene, maer dat hij hier af secreet zijn zoude.
31 waren veel tonnen met biere daerwaert ghevoert ende eenen waghen vul coochalme(1), zoo dattet meer eenen veltlegher scheen zijnde dan een predicacie. Zij hadden ooc voor een husancie anghenomen te schieten al haer gheladen bussen af, als de predicatie ghehent was, dwelc een groot ghedruus maecte, doe zeijden sommighe catolijcque: daer luden de clocken vande ghuesen ofte ghuesghezinde. De predicanten straftense zelve somtijts daer omme, hemlieden biddende dat zij zulck gheruchte met schieten niet maken en zouden, want zij maecten ooc vervaert ende bevreest de vraukins ende jonghe dochterkins die in tsermoen zaten, die doch lichte vervaert zijn, zoo waren ooc veel ghezellen ende manspersoonen, want zoo zaen als zij eenich gheruchte hoorden, meenden terstont dat die van Ghendt uut quamen om haer doot te smijten, waeromme zij somtijts liepen ende tumelden over hoop, vielen in grachten als verbaesde meinschen, maer zij werden nu een lettel verstautende, als de zake ghewoon werdende, want die sermoenen ghedaen zijnde, quamen tsente Pieters inne tsachternoens ontrent den vier hueren, neffens onser vrauwen keerchof, te peerde ende te voete, waer onder een deel schoenlappers waren, ende quamen psalmen al sijnghende; twas doe potmaerct tsente Pieters ende sente Maria Magdalenen avont, zoo dat daer een groote woelijnghe van volcke was.
Sjabloon:Ist(1) Keukenalm, keukengerief.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. schelkin daertoe bequame schijnende. Dat daer veel volcx gheweest hadde, bleeck wel an die groote menichte van volcke, dwelc, alst ghepreect was, in die stadt quam gheghaen, zoo dat eenen verdrieten mochte thende daer af te verwachten ende duerde wel drij of vier hueren lanck, duer ii poorten, als de Hueverpoorte ende de Pedercelie poorte, maer twas al meest jonc ende ghemeen volcxkin, van drij hondert nauwelic eenen persoon van machte, maer men moet ooc verstaen dat men wel hondert persoonen of meer vint, middelbaer ende magher ghestelt, jeghen eenen rijcken poorter of treffelicken coopman, nochtans warender sommighe van machte onder ghemijnghelt, ende onder andere zeker practisienen bij den raet van Vlaenderen, als bijsondere de zonen van Baudin Maijaert, den vader, overleden zijnde, een machtich advocaet gheweest hebbende, waeromme dat zij hemlieden tzelve verboden ende verpeinden up zeer groote pecunieele boeten; maer noch en lieten zijt daer niet omme, dus worden zij inneghedaecht ende hier af compareerde Christoffels Delabeque, een jonc curt persoon, rijcke ende wel ghestaet, van gheboorten van Douwaaij, ende bij de heeren zijnde, wart beneden ghewesen ende inde vanghenesse ghesloten, ja, tselfs den zone van mijnheere den president, een zeer gheleert jonchman ende in Vrancrijck ghestudeert hebbende, was ooc calvinisch ghezint, waer af hem den vader (zeer verstoort zijnde) niet en heeft connen ghebrijnghen.
33 CAP. VII. Van deerste nachtwake die die van Ghendt beschicten. Van sommighe ghevanghenen vander secte die uutghelaten waren. Hoe die pedicanten die bij Ghendt ghepreect hadden, te Deijnse ghijnghen preken ende hoeveel lieden van beede de partijen bedroeft ende bevreest waren, ende waer of dat men meent dat den name gues ghecommen es. Des nachts daer naer, dat was den xxiij hoijmaent (1566), waecten de busschieters, vleeschauwers, vischcoopers ende dierghelijcke, die van audts tot hulde ende bijstant van heere ende wet, (alst noot es, ende daertoe verzocht zijnde) verbonden zijn, wel vijf hondert steerck, uut laste van schepenen, ende schieden smorghens voor den vijf hueren, ende aldus commende vander nachtwake, lieten al haer busse afghaen: dit maecte een groot gheruchte, zoo dat veel mannen uut haren bedde schoten, schuvende haer veinsteren ende commende alf ghecleet up tstrate, melcanderen vraghende watter schulen mochte. De vrauwen ende kinderen waren zeer vervaert, meenende datter eenen uploop in de stadt was; want lettel ijemant van deser wake wiste ende en hadden te voren gheen gheschut bij nachte ghehoort. Daer waecten ooc up tstadthuus zeker schepenen vander Kuere ende van Ghedeele, pencionarissen ende secretarissen, serjanten ende boden, bij ghebuerten oft bij toure. Dit was deerste beghinsel van waken dat men te deser causen hilt, om des troublen tijts wille; want niemant en wiste oft was verzekert hoet hende nemen zoude, ende waerwaert dat draeijen zoude; veel eerlicke mannen die niet gheerne quaet beroct en hadden, en schicten niet vele min haer lijf of ten minsten haer ghoet daer te laten, zoo vreeselic het hem den 5
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. tijt anzien. ’T sanderdaechs den xxiiijen hoijmaent (1566), wart te Ghendt uutghelaten, bij den heeren van den rade, eenen doopsghezinden, die langhen tijt ghevanghen gheweest hadde, ende was een minister die lieden herdoopende ende zulcke valsche leere leerende, de welcke zoo hij manck ofte vercruepelt was in zijn gheloove, ooc manck ghijnck in deen been. Hij was van Zomerghem ende bekeert, zoo de mare (maer flauwelic) ghijnck. Ooc waren zeker ghevanghenen uut den Sausselette ghelaten, die ooc ter causen vander religie ghevanghen waren, ende waren costeloos laten ghaen. Van ghelijcken was ooc uutghelaten een vrauwe persoon die tsente Pieters, int clooster, langhe ghevanghen hadde ghezeten, ende was doopersghezint, nochtans weijgherde zij uut te ghane zegghende: Men heeft mijnen lieven man om dwoorts wille ter doot ghebrocht ende al ons ghoet wech ghenomen, waer bij zal ic arme vrouwe nu ghaen leven? Men trooste haer ten beste dat men conde, ende lietse costeloos wech ghaen, dwelck zij ooc niet en hadde om te betalen.
35
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. noemden meester Gillis, hilpen onder tvolck, dat gheweere hadde, eenen rijnck oft slecke maken. Dees predicatie ende feeste ghehent zijnde, quamen zij vele te Ghendt ter Bruchsepoorte inne, naer huus, ende zonghen oft riepen: vijve le gues.
37 zijde als over dander zijde) schenen te ghaen al quellende zoo dat haer daghelicx voetsel afghijnck. Daer wasser ooc die de zake licht woughen onder de ghuesghezinde, meenende dat zij haer dijnghen al varijnck(1) claer hebben zouden ende waren zeer blijde ghezint, lachende ende tsamen sprekende ende vergharende met hoopkins. Maer om dat wij hier vanden name ghues vermanen ende noch vermaent hebben, zoo waert wel behoorlic dat men zeijde hoe hij upgheresen es, waeraf men dese oorzake zecht te zijne, te weten dat tanderen tijden hier te voren bij zeker edelmannen vander nieuwer religie ofte die favoriserende, somtijts eenighe requesten (tot libertheijt tenderende, den gheloove anghaende, ofte om verzoetijnghe vander inquisitie, die doe was ende noch meer wies ende toenam) bij de gouvernante secretelic ghepresenteert werden, ende als men die ghelesen hadde ende vraechde waer den persoon oft persoonen waren diese hadden ghepresenteert, zoo en wister niemant af te spreken, noch men condense nieuwers vinden; want zij, uut vreesen van ghevanghen te zijne ende daerom in lijden te commen, haer bedect hilden, ende als dit noch somtijts gheschiede ende zulcke requesten noch onder dander bevonden ende ghelesen werden zoo dedense die heeren terstont an deen zijde weerpen oft schueren zegghende uut een verachtijnghe: tzijn ghues oft rijbauten diese hier ghepresenteert hebhen, sectarissen die gheerene een ander policie zaghen, die naer haren zin ende zotten cop ware; want ghues es alzoo veel ghezeijt als guijt oft rijbaut; maer naer dier handt esser een requeste openbaerlic bij de gouvernante ghepresenteert van eenen grooten hoop edelmannen van machte ende van namen, die haer zelven ontdecten, zoo voorseit es, ende als de gouver- (1) Gauw, spoedig.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. nante vraechde wie dese requeste presenteerde, zoo quamen zij alle met een ghedruus binnen ende spraken: wij alle tsamen zijnt diese presenteren, als oft zij wilden zegghen meerct nu wie die guijten oft rabauwen zijn, die ghij alzoo ghescholden hebt, over zulcx werden sommighe jonghe edelmannen cleen ghedraeijde schotelkins met cnopkins (die men ghues schotelkins noumde) an haren kenie draghende ende ooc maelkins, openbaerlic daer in glorierende, ghelijck die eerste christenen glorieerden tot Antiochien als hemlien als dwase ende ghecke leeraers thaer vanden crune (vanden heijdenen ende vervolghers) gheschoren wart ende huseerden van doe voort dat alle priesters ende cleercken der christenen zulcke crune draghen zouden, voor een eerlic ende bijsondere teeken der versmaetheijt die de eerste christenen om den name Christi gheleden hadden, willende dees nobilisten daerduer elcken tooghen hoe vaillant ende cloucmoedich dat zij nu waren om haer zaken te vulvoeren ende tot eenen ghoeden hende te brijnghen. Sommighe deden ooc maken (zoo ic ghezien hebbe) maeletkins van zelver ende zelver verghult, ooc van ghaude, daer ij handekins in melcanderen up ghefigureert waren, willende daerduer tooghen dat zij melcanderen trauwe ende bijstant belooft hadden; om duer tscheeden niet in eenich ongheluck oft verdriet te commen. Dit naervolchden veel cooplieden, die meest an de nieu religie hijngen (mits dat zij veel vremde propoosten horen ende zien, als zij reijssen), hebben ooc ghuesschotelen doen maken som van zelvere oft ander matterien, daermede zij melcanderen ende haer ghasten feesterende, eenen dronck toe brochten, maer aldermeest wart zulcx ghehuseert in die groote, rijcke ende vermaerde coopstadt van Andtweerpen, welcx ghelijcke in gheheel Europa niet te vinden en es.
39 CAP. VIII. Hoe de heeren vander wet van Ghendt (zeer bevreest zijnde) de edelmannen ende notable vander stadt bij haer ontboden, ooc de hooftmannen ende ghezwoornen vande neeringhen; wat men haer voren hilt, ende wat daer gheresolveert wart, ende hoe tghemeene volck niet vele en hilt van dees ravisementen. Gheduerende desen trouble was heere ende wet zeer bezurcht ende bevreest, ende bijsonder in die groote edele stadt van Ghendt, die een hooftstadt van dat ghoede vruchtbare landt van Vlaenderen es, daer zoo vele ghoede ende machtighe steden in gheleghen zijn, naer zijn grootte, als in eenich landt van christenrijcke, ende zeer overvloedich bepuepelt van volcke die niet vele en weten van zulcker armoeden te spreken, alsmen in sommighe ander landen vint; ende omdat mijn heeren vander wet, als wijse discrete heeren, die gheerne de welvaert van hare onderzaten zaghen daer zij vander coninclicken maj. weghen, de zurghe, tregiment ende tbevel af ontfanghen hadden, ende om dat zulc een groote, aude, treffelicke stadt, niet en zoude duer dese nieuwe manniere van doene, eenighe meerckelicke quetse oft schade lijden, daer terstont ander smale steden, durpen ende casteelen van Vlaenderen, haer naer zouden moghen schicken ende regulen; want meest gheheel Vlaenderen hadde die ooghe up die van Ghendt, als haren patroon, overhooft ende exemplaer wesende, zoo hebben zij niet willende alleenlic up haer zelven rusten, in zulcken odiuesen ende periculuesen tijt, (zoo dat vele niet en wisten wat beter ghedaen oft ghelaten ware) up den xxvien in hoijmaent (1566) bij haer ontboden sommighe poorters ende notable vander stadt, die ghezeijt was te vergharen ten ix hueren voor den noene,
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. int schepenhuus, in de nieu camere, ende voor den xj hueren waren zij ontboden binnen te commen in de vierschare ende camere daer mijn heere den hoochbaliu ende mijn heeren schepenen vander Kuere zaten, met schepenen van Ghedeele, daertoe gheroupen zijnde. Daer wart bij meester Joos Borluut, deerste pencionaris, reverentelic te kennen ghegheven hoe dat den tijt jeghen woordich zeer trouble ende campelic stont, zoo elcken wel kenlic was, ende dat daer omme elc wel stont zurghe te draghen voor zijn huijsghezinne, wijf ende kinderen, ende hem zou willen bereet hauden, in hulde van heere ende wet, alst van noode zoude wesen, ende ooc ten ghemeenen proffijte vander stadt, ende wart ooc alsdoe bij hem ghevraecht uuten name vander wet, oft ooc niet ghoet ende expedient en ware dat men zoude willen ontbieden, als protectuer vander stadt ende der inzetenen van diere, mijn heere den gouvernuer van Vlaenderen, den grave van Egmont, oft zijnder excellencie niet en zoude willen believen die stadt onder zijn protectie ende bescheermenesse tontfane, ende oft men ooc dinzetenen van Ghendt, daer de wet macht ende kennesse up hadde, die ter veltpredicatie ghijnghen niet en zoude moghen, bij eenighen doenlicken middele, daeraf trecken oft vervremden, de sommighe int vriendelicke adverterende ende ander met strafheden vermanende daer niet meer te ghane, elcken naer dat hij best te winnen oft te trecken ware, ende oft ooc niet ghoet en ware dat men an die poorten der stadt, daertoe een wachte ende beschut stelde, om dat mense alzoo beletten zoude ter predicatie te ghane. Daer wart ooc ghelesen eenen brief in walsche, vande ducesse van Parma ende Plaijsance, gouvernante van dese Nederlanden, ghenouch tot zelve tenderende. Ooc hadde den grave van Egmont daer eenen brief ghezonden, daer bij te kennen ghevende hoe dat de sommighe hem
41 in zijn fame ghequetst hadden, als datter ghezeijt zoude zijn van zijnen persoon dat hij vander zijde van de ghues zoude zijn, ofte dat hij de nieuwe predicanten assistencie dede, in welcke maren hij niet wel te vreden en was, ende begheerde dat men hem daer af onschuldich hauden zoude ende tzelve al Vlaenderen duere te kennen doen gheven, up dat hij van zulcken name, onder tvolck, ghezuvert ende onsleghen mocht wesen. Hier up, ende met meer ander anhanghende redenen, waren de notable gheheeten vertreck, ende ghedelibereert hebbende, haer advijs ende resolucie te scepenen waerts over te willen brijnghen, ende ghijnghen alzoo, heere ende wet reverencie doende naer costume, in de vertreck camere, alwaer zij in grooter stilte ende met zeer lettel woorden (want elc scheen beschaemt ende perplecx zijnde), in haer advijs ghesloten hebben dat men volghende tvertooch van schepenen, de presencie vanden grave begheeren zoude ende voort accorderen in alle die ander pointen die den pencionaris, vertoocht hadde, welcke resolucie gheuut was bij dher Lievin Van Secleers, baliu vander Auderburch, heere van Gotthem; ende dat ghedaen wesende, zijn zij vanden pencionaris voornoemd uuten name van schepenen bedanct ende zijn alzoo vertrocken. Aldus werden up diveersche daghen zeker quantiteijt van edelen ende gheghoedde lieden ontboden om haerlier ghoetdijncken ende advijsen te horen ende uut allen tbeste te kiesen, maer in dese voornoemde verghaderijnghe was ic present, ende was tvertoocht ende de resolucie vande ander notablen al eenderande.
6
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. noode zoude wesen, dat zij ooc zouden willen vermanen hare supposten, onderzaten ende kinderen, van elcker neeringhe, dat zij niet meer en zouden ghaen ter veltpredicatie oft eenighe nieuwicheden helpen voortstellen, die zelve bedwijnghende ende constringierende bij alle doenlicke ende behoorlicke middelen om van zulcx af te stane ende cesseren, up dat zij ter contrarien doende, den coninc gheen occasie en ghaven van te verbitteren up haer; dat zij ooc zouden willen ghedijncken ende voor haer ooghen legghen, wat zij, om zeker abusen, int jaer xl gheleden hadden. Waer up zij vertrocken zijnde ende up de zake delibererende, haer andtwoorden tot schepenen waerts overbrochten, maer sommighe een lettel diveersche ofte wat daer an hanghende, den meesten deel spraken zeer eerlic ende redelic, presenterende lijf ende ghoet ter eeren ende ten dienste vanden coninc ende heere ende wet, als mense daertoe verzoucken zoude, wilden ooc hare onderzaten ende supposten gheerne vermanen ende raviseren vander veltpredicatie, ten besten dat zij mochten ende conden; eenighe, maer zeer weijnich, vouchden daer bij dat zij voor den coninc ende der wet bereet waren bij nachte ende bij daghe lijf en ghoet te waghen, maer niet voor de papen, want zijt an haer niet verdient en hadden; wilden zij bevrijt zijn ofte zurchden zij voor eenighen overlast, dat zij haer zelven besceermen zouden, ten ghebrake haer an ghoet noch an ghelt, dat hadden zij ghenouch om knechten up te nemen, ende dierghelijcke propoosten; ander stakent up dat zij gheen ghemeen husen, de neeringhen toebehoorende, en hadden, daer zij up verghaderen ende haer vertreck hauden mochten, mits dat zij haer, int voornoemde jaer xl, met meer ander dijnghen ende haer gheweere, ooc al ghenomen was bijden keijser Carolus de ve saligher ghedachtenesse.
43 Niet jeghenstaende dees wettelicke ravisementen, es tvolc wederomme den xxviijen hoijmaent (1566), zondach wesende, buten der Hueverpoorte, in veel meerderen ghetale dan zij oijnt te voren ghedaen hadden, ter veltpredicacie gheloopen, zoo dat onder andere die gheheel Langhemunte, de Vrindachmaerct ende de Leertauwersgracht van volcke scheen gheruumt ende ghehijdelt zijnde, dit zijn al meest cooplieden die in dese drije plaetsen wonen. Ende wederom den eersten augustij (1566), wesende St Pietersbandendach, want doe preecte men up den voornoemden driesch, buten der Hueverpoorte, in twee steden, ende waren die plaetsen daer die predicanten stonden oft zaten met tappijtserie ende carpetten behanghen, ende daer waren veel bancken ghestelt om de mans, daer zij up zaten, ende de vrauwen zaten alleene, som met ghauden ketenen anden hals, twee of drij dobbel. Daer was ooc an alle canten gheweere ende bussen gheleijt, als in eenen leghere. Aldus vloeijde dees vloet hoe lancx hoe hooghere, want de ziecte was noch al int wassen. CAP. IX. Hoe sommighe capiteijnen ende predicanten vande ghues te Ghendt anden president gheghaen zijn; hoe schepenen sommighe deghelicke mannen bij haer ontboden ende raviseerden van die nieu predicatie. Zoo vele vermochte dese rasende curts int lichaem der ghemeente, dat up den voornoemden dach, tsmorghens ontrent den vj hueren (als niet wel bij haer zinnen zijnde), vijve van dese ghuesghezinde, waeronder dat waren twee predicanten, waeraf den eenen een bouckdrucker gheweest hadde, ooc beede de ghebroeders Lievin ende meester Jan Onghena, met een vande zonen vanden grave van Baten-
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. burch, ghecomen zijn ten huijse van mijn heere den president, een fijn treffelic man, ghenaemt meester Jacob Martins, ende vraechden naer hem, wetende dat hij alsdoe noch niet uut en was ten parlemente oft casteele gheghaen. Den president niet wetende wie naer hem vraechde, es naer zijn ghewonelicke ghemeensaemheijt voorwaert ghecommen up de zale van zijnen huse, alwaer terstont dese vijf persoonen hem anghijnghen ende begheerden an hem een keercke te hebben om hare predicatien ende ghewonelicke diensten te vulbrijnghen; want ten ware niet behoorlic dat men in den winter (die nakende was) tvolc zoude laten int velt dwoort Godts horen daert reijnt, sneeut ende haghelt, ende dat zij langhe de paciencie ghehadt hadden. Waer af mijn heere den president, zeer verscrict wesende, niet eens vermoet hebbende dat zulck volck bij hem commen zoude, ende ooc niet verzekert zijnde dat zij hem zonder indere zouden laten wederkeeren ende vertrecken, heeft nochtans duer Godts ingheestijnghe eenen moet grijpende, hemlieden ghevraecht van wiens weghen zij zulcx an hem begheerden ende voren hilden, zegghende dattet in zijn macht niet en was zulcx te consenteren ende toe te laten in zulck een groote eerlicke stadt, die den coninc toebehoorde, die hij eedt ghedaen hadde ghoet ende ghetrauwe te zijne, of ten ware dat zij hem van sconincx weghen, haren gheduchten heere, eenich speciael bevel oft last toochden. Doe vraechden hem beede de predicanten, waeromme dat hij haerlieder persoenen ende meer andere up een ghelt ghestelt hadde, zegghende: wij zijn nu hier in huwe jeghenwoordicheijt, ende wij begheeren dat ghij zout willen ontslaen vander vanghenesse meester Christoffels Delabeque, ende ooc van zulcke pecuniale boeten als ghij sommighe advocaten oft practizienen, in huwe consistorie postulerende, verpeint hebt,
45 als te weten up de verbuerte van drij dusent ghuldenen niet meer ter predicatie te ghane buten der stadt, ende up de boete van vijf duijsent ghuldenen te commen ten ontbieden van u. Waer up den president andtwoorde dat hij anders niet ghedaen en hadde dan bij laste vanden hove; begheerden zij eenighe dispensacie ofte moderacie van dese ofte van ander zaken te hebben, zoo waert veel behoorlicker dat zij ghijnghen anden priveen raet vanden hove dan an hem, die maer haer dienare ende substituut en was. Hier mede dancte hij haer properlic af, die niet wel te vreden en waren met zulcke andtwoorden, ende uut tspresidents huse commende terstont worden zij verzelschapt ende ommerijnct van eenen grooten hoop volcx die daer ontrent de Hooftbrugghe, de Breijelsteghe ende an andere canten ende monden van straten de wachte ghehauden hadden, oft ijemant de voornoemde vijf persoonen hadde willen vanghen oft beschadighen, ende aldus zijn zij weder duerghetrocken ende verzwijmt.
(1) Besefte.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN ghende oft hijdwoort Godts ghepreect hadde, hij zeijde ja ic, zij zeijden ghij liecht, neemt, hauter dat voren, ende zouden hem alzoo dlijf vul wonden ghegheven hebben, zoo dat hij daer af ghestorven zoude zijn, maer dat en es niet zeker. Sommich quaet gheboufte hadde ghezeijt: men zoude de papen noch bij haer manlicheden up hanghen ende dierghelijcke leelicke ongheraecte woorden.
47 tanderen tijden ooc scepenen hadden ghezeten ende nu ter veltpredicatie ghijnghen, mits dat zij daer af te vullen gheinformeert waren; want zijt zoo openbaerlic deden dattet elcken kenlic was, ende onder andere Lievin Henricx(1), in de Langhemunte, in de granaetappel, zijden laken vercoopere, een machtich rijcke man, eerlic van levene ende Godt vreesende, die somtijts scepene hadde ghezeten, hem raviserende van deser zake, daer diveersche woorden tusschen vielen; maer emmer en heeft hijt daeromme niet ghelaten, dijnckende dat hij te ghoeden smaeck in de veltpredicacie vant ende te treffelic om alzoo daer af te scheeden. Gooris Vanden Boomghaerde(2) filius Baudins, ooc te deser causen ontboden zijnde ooc een zijden laken vercoopere in de voornoemde Langhemunte ende van tzelve gheraviseert zijnde sprack: hij en conde maer den hals verbueren, zoo zeere waren sommighe gheloct, gheviert ende ghezoncken in dese predicatie; hij was een jonck man, die int jaer lv voor zijn eerste reijse de laetste bij schepenen van Ghedeele was, welc woort wel mochte eensdeels zijnder joncheijt toeghegheven werden. Ooc wasser ontboden Jan De Grave, brauwere, int slotelkin, an de Schabrugghe, een rijck man, de welcke beloofde tzelve te laten, zoo hij ooc dede. Aldus wasser daer een deel die peniteerden ende werden dan van eenighe ghecken, die ghuesghezint waren, gheheeten Pietere, al hadden zij ander namen, om dat sente Pietere onsen Heere loochende ende verzaecte, alzoo de dese, meenden zij, hadden uut vreese de waerheijt verzaect. Lievin, den crehierder, wart langhe ghezocht om dat hij ghecrehiert hadde de predicatie reijse te Deijnse, zoo voorseijt es, maer (1) L. Heindricx of Heyndericx, schepen van der keure, in 1558.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. hij hilt hem een poose bedect, maer hendelic wart ghevanghen. Men leijde hem te laste dat hij in zijn crehieren zoude gheroupen hebben, zoo wie te Deijnse trechte woort Godts hooren wilt, die comme up zulck een plaetse (als hij noumde) om tscepe te ghane, maer dit en bleeck alzoo over hem niet, daerom wart hij weder, met interdictie, ontsleghen. CAP. X. Wie jeghen de ghuesghezinde ende calvinisten te Ghendt bleven prekende, daer ooc een machtich volck te sermoene quam, ende van sommighe oorzaken van tgroijen der ketterie. Daer predicte alle daghe, ten predicheeren, jeghen de veltpredicanten, broeder Jan Vanderhaghen, een gheleert man, in griecx ende latijn, daer ooc zoo veel volcx quam dat de keercke veel te cleene was, al eijst dat een groot vat van een keercke es, nochtans moesten sommighe lieden up tstrate staen, want tvolck quam som ij hueren te voren om plaetse te hebben. Daer preecte ooc alle daghe een jonck augustijn, in sente Jacobskeercke, ende alwarent ondertusschen weercdaghen, ende dat hij maer van te zeven hueren tsmorghens en beghonde te predicken, nochtans en liet veel ghemeen volcx ende schamel ambachtslieden niet te commen te sermoene, eensdeels om ghesteerct ende ghewapent te zijne jeghen den periculuesen camp vanden gheloove die voor handen was, dwelc zij te voren alsser gheenen strijt en was, oft mindere, niet en hadden ghade ghesleghen, al wast hemlieden gheleert; ooc mede waren zulcke dijnghen zelden oft nemmermeer int ghemeene gheleert, sonderlinghe over eenen ghoeden tijt van jaren alsser noch lettel roere af was,
49 om dat doe tghemeene volck beter was voren gheleijt tghene dat dienen mochte thaerder zielen zalicheijt, int leeden van een ghoet, eerlic ende ghestichtich leven, dan hemlieden te toelgieren de questien des gheloofs, die zwaer om verstaen zijn, ende mocht mens voorbij, niet allen dienen int ghemeene verclaert, ende up dat wijt claerder zeghhen, veel predicanten en waren ooc niet gheleert ghenouch om zulcx te doene ofte emmer studiuese heretijcquen daer af te vuldoene. Dus eijst beter niet gheleert dan maer alf ofte flauwelic gheleert, zoo dat altijts dander partije hem steercker vertooghe, sonderlinghe in de zaken des gheloofs; want aldus wert ons gheloove (dwelc steerck ghenouch in hem zelven es, waert souffisantelic vertoocht) van de heretijcquen beschimpt, veracht ende met voeten ghesteken, tot grooter schade ende injurie van onsen helighen gheloove. Daerom ghelijc Alexander die monarcha hem van niemant en wilde laten conterfaeten dan van Apelles, die de constichste schilder van der werelt was, alzoo (ben ic daer recht an) en behoort niet elc te leeren ende boven al te scrijven, in zulcke matterien oft hij en ware wel bezocht, duerdroncken ende gheleert in de zelve matterien; want ten waren gheen mannen van cleene gheleertheijt die jeghen de secte van Arrius stonden: twaren int eerste Athanasius ende Hijlarius, uutnemende gheleert ende ghoet van levene. Hij en was ooc niet cleene die jeghen de Donatisten ende Pelagianen screef: twas den helighen ende hooghen beroumden Augustinus; van ghelijcken die jeghen Jovinianus ende Vigilancius screef: twas den zeer arbeijdenden Jeronimus; ooc die Nepos ketterie verwan ende te nieten dede in Arsenoiten, daer zij zeer ontsteken was ende hadde steercke voorstanders. Wast niet dien zeer gheleerden Dijonisius, bisscop van Alexandrien in Egipten, die ooc den vromen ketter Berilbus, bisscop van een stad Bostrena, in 7
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. Arabien gheleghen, metten zijnen verwan? Dwelc vele andere bisscopen, (naer groote disputatien jeghens hem ghehauden) gheensins ghedoen en conden, wart hij niet vermeestert ende gheheel die ketterie uutghebluscht vanden uutnemenden gheleerden Origenes? Vele mochten wij noch te desen propooste verhalen, maer dit cleene laet ons hier ghenouch zijn. Wij weten wel dat sommighe gheleerde mannen jeghens die ketteren van onsen tijde ghescreven hebben; maer vele van hemlieden en hebben (naer mijn dijncken) niet ghenouch ghedaen; want sommighe hebben als uut een groote reedghende auctoriteijt te partijelic ghescreven, waer uut niet ghoets ghespruten en can. Zij en hebben die lammerkins. Christi, die ghequetst waren, niet in den schoot ghedreghen ende gheheelt; zij hebben willen met Eliseus stock tkindt verwecken ende niet met die loffelicke presencie Elisei. Die meinsche heeft een edel coninclicke natuere, die veel beter te trecken es met soetigheijt ende vriendelicheijt dan met hartheijt, strafheijt ofte vijandelicheijt. Zij hebben willen liever maken stocken ende clippels uuter scriftuere om die heretijcken (zoo zij zegghen) te slane, dan zoete plaesteren om de ghequetste up te helpen. Dit en es den rechten gheest Christi niet, die quam om de zonders zalich te maken ende niet om te verdeerven, noch den gheest Pauli die hem cranck gheliet metten crancken, om dat hijse al in Christo winnen zoude. Andere hebben jeghen de heretijcquen veel te kinderachtig ghescreven, zoo dat zij daer up terstont wel viermael cloucker van replijcquen dienden: daer laghen haer boucxkins in dasschen ofte werden in den turfhouck gheworpen ende men ghecte doe met onsen helighen gheloove. Dit es ghecommen daer bij dat eenighe gheestelicke persoonen tvolc voor veel te slecht(1) ende onwijs hilden; want (1) Eenvoudig.
51 om de vreese van de vervolghijnghe spraken zij al, alzoo de zulcke hooren wilden, ende en dorsten haren zin ende verstandt (al wisten zij wel beter) niet ontdecken oft te kennen gheven; maer achter haren rugghe ghecten zij met die gheestelicke ende hietense blentpotten, ende die argumenten die zij up haer propositien niet zegghen en wilden, vertrocken zij wel ander persoonen daer zij staut ende vrij jeghen waren. Die hilpen de gheestelicke ooc beghecken ende versmaden, en dit moeste den gheheelen gheestelicken staet draghen, daer maer de sommighe in beschuldich en waren ende tgheloove moester ommegheblameert werden. Ten derden al wast, ofte al eijst, datter eenighe jeghen de heretijcquen treffelic ghescreven hadden, ende een meesterlic stick (om die ketters den mont te stoppen ende die penne uuter handt te weerpen) vulbrocht hadden, dat was al in latijne, dat en mocht den ghemeenen man niet zien noch weten, mits dat hij gheen latijn en conde, dus hebben zij daerinne rechts ghedient hemlien die een zeer cleen hoopkin zijn, in comparacien van die ontellicke menichte vanden ghemeenen volcke, ende hebben alzoo ghevoet ofte ghefeestiert die minst hongher hadden, mits dat zij hier af veel steercke spijse in latijne ende griecx vonden. Maer den armen ghemeenen man hadde een tafel zonder smakelic broot ende niet up de tien deelen naer, van twaleven, ghenouch, ende raesde van honghere. Zoo datmen wel mochte zegghen dat den heere zeijde: den ougst es groot ende overvloedich maer de weerclieden zijn weijnich. Hier duere zijnder vele afghevallen in diveersche ketterien; want der ketteren broot smaecte hemlien veel beter, (zoot ooc dicwils ghebuert datmen meer gheneghen es tot ijet dat quaet es ende verboden, dan tot dat ghoet es, zoo hebben ons Eva ende Adam ghecorrumpeert) dan tbroot
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. der heliger keercke, dwelck te flauwelic ghebacken was ende te spaerlic voren gheleijt, hoewel dat zulcke taerwe (zoo gkezeijt es), dalderzuverste ende beste es. Ooc hebbender vele al te langhe in de kanne gheslapen oft de ledicheijt heefter hemlieden ghedaen, of zij hebben haer liever ghemoeijt met tijdelic proffijt ende winnijnghe dan met de winnijnghe der zielen, die haer bevolen waren, ende waeraf Christus den alderbesten verghelder es. Dees nieuwe gheesten zaeijen haer boucxkins achter straten, daer zij gheen ghelt voren en hebben, scrijven ende drucken, met perijckel haers levens, dach ende nacht, ende wij ofte de onse es te vele dat wij daer jeghen een cleen boucxkin laten uutghaen, daer wij somtijts af vergholden zijn, ende vander overheijt grooten prijs ende danck behalen. Hoe zoude den ghemeenen staet dan in dese qualiteijt wel ghevaren? Dit en mach men nochtans niet al up der gheestelicken hals schudden als oft zij met haren arbeijt ooc teffect vermochten; want Paulus ende Apollo moghen nat maken, maer Godt moet den wasdom gheven; want men vint ooc menich man, met een weerlic abijt, die een gheestelic herte heeft ende herde gheleert es, die hier inne ooc te curt blijft; want tes ooc zijn officie, zulcx bij der handt te nemen ende in den wijnghaert des heeren te weercken; maer die stekent up de gheestelicke ende alzoo blijftet onghedaen. Veel ketters en helpt ooc gheen medecijne der ghenesijnghe, zoo Tertullianus en ander wel wisten tharen tijde; want men verwanse wel, maer daerom en conde mense niet bekeeren. Van de zulcke spreect Paulus: schuwet den meinsche die een ketter es naer die eerste ende ije vermanijnghe, wetende dat hij verkeert es, duer hem zelven veroordeelt zijnde. Hier bij verstaet men verkiesende ketters, die haer errueren, met moetwille verkiesen, ende daerin vulherden wat men hem-
53 lieden zecht of toocht; want dese zijn, duer haer zelfs vonnessen, veroordeelt. Maer hier neffens zijnder vele die te winnen ende te bekeeren zijn, die meer vallen uut ignorancie dan uut upghezette boosheijt. Dese mocht men aldus (zoo voorseijt es) wederomme uphelpen ende tot die salighe voye Christi brijnghen, ende ooc die in perijckel zijn van vallen, met salighe, treffelicke, ghegronde leeringhen hauden staende. Zoo zouden die schapen haer herders eeren ende loven, ende zouden ooc den eeuwighen prijs vercrijghen. Dusverre hebben wij (als van eenen gheest ghedreven zijnde) buten onsen weghe gheloopen; nu willen wij weder onse hijstorie vervolghen:
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. CAP. XI. Hoe zij de pijne mochten te ghaen predicken tot voor die stadt van Brugghe ende wat zij onderweghe tEecloo bedreven. Dit naervolghende capittel en zal ons niet qualic dienen om een lettel te prouven, warachtich te wesen, tghene dat wij voorscreven hebben, als dat die vander nieuwer religie veel diligenter zijn ende meer aerbeijts doen om te zaeijen haer leerijnghen, dan de catholijcque doen om de hare an den dach te brijnghen, alwart dat hier toe niet ghenouchsaem en schenen vele der voorghaender vertellijnghen, hoe zij in caude ende hitte, reghen ende wint, in groot perijckel haers levens, ghepredict hebben en tsermoene gheghaen in meerschen ende onghezonde plecken, daer ooc veel vraukins, die teer ende weeck zijn, haer ghevonden hebben, eenen verren wech daeromme ghaende, ende van tsmorghens tot tsavonts haren dach in zulcke traveille overbrijnghende, mans ende vrauwen, haer eten mededraghende, ooc somtijts daer ontrent tot grooten coste ende onghemack teerende, dat meer es, reysende daeromme ij of iij mijlen wechs, als te Landthuut, te Deijnse ofte dierghelijcke. Ende nu als quam den xen augustij (1566), zijn zij veel voorder ghereijst, te weten wel viij mijln weechs, tot voor die schoone ende ghoede stadt van Brugghe. Dit diende haer wel om dattet doe helichdach was, te weten Ste Laureins, die de ghuesche predicanten liever ledighe dan helighe daghen noumen, om dat zij willen zegghen dat men die helighen al te veel eeren doet in comparacien van Godts eere die doch alle eere weerdich es, ende om dat men ghemeenlic zulcke daghen met ledighe, ijdele ende zondighe gheweercken overbrijnct. Daer
55 waren twee predicstoelen neffens die mueren van Brugghe, up tvelt ghemaect, ende mits dat saterdach was Ste Laureins, zoo preecten zij daer twee daghen, zaterdach ende zondach, daer veel volcx van Ghendt was, ghestoct ende ghestaeft, ende veel van Doornicke ende van ander quartieren, met haer gheweere, ooc veel vrauwen ende ander zonder gheweere. Die van Brugghe hadden te voren haer poorten toeghesloten, ende die wethauders waren ter vesten, met veel ghewapende mannen ende schutters, met bussen ende boghen, te weten die ghilden der stadt. Men meender in walsche ooc ghepredict te hebben; want die Walen hadden ooc eenen preecstoel upgherecht, die daer vele in ghetale waren. Mijn heere van Egmont, te Ghendt gheweest hebbende, was doe ter tijt binnen Brugghe, ende zij werden somtijts bereijnt, want tvrindaechs te voren, commende van Ghendt tEecloo, om naer Brugghe te ghane, beghonden tEecloo te predicken, ende twart reghenende ende doe ghijnghen zij in de keercke ende preecten daer. Waerom den pastuer van Eecloo, zeer vergramt zijnde, te Ghendt quam an mijn heere den president om advijs, ende en wilde gheen misse meer in de keercke doen, of zij en worde ghezuvert van zulck een exces. Maer vele van Eecloo en waren niet messelic ende hadden wel te vreden gheweest dat men daer nemmermeer messe ghedaen en hadde. Zij hadden ooc som de broeders ende zusters van Ghendt ende andere die daer ghecommen waren met den ghueschen predicant tinbijt ende tnoenmael bereet, sommighe xviij of xx, meer ende min, ende stelden hemlieden voren hespen ende baecvleesch, niet anziende den jeghenwoordighen dach, alzoo treckende die lijbertheijt van haer christendom tot libertheijt vanden vleesche, expresselic jeghen den apostel Paulus, die zulcke vrijheijt blameert ende alle onstichtijnghe ende ongheoorsaemheijt der
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. heligher keercken straft ende beschelt. Zij en waren som niet rijcke diet deden; maer tscheen dat zij rijcke ghenouch waren om haer spijsen up eenen onbehoorlicken dach te mesbruucken, tot een groot schandael van vele christen meinschen. Aldus neffens Brugghe ghepredict hebbende, zijn zij weder duer Eecloo naer Ghendt ghecommen, daer veel volcx van Eecloo mede verzelschapt was, ende commende bij Ghendt, zoo quam haer weder een devocie overe ende predicten in een plaetse ende eerlichede ghenaemt te Vaernewijcke(1), ende twart een groote vlaghe reijnende, zoo datter veel volcx mes nat wart. De mare ghijnck zij zouden (indient reijnde) int Berau ghepreect hebben, binnen der stadt, ander zeijden in de keercke tAckerghem, de derde zeijde in de hooftkeercke Sente Jans: twas zulck eenen tijt, sprac men twee lieden zij spraken diveersche; maer de meeste menichte was jeghens de gheestelicke qualic ghezint. CAP. XII. Hoe die heeren schepenen van Ghendt begheerden haer wake te versteercken, ende hoe zij gheenen middel daertoe en zaghen, duer trappoort dat haer vanden vingteniers, uuten monde van hare onderzaten, overdrocht wart. Schepenen vander Kuere der stede van Ghendt, dit spel nie wel ghenoughende, beghonden haer nachtwake te versteercken; want zij riepen daertoe int schepenhuus die poorters ende edelmannen, ooc sommighe cooplieden ende lieden van neerijnghen, de welcke die wake onderhilden Sjabloon:Ist(1) De heerlijkheid van Vaernewijck, gelegen buiten de Brugsche poort, strekte zich uit van Mariakerke tot in de parochie Akkergem, op het grondgebied der stad Gent. (F. De Potter, Geschiedenis der gemeenten van Oost-Vlaanderen, IV, Mariakerke, 21, 28.)
57 bij toere, ghewapent ende ghestoffeert; elck alzoo hij zijn lijf bescheermen wilde, hadden ooc gheordineert een guarde oft wake, als mense vandoene hebben zoude, ten vermane van heere ende wet, waer af dat zeker superintendenten ghemaect worden, als up tquartier van Ste Jacobs prochie: joncheere Adriaen Borluut ende joncheere Anthonis Uutenhove, ende hadden zes vingteniers onder hemlieden, dat zijn hooftlieden van xx mannen ende daer overe, waer af ic eene ghecosen was, ende was hemlieden dusdanich eenen heet doen doen, « ghelast bij mijn heeren den hoochbaliu ende schepenen vander Kuere, den superintendenten dezer stede af te nemene van haerlieder vingteniers den heet vander Majesteijt, metghaders heere ende wet ghoet ende ghetrauwe te zijne ende de zelve bij te stane, omme te wederstane alle quaetwillighe, die d'insetenen deser stede zouden eenighe foule oft oppressie willen doen, ende dat ghelijcken heet afghenomen zij bij den vingteniers, vande xix onder elc van hemlieden wesende. Actum int collegie den 7 augustij lxvi, ende was gheteekent bij den secretaris Prijsbier. » Ic dede eedt onder Adriaen Borluut, met meer ander vingteniers, ende voort dede ic mijn supposten heet doen, wel tot xl, bij persuacie ende andersins; want zij som niet wel daeranne en wilden, zoo ooc die ander vingteniers wel bevonden; want ons was ghelast dat mer meer nemen zoude dan xix,zoo verre alst fijne ende ghoede mannen waren. Maer als hemlieden, uut laste van schepenen, bij den vingteniers ghevraecht was oft zij ooc haer bereet hauden zoude, als mense verzoucken zoude, ende dat men haer namen upteekenen zoude, zoo vielen zij met grooten hoopen af, zegghende dat zij voor de papen niet waken noch haer lijf avontueren en wilden, maer voor den coninc ende heere ende wet, was lijf en ghoet; terwijlen dat zij zouden ooc 8
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. moghen uuttrecken an eenighen cant vander stadt, om de vijanden te weeren, zoo zouden eenighe andere moghen commen ende rooven haer husen ofte steken tvier daer inne, ende al wast dat ic haer zeijde ende neerstich instampte, dat voor de priesters niet en was, maer elc voor hem zelven, voor zijn wijf, kinderen ende huijsghezinne, zij en verstondent alzoo niet, zegghende: men gheeft ons dat te verstane; maer tzal up de papen te bescheermen al uut commen. Laet zij haer zelven bescheermen, zij hebhen ons langhe ghenouch ghepersiqueert ende vervolcht, ende zullen wij zulck gheboufte moeten bescheermen? In somma zij hadden wel ghewilt dat zij gheroeft ende ghesleghen hadden gheweest, ja zouden daeromme ghelachen hebben, haddet up hemlien niet ghedrupt; want sommighe spraken openbaerlic, al zaghen zij alzoo veel crijschknechten zitten up tdack vanden predickheeren alsser schailgen upligghen, zij en zouden daer niet eenen aftrecken, maer latense ghewerden ende haren moetwille bedrijven. Aldus doende wast ooc een perijckel voor de vingteniers met zulck een volck uut te trecken, die men niet betrauwen en dorste; want zoo de mare ghijnck, in WestVlaenderen was eenen grooten hoop crijschvolck, die al dlandt af zouden loopen ende naer Ghendt curts commen om de papen te straffen ende dafgoderie te weeren, ende moeste men die wederstaen dat zoude de guesghezinde qualic bevallen hebben, ende zouden liever (es te duchten) haren vingtenier oft voorghangher doot ghesmeten hebben, dan hem te wille gheweest om zulck volc te bevechten, die zij niet voor haer vijanden, maer voor haer vrienden hilden; al en zeijden zijt niet plat uut, in somma, zoo zij haer langher hier up bedochten, zoo zij haer min daertoe verstaen ende begheven wilden, ende worden al troppende met hoopen te samen gheheele ghebuerten, zoo dat men gheen andt-
59 woorde (daer up te betrauwen was) van hemlien ghecrijghen en conde. Deen sprack: mijn gheweere was int jaer xl ghenomen ende ic en hebbe gheen ghelt om ander te coopen. Dander sprack: ic moet dicwils uuter stede reijsen in mijn coopmanschap ende affairen, zoo dat ic zelden thuus ben. De derde: ic en begheere niet te vechten, ic en ben niet gram, en weet ooc niet waer ofte welch die vijanden zijn moghen, die ons inderen willen. Hebbens de papen te veel ghemaect, dat zijt beteren jeghen die haer anvallen willen. De vierde sprack: wie zal terwijlen mijn wijf ende kinderen de cost winnen? ic en hebbe pachten noch renten incommens om bij te leven, ergo wie zal ons dan teten gheven ende een cleet an dlijf? Andere en ghaven gheen andtwoorde, zoo dat mer nauwelic van xl, viere en hadde durven betrauwen. Als zulck rappoort, tot scepenen wart, van diveersche vingteniers overgebroebt was, zaghen mijn heeren schepenen wel hoe cranck dat zij ghespannen waren, ende waren zeer perplecx, nauwelic wetende wat zij anghaen zouden. De stadt lach opene, zij en sloot niet, de artijlgerie was wech ende gheruumt int voornoemde jaer xl, zoo dat zij gheen gheweere meer in haer wapenhuus en hadde; waren ooc alsdoede poorten afgheworpen an sommighe henden vande stadt, zoo dat zij zeer ghecranct was. Tvolc was ooc onghewent der oorloghe worden, ende boven al, dat tquaetste was, die zelve die daer waren, waren qualic ghewapent ende onghewillich; want al wast dat schepenen hemlien deden zegghen dat dese guaerde ofte weere voor tgheestelicke niet en was, zij en condens niet ghelooven, zoo wart dan ghenouch, zeijden zij, dat elc zijn ghebuerte met conincstafelrijen waecte, ende liever zijn eijghen huijsen bewaerde dan haer elder te ghaen verstroijen ende haer ghoet ende huijsghezin in perijckel te laten; want wij en weten niet, zeijden zij, waer ons de wet zoude willen
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. leeden ende beschicken ende moghelic ijevers in een ghat stellen daer wij ons craghe laten zouden, ende al voor de papen, die ghemackelic up ende neder ghaen ende dit erruer al beroct hebben met haren quaden levene, groote ghiericheijt, hooveerdije en de itijrannije over de onnoosele ende onbeschuldighe, die haer gheerne vander weerelt vervremden ende aftrecken zouden ende den nauwen wech (die Christus leert) inneghaen; dese ende deser ghelijcke vele spraken ghijnghen daer omme onder tvolck ende veel te meer om dat haer dit verzouck zoo nieuwe, vremt ende hert inneviel. CAP. XIII. Die ghesteltenesse van onser vrauwen ommeghanck, ende hoe hij dit jaer achterbleven es, ende hoe ooc te voren in de paeschdaghen int jaer lxvi achter bleef die rijve(1) van Sente Anthonis ende wat men daer mede al plach te bedrijvene. Thadde alzoo van allen auden tijden costume gheweest, eenen schoonen ommeghanck te hauden tsondaechs naer onser liever vrauwen dach alfougst, wesende doe den xviijen der zelver maent, ende droughen omme eenen fiertel van onser vrauwe, uut onser vrauwe keercke up Ste Pieters, daer menich meinsche in zijn lijnwaet, met blooten hoofde, voeten ende beenen ghijnck, van in der nacht beghinnende, met grooter devocie, zoo Davidt voor die aercke Godts hem verootmoedichde. Eenen priester pleecht, in de voornoemde keercke, omtrent der middernacht, een misse te celebreren, dan ghaet hij, eerstmael verzelschapt met veel devote lieden ende eene die met ij bellen gaet al clijnckende, den voornoemden ommeghanck buten ende binnen der stadt, zijnde Sjabloon:Ist(1) Fierter.
61 wel twee mijlen weechs, ende daernaer, in den dach, zoo draecht men den fiertel omme met schalmeijen, processie ende ghildebroeders oft gedeputeerde vande prochie, met ij lijnen, daer zeer veel lieden in haer lijnwaet inneghaen. Daer wart veel fraijicheijt bedreven ende hijstorien rhetorijckelic ghespeelt ende up sleden ghevoert, uuten auden ende nieuwen testamente, een helle ende veel danssen van duvelen, zeer constich ende verscrickelic toeghemaect vertoocht; want hij vermeerderde ende verbeterde alle jare, zoo dat men daertoe die straten met staken ende coorden afsloot ende platte stellijnghen maecte als brugghen, om tvoornoemde vertooch te beter te moghen ziene. Hier toe waren zeer behulpich sommighe vremde ghezellen van Audenaerde ende Curtrijcke, die te Ghendt commen wonen waren ende die haerlier ommeghanghen (die de schoonste van Vlaenderen zijn) alzoo beghonden te Ghendt te conterfeeten, want te voren en wast maer eenen ommeghanck van jonghe kinderen, ongheschict ende zonder oordene. Daer was ooc eenen duvelmakere, woonachtich te Crommenhessche, die dese maniere van duvelen uutstelde ende zeer aerdich ende constich daer af was, maer alle dese spelen en ghijnghen buten der stadt niet, zoo dander volck dede, ooc en ghijnck dander volck niet al duer dwatere vander riviere ghenaemt de Leije, daer ment heet den Wittenaert, maer alleene diet beliefde ende de ghene die den fiertel droughen, ende ditte meer uut een voorghenomen devocie ofte viericheijt, dan uut eenighe ander oorzaken. Neghen daghen lanck was tvolck aldus desen wech ommeghaende, doende haer offeranden in diveersche keercken ende capellen, ooc aelmoessen ghevende die aermen die daer om Godts wille zaten. Daer waren ooc gracien ende pardoenbrieven toe verleent, ende, in onser vrauwen keercke voornoemd, zaten alle die ix daghen duere veel biechtvaders met witte
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. roijkins in dhandt, om der lieden biechte te hooren die daer hare offeranden quamen doen. Maer vele ghijnghen ooc den zelven ommeghanc kuut aelwaricheijt(1), ghaende som contrarie jeghen tstroom, om alle die schoon aenzichten van die jonghe dochters ende meiskins te ziene, die haer gheerne aldaer vertoochden ende ghijnghen vermeijen, meer om ghezien te zijne dan uut devocie. Ander ghijnghen om ghoede chiere te maken, om buten onderweghe een ghans ofte duve jonghen te eten ende den wijn te drijncken. Den pastuer vander keercken, die met sommighe zijne medehulpers gheerne ghezien hadde dat men noch (niet jeghenstaende den troublen tijt) den voornoemden ommeghanck ghehauden hadde, es ghecommen bij schepenen vander Kuere, tzelve an hemlieden begheerende te willen ghedooghen, dwelc mijn heeren schepenen niet expedient en dochte, vreesende datter eenighe gheckijnghe oft ongherieve af zoude moghen gheschien. Dit scheen ooc voorbeteekent te wesen; want een lettel tijts daer te voren es onser vrauwen autaertafele metter beelde, men weet nauwelic hoe ofte waer af, verbrant, daer men den zelven fiertel verzouckende was. Alzoo sommighe hijstoriescrijvers wilden conjectureren dat duer tverbranden der grooter brugghe tot Mens zoude beteekent zijn dat die twee groote rijcken als Vrancrijc ende Duijtschlandt, die te voren duer Carolus Magnus eene ghemaect waren, wederomme van melcanderen zouden ghescheeden werden, dwelc curts daernaer gheschiede, al en es zulck dijnghen niet zekere, nochtans esser altemet ghemeerck up te nemen; want Godt laet zijn teekenen, als hij ijet veranderen wilt ofte eenighe plaghe laten gheschien, somtijts te voren blijcken. Ten was ooc gheen wondere dat desen ommeghanck in desen (1) Dartelheid.
DAT EERSTE BOECK. 63 tijt cesseerde, anghezien dat ooc den ommeghanck van St. Anthonis, (welcx figuere men van Belle in West Vlaenderen, alle jare te Ghendt plach te brijnghen ende in ander quartieren van Vlaenderen omme te draghen, daer zij groot ghewin an deden) ooc daer te voren achterghebleven was, te weten up den tweetsten paeschdach, daer schepenen van beede de bancken mede pleghen te ghane ende inne te halen, van Sente Pieters afcommende, zeer statelic ende solemnelic, met die balius van Ghendt ende van Sente Pieters eerlichede, elc met zijn frissche cleeders an, ooc metten proost, prioor ende monicken van Sente Pieters abdie, met haer costelicste cappen ende met diveersche processien verchiert ende vercnaept, daer over beede zijden, vander straten tvolck groote reverencie dede ende sommighe simpel vraukins ende ander persoonen over haer knien vielen, bewijsende dees beelde zeer groote eere, te meer omdat zij met zoo eerlic ende statelic een ghezelschap inne ghehaelt wart. Nochtans en wast anders niet dan een haut of blocxkin waerinne ghesneden was, totten schaudere, die figuere van eenen man met eenen baerde, naer die ghelijckenesse van dien heleghen heremijt Sente Anthonis ende alzoo daerup gheschildert ende chierlic ghestoffeert, ende was daer over een viercant troonkin ghemaect daer bellekins an hijnghen ende voren ghijncker eene met bellen, al clijnckende. Hier inne en was gheen helichdom noch relijcquen vanden zant(1) dan alleene bloot gheschildert haut, zoo voorseijt es; welcke figuere, wanneer zij daer mede buten der stadt poorte waren, pleghen te steken in eenen leren zack oft male ende te weerpen oft schieten over de grachten ofte in de mande van eenen waghen te smacken, ende de treme(2) daermede zij hem (1) Heilige.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. draghen ooc, de welcke men vaude met leden in tween, daertoe ghemaect zijnde, hier toe schenen schepenen van audts gheinduceert zijnde, ooc schanc men den voorschepenen, de balius ende de pencionarissen elc een paer nessen(1) ende vercreghen alzoo in diveersche keercken te Ghendt stacie, om zeker offeranden vande devote lieden te innent, ende trocken dan duere, daer vijf of zes daghen gheweest hebbende, wederomme uutgheleet werdende met schepenen ende ander notabele vander stadt. Maer eenen ghoeden tijt daet te voren plocht mer al ander spel mede te spelen; want boven de voornoemde eere diemen dese figuere an dede, zoo plachmer mede te zotten ende te alven,(2) alzoo zaen alst buter poorten quam up Sente Amantsbeerch; want de baveneers (alzoo ghenaemt vanden clooster van Ste Bavo, dat stont daer nu tnieu casteel staet, ende warent die daer ontrent woonden jonghe ghezellen ende quade clossen die men daer vele plach te vinden) ende de mudeneers, dat waren de vechters vander Mude, die ghemeenlic de meeste ende steercste in ghetale waren, ghijnghen ghemeenlic alle jare eenen camp up Ste Amantsbeerch jeghen melcanderen, om dees rijve oft figuere te hebben ende alzoo eenen streeck weechs, buten te lande medeloopen ende schumen, om boter, eijeren, wusten, vleesch, vlas, enz., dat zij vele ghecreghen. Hierom tracmen blancke zweerden uut ende hieuwen melcanderen up dlijf, trocken ende soochden dees figuere, ghelijck de katte de muus doet, vielen ende rolden vanden beerch van boven nedere ende ooc de figuere ofte beeldekin mede, dat lach daer ooc ghewintelt (ic en weet niet waer) ijewers int zant ende diet ghecrijghen conde ende die de quaetste, cloucste ende (1) Beurzen.
65 steercste waren, die liepen met de proije duere ende alzoo nam dees heijdensche raserie een hende. Zoo zeer verblent was tvolck hier inne, dat vele meenden dattet al recht was datter gheschiede. Aldus wart den helighen zant gheeert, dwelck hem meer een walghen ende een gruwen dan een eere was, ende daldermeeste eere ende lof, die men eenich helich andoen mach (dat es dat men haer duechdelic leven naervolcht) en wart daer niet ghepeinst. Ziet hoe de duvel, onder eenschijn van helicheijt, zijn oncruut zaeijen can, ende ons aerme blende ruijschen de ooghen des verstants, verbinden ende betoveren. Hoe grof nochtans ende hoe tastelic dat hem desen plompen duvel liet meercken, zoo was tvolc zoo beraest, dat zij niet af en lieten zulcx te huseren. Men hoorde ooc niet datter eenighe sermoenen jeghen ghedaen waren: den eenen blenden leedde den anderen in de gracht; ja, zoo was tvolck daerwaert met eenen zotten ijver ghedreven ende vele uut ghoeder devocien, dat int jaer xiiijc xcvij, als dese figuere sHelichs Christ was, (een keercke die plocht te stane neffens tvoornoemde nieuwe casteel), tvolck zoo gheweldich quam uuter stadt over die hauten brugghe, zoo dat zij inviel ende brack, ende daer versmoorden wel Sjabloon:Dc lieden, onder mans, vrauwen ende kinderen, in de Schelde die daer ghemijnghelt es metter Leije. De moeder van Neelkin Praet, bevrucht zijnde, lach ooc int twater en palofte ende leet daer zulcke vreese dat haren zone voornoemd, die zij daernaer baersde, zijn leefdaghen zodt was. Langhen tijt daernaer heeft dese vechtijnghe gheduert, tot in onser tijden toe; maer de groote eere die de deghelicste vander stadt dees beelde andeden en bleef maer achter voor deerste reijse, in de paeschdaghen xvc lxvi, zoo voorseijt es; want van doe beghonde men al wat te riecken vanden toecommenden deerlicken tijt, daer hem niemant af beloven en can. 9
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. CAP. XIV. Noch vander veltpredicatie ende hoe tvolck hem zeer becommerde met psalmen te sijnghen, van schimpende figueren van veel arguwacien ende dierghelijcke. Up onser Vrauwendach alfougst, preecte men wederomme up Leerdriesch, ende daer was een machtich volck. Men preecter voor noene ende naer noene, ende men zancker ondertusschen psalmen; dat meer was, dees psalmzanghen bevielen de lieden vander nieuwer religie zoowel, dat zij die met hoopen van ij of iij hondert, werden zijnghende tsavonts up diveersche straten ende steghen vander stadt; want men wartse alle avonde sijnghende met sommighe liedekins van Luther, up den Wijnaert, die men nu heet den Wijen aert(1), voor tschepenhuus, up de Fremenueren ende Preecheeren brugghe ende in veel ander plaetsen der stadt. Ooc wart mense zijnghende achter straten tsavonts alghemeene. Men hoorder nauwelic gheenen anderen zanck; maer twas al meest jonck onghevroesschapt volck, die een schotelvat een hemelrijck dijnct zijnde ende tot alle nieuwe dijnghen begheerich zijn. Ooc ghijnghen mans ende vrauwen arm an arm al zijnghende dees psalmen up diveersche wijsen. Zoo deden ooc die jonghe kinderen bij schoonen daghe, ende ooc werden zij ghesonghen met partijen in de huijsen, up de wijnckelen ende dierghelijcke menaigen, zoo dat die catolijcque daermede spottende zeijden: die salmen, (daer mede meenende zeker roode visschen die in den mont vanden Rijn ende Mase, daer zij in de zee sturten, ghevanghen werden) (1) Plaats achter St. Baafskerk. De oude naam dezer plaats was Wiedenaert, Wienart, later in Wijnaert veranderd, naar den wijn, die aldaar gelost en verkocht werd.
67 zullen nu zeer ghoeden coop zijn jeghen den vastenen, mits dat mer nu alzoo achter straten mede loopt. De predicanten leerdense haer buten int velt zijnghen, up simpel noten, ende als die lieden discoort ende qualic songhen, zoo spraken haerder sommighe: mij dijnct dat ghij grolt, zoo de papen in haer keercken doen, hoe wel (zij en zullen haer niet belghen), den zanck, die de priesters in de keercken huseren, zoo van auden tijden de costume es, als hij eerlic ghecelebreert wert, veel bequamer ende statelicker es, ende ooc conformer die helighe scrift, dan de manniere van zijnghen, die dees nieuwe gheesten te velde huseren; want ’tvoucht veel beter dat in de tempelen Godts, de priesters de goddelicke diensten doen ende tghezanck vulbrijnghen ende tghemeen tvolc terwijlen met andacht in haer bedijnghen(1) es, dan dat tghemeente al over hoop zijnghen ende tieren, zoo men nochtans in Duijtschlandt ende Oostlandt in veel quartieren doet, maer dats bij ghebreke van priesters ende keercken dienaren die zij haer quijt ghemaect hebben. Erasmus van Rotterdame kennet tzelve met mij, int boucxkin van die minlicke eendrachticheijt der keercken(2). Alzoo heeft de lofzanghen in den dienst Godts ghebruuct die sinagoghe; want den helighen Davidt, den man naer therte Godts, heeft veel zanghers ten dienste Godts inghestelt, ende ghewilt dat tghemeen volck in den tempel Godts in alder stilheijt zwijghen zoude. Maer ten es niet te mesprijsen, maer zeer te loven, dat de lieden, in haer huijsen oft eldere, Godts lovezanghen oft ander ghoede gheestelicke liedekins zijnghen, ende achterlaten ende alzoo verzwijmen die weerlicke nopende vuijle liede- (1) Gebeden.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. kins; want deene sticht de ziele ende den gheest ende bedwijnghet tvleesch van zijn wulpscheijt, ende dander onsticht des menschen gheest ende ghevet tvleesch als een wilt peert den toom tot alle ontbondentheijt, lichtvaericheijt ende zonden. Maer boven dat zij dees psalmen allen dach inden mont hadden, ja, up haer bedden daer mede besich laghen (zoo dat messchien Godt tot vele duer Escijas mocht zegghen: dit volck eert mij metten leppen, maer haer herte es verre van mij), zoo werden ooc up de maerct van jongheluers(1) liedekins ghezonghen die menich zeer onstichtende waren, ende al meest in spotte vande gheestelicke persoonen, ende was van sommighe liedekins altijts dlaetste: Vijve le gues, als oft de gues nu de overhandt ghehadt hadden. Daer werden ooc spottelicke figueren met zeker ghescrifte gheprent, als een keercke die wilde ommevallen ende stont zeer en helde(2), want daer trocken drije persoonen anne, diese schenen te willen ommetrecken, ende daer neffens stonden veel gheestelicke persoonen, diese onderstelden ende metten handen begheerden te weerhauden jeghen tvallen. Bij de drije die trocken stont ghescreven: de lutheranen in Duijtschlandt, de hughenoijsen in Vrancrijck ende de gues in Nederlandt, die trecken nu die Roomsche keercke int zant, ende bij de gheestelicke diese wilden hauden staende, stont ghescreven: blijven dese treckende alle drije, adieu de Roomsche keercke met al haer creemerie. Hier omme louch veel volcx zeere ende schiepen daer groote ghenouchte in, niet bedijnckende tot wat quaden hende dat zulcken schimp afloopen zoude. tAndtweerpen hijnc men te coope ghefigureert eenen papegaij zittende in een mute ende (1) Goochelaars.
69 een schemijnckel(1) crabbelde ende beet de mute in sticken; maer een calf quam daernaer ende stootter zoo stijf up dat de mute altemael breken moeste ende den papegaij moeste uutvliegken ende verschoijen. Bij den papegaij verstonden zij de papen oft de gheestelicheijt, bij de mute haer macht oft haer eere ende weelde daer zij in zaten, die Martinus Luther (bij tscemijnckel beteekent, dwelc men Martkin oft Marten heet) zeer verstoort ende ghebroken heeft, ontdeckende vele van haer schalcheijt ende bouverien, maer Calvinus (beteekent bij tcalf) zoude gheheel de mute ofte haren troon ghebroken ende omverre ghesmeten hebben, zoo dat nu de papen zouden moeten ooc uut Nederlandt rumen, ghelijck zij elder ghedaen hadden; want daer en was (zeijden zij) gheen meesteringhe anders an of zij en moesten dit monster van uut tmidden van hemlieden weeren, anders en zouden zij nemmermeer met rusten zijn of zij en trocken zulck cruut gheheel metten wurtel uut; want tzoude hemlieden altijts (ghelijc vanden Cananijten ghezeijt was) eenen naghel oft priem inde ooghen zijn, dat hadden zij meer dan te vele gheprouft. Zij onderhildense ende voeddense ende ghaven haer al dat zijts hadden, de bequaemste plecken vander stadt, in schoon edificien ende ornamenten, groote eere ende vriendtschap, ende voor eenen loon creghen zij vande zulcke vervolghijnghe, verradijnghe, partijelicheijt, de doot ende verliesijnghe haers ghoets, dwelc nu meer dan xl jaren lanck gheduert hadde ende noch gheschepen ware veel langher te dueren ende zeerder te wassen dant oijnt ghedaen hadde, zoo dat nauwelic de lieden ende burghers van alle steden ende durpen in dese Nederlanden, ijet zekers an haerlier ghoet hebben zouden noch ooc an haerlier leven, (1) Aap.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. maecten aldus doende menighe vrauwe manneloos, veel kinderen vaderloos ende ooc somtijts moederloos. Tghoet was ooc met haer leven ghenomen. Dus quamen dese aerme kinderen al ten laste vanden ghemeenen man te onderhauden, aldus wart die ghemeen bursse vanden aermen ghehijdelt ende verlast, de neerijnghe ende coopmanscappe verdreven; want sommighe die zij ter doot brochten oft verjaechden, waren zeer machtighe cooplieden ende lieden van neerijnghen die somtijts hilden Sjabloon:SC of Sjabloon:SC persoonen weerckende ende levende. Als dese gheweert waren, zoo worden met eenen gheweert alle dees huijsghezinnen, hare winnijnghe ende montcost, tbroot wart den kinderen aldus uuten monde ghetrocken ende die cleerkins vanden lijve in den cauden winter, ende moesten vele rijbaut ende verloren loopen, die meijskins quamen int leven ende dierghelijcke, ende ditte al om des gheloofs wille, dwelc Godt oordeelen zal, ende dat met zulcke vervolghijnghe niet te beteren en es, dwelc men in alle landen van christenrijcke, vijftich jaren lanck menichfuldelic gheprouft heeft. Wat heeftet, zeijden zij, gheholpen, den meesten deel vande duijtsche landen zijn van der roomscher keercke al afghevallen, die gheheele oostersche landen Holsacia, Denemercken, Mechelenburch, Pomeren, Lijflandt, Zweden, Godtlandt, Norweghen, Finlandt ende vele meer andere int noorden streckende, zijnt tijraniseren al moede worden ende hebben overlanck gheheel die roomsche keercke verteghen ende afgheghaen. Zoo zijn ooc die conincrijcken van Inghelandt ende Schotlandt, item Vrieslandt, Ghelderlandt, Cleve, Westphalen, Benten, Oldenburch, hebben overlanck den rueck al wech. Bohemen heeft van in Johannes Hus tijden ghewalcht. Die catholijcke Polen die tvrindaechs ende tsaterdaechs haer plochten van eijeren ende zuvel te onthauden zijn de Germanicij naerghevolcht,
71 niet jeghenstaende dat zij Stanislaus Hosius, bisschop van Waernien in Polen, tot eenen president int concilie van Trenten hadden. Ja, die alderchristelicste Franchoijsen zijn een groot ghedeel gheworden hughenoijsen ende calvinisten, al heeft mense ghebrant ghelijc men den harijnck up den rooster braet, ten heeft niet moghen helpen. Die eedtghenooten oft Zwitzeren, die nu met xv landen tzamen verbonden zijn, volghen zij niet alle naer Uldarich Zwinglius ende Bullingerius ofte Ecolampadius leere, uutghenomen een cleen houcxkin landt als Zug, Urij, Zwitz, Oderwalden ende Lucern, die noch met de roomsche schijnen te handen? Aldus vielen daer veel argumenten onder tvolck, waer up die catolijcque zeijden: ten mach niet ghoet ghezijn; want zij zijn diveersch int gheloove, als lutheranen, calvinisten ende anabaptisten, welcke anabaptisten diveersche secten noch onder haer hebben, ende al vielen zij alle af, ghelijck zij, in Jerobohams tijden, alle tot die ghulden calveren liepen, nochtans zal men met Tobias alleene den tempel Godts bezoucken ende die helighe keercke om hare abusen, die daerup ghevallen zijn, zoo lichtelic niet laten. Want om de schulden der onderzaten laet Godt quade hoverste somtijts int gheestelic ende weerlic regneren. Men zal voor haer bidden ende elc zijn leven beteren, dan zalt Godt wel al ten besten beschicken. Quade ende valsche priesters waren in den tijden dat den Heere up de weerelt was, ooc vul supersticien ende abusen, tijrannich, hooveerdich ende ghierich, nochtans en riet daerom den Heere niet den volcke, dat zy de godtsdiensten ende den tempel laten zouden, maer zeijde: doet naer haer woorden ende schuut haer boose weercken, want zij zegghent ende en doens niet. Ende niet alleene in den priesterlicken staet en zijn abusen ghevallen, maer ooc in alle staten die ter weerelt zijn, zoo dat den Leviathan alomme zijn zeever ghelaten heeft. Ooc zijn
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. daer ooc veel ghoede ende duechdelicke ondere die niet te bestraffen en zijn; want tes noch, alzoo Bernardus zeijde, niewers en vant hij (zeijt hij) beter volc dan onder de religioenen oft cloosters, als zij wel wilden, ende niewers ooc gheen eerghere als zij qualic wilden. Dat wart bediet bij de twee curfkins vijghen die Jeremias voor den tempel zach staen, deene waren uutnemende ghoet ende dander uutnemende quaet. Aldus onder alle staten zijn ghoede ende quade. Willen wij melcanderen altijts becnaghen, bijten ende eten, zoo mochten wij wel al tsamen verslonden werden, zoo Paulus zecht, hier inne en es de liefde niet zonder de welcke niemant Godt zien en zal. Wij moeten ooc dijncken dat wij menich ghoet onderwijs ende duechdelic sermoen van hemlien ontfanghen hebben, daer zij met grooten aerbeijt ende zweeten om ghewaect hebben ende noch daghelicx doen menighe bedijnghe voor ons, menighe bijstandicheijt in den uutersten noot: dus en behooren wij up melcanderen niet verbittert te zijne. Zij hebben een zwaer pack ende last ontfanghen ende moeten voor Godt rekenijnghe voor alle onse zielen gheven, hebben zij te hert de heretijcquen anghevallen ende de weerlicke machten daer up ghehist. Wie esser onder de cappe des hemels of hij en mach wel somtijts hem mesghaen? Dijnct dat zijt ghedaen hebben om een beter, om dat ander daer duere niet bedorven en zoude werden, om de blasphemijen ende uproer te weeren ende uut een jaloursije des helighen gheloofs. Wilt men den gheestelicken staet weeren van onder de weerlicke, zoo doet men de herders vanden schapen ende laet de wulven vrij incommen. Zij zijn de maght vanden lichame der ghemeente, zonder dewelcke het qualic in der duecht upghequeect mach werden. Zij zijn tzaut der eerden die tquade uutbijten ende tgoede bewaren. Die leppen der priesters bewaren die conste, zecht Malachias, ende zij zullen de wet uut zijnen monde vraghen.
73 CAP. XV. Van de groote rudesse die in den westcant gheschiet es, int breken ende ruwineren van tbeeldeweerck, in diveersche keercken ende cloosters, metghaders veel ander ornamenten ende cieraigen die bedorven werden. Aldus, zegghen wij, werden vele dijnghen ghezeijt ende ghepeinst, pro et contra, daer men over beede zijden somtijts propoosten ondervant die ghoede colueren schenen te hebben. De ghues zeijden: de gheestelicheijt es eenen moor die niet ghewit en can zijn, eenen lupaert die zijn sprinckelen(1) niet veranderen en mach, eenen adamant die men niet en can weecken; want zij als meesters willende zijn, slachtende de phariseen, en willen haer onghelijck niet kennen noch laten ghezegghen. Daer up dat danderzeijden: neen, dat en es zoo niet, want zij predicken ende roupen wel zelve haer eijghen abusen up den stoel uut, ende vele beteren haer ende staen af van der ghiericheijt. Wijst mij die, zegghen dandere, dat zullen witte raven zijn. Aldus esser eenen onverzoenlicken twist gheweest, ende dees woelijnghe heeft zoo veel vermocht in de ghuesghezinde, dat zij noch boven veel spottelicke fighueren die sommighe tot verachtijnghe vande gheestelicheijt lieten uutghaen. Zoo ooc die andere haer figueren ende schampen ooc uutstroijden jeghen de gues, die heetende guijten, fielten ende rijbauten. Ende dander hieten de priesters bedijns(2) ofte camerspeelders ofte jongheluers, zegghende dat zij an den autaer stonden en jongheluerden, (dwelc verscrickelic om hooren es) zoo een camerspeelder pas ende wederpas speelt, met vele ander blamacien, die ic niet Sjabloon:Ist(1) Vlekken.
10
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. en wille noumen, emmer toes in den westcant haer spel int weerck gheleijt hadden, (ja, indien ment een spel heeten mach) dwelc duerde vanden xjen in ougstmaent of daer ontrent, tot den xvijen der zelver maent of wat daer naer, met zulck een hatelicheijt ende rudesse dat elcx herte daer af beven mochte; want daer was eenen hoop volcx verghaert, Vlamijnghen ende Walen, ontrent drije duijsent, schijnende pioniers ofte beroijt volck. Die hadden onder haer an den cant van xx peerderuters, schijnende edellieden. Dese zijn gheghaen met rotten xviij of xx, tseffens in de keercken, ende hebben alle de beelden, ghesneden ende gheschildert, in sticken ghesmeten, de gaerdijnen, tunekeelen(1), casuffelen, die som van gauden laken waren, duersneden met langhe riemen, zoo dat niemant te proffijte commen en mochte. Hebben ooc in sommighe steden die orghelen bedorven ende die gheschilderde ghelaesveinsters al ghebroken; die ornamenten ende sijborien hebben zij in sticken ghesmeten ende in een masse, die bij ghewichte ende bij inventaris overghelevert der wet oft hoverheijt van elcke prochie oft rappas(2). Dese jammerlicke schade binnen den voornoemden tijt es ghebuert tot Yper toe, eene van de drij hooftsteden van Vlaenderen, ende tot Arien3, Betunen ende Calis, al meer dan in hondert keercken. Zij hebben ooc gheweest voor Ypre, ende die van Ypre parlamenteerden jeghen haer met haer wethauders van up de veste, zoo dat zij beloofden de beelden in haer keercken zelve te rumen. Ende als zij daerwaert gheghaen hebben om zulcx te doene, esser tghemeen volck mede in ghevallen en hebben Sente Martins keercke gheheel gheruumt, oft hier in dees ravesie dat (1) Overkleederen.
75 tafereel schade gheleden heeft, dat meester Johannes Van Heijck gheschildert, maer niet vuldaen en heeft, de figueren vander maechdelicheijt van onser lieve vrauwe wesende, een Marie beelde ende eenen abt daer voren biddende int midden, dat en weet ic niet, welc constich weerck alle schilderien te boven ghaet(1). Emmer heeft groote schade gheleden da trijcke ende zeer machtich clooster van den Dunen, daer voren dat zij ghecommen zijn, ende om dat haer daer wederstant ghedaen wart, zoo hebben zij daerinne afghebroken een sacramentshuus van marbere, toetse ende albastre, dat den voorleden abt hadde doen maken ende hadde wel xiiijc pont grooten ghecost; staken ooc tvier in de boucken vanden cloostere, daer vele aude antiquiteijten in bescreven waren, dwelc nemmermeer om recupereren en zal zijn ende groot jammer was, ende lieten alzoo tvoornoemde clooster in brande staen. Men zecht dat zij in ander keercken ooc alle de sacramentshuijsen afghebroken hebben, ende niet alleene die autaer tafelen van diveersche matterien (1) Men meent dat dit tafereel uit de St Martinus kerk, tijdens de Fransche omwenteling, verdwenen is. Eenigen tijd daarna (ongeveer drie vierden eener eeuw) bevond het zich in de handen van eenen beenhouwer dezer stad, welke de waarde dezer schilderij niet kennende, ze gebruikt had om eene kast, waarin hij zijn vleesch bewaarde, te sluiten. Te dien tijde, werd zij door den heer Walwein van Yperen gekocht, dan nogmaals te koop gesteld, behoorde aan verschillige eigenaars en kwam eindelijk in het bezit van den heer Bogaert-Dumortier van Brugge, die ze liet steendrukken, ten einde er de opmerkzaamheid der liefhebbers op te trekken, en er eenen zoo veel hoogeren prijs voor te verkrijgen. De stad Yper heeft ze willen aankoopen; er werd 30,000 frank voor gevraagd; het was te veel voor eene copij, te weinig voor het oorspronkelijke stuk. Er bestond twijfel; om kort te gaan, men werd het niet eens. In het vervolg werd de heer Van der Schrieck, van Leuven, eigenaar van het stuk. Tijdens de veiling van het kabinet dezes liefhebbers, klom de schilderij tot 17,000 frank; maar de familie hield ze in, en zij behoort nu den heere Schollaert, lid van de Kamer der volksvertegenwoordigers. (Aanteekening van den heer Diegerick).
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. consten ende aerbeijt, maer ooc die autaren totten gronde toe. Sente Anthonis figuere, te Belle, (daeraf voorscreven es) moeste ooc an staen. In de vrauwenabdije te Meessen es ooc van ghelijcken ghebuert, ende int clooster te Wevelghem, bij Curtrijcke, in de prochie van Beveren, daer verzocht men zeere onser liever vrauwe, bijzonder vande Zeeuwen ende die ter zee vaeren, zoo datter groot ghewin duer quam; hier zijn oock die westersche ghues metten Walen inghevallen ende hebbense gheheel vande beelden, (die zij afgoden noumden) gheruumt, die sijgen(1) ende portalen gheschijt, ende brochten al dat hauteweerck, metten beelden, buten der keercken, onder den blauwen hemel, ende hebben daer tvier inne ghesteken. Dit vier berrende zoo hooghe ende groot, dat scheen eenen vierighen turre zijnde, zoo dat men bij der nacht die claerheijt wel x mijlen van daer zach. Zij haelden ooc uut der zelver keercken den fiertel of die casse van onser vrauwen, ende brochten up de plaetse daer alle de beelden laghen ende branden, ende zijnder drij waerven mede, met groot gheschal ende gheckijnghe, rontom tvier gheloopen, ende dat ghedaen zijnde, worpen zij hem ooc int midden vanden viere ende lieten metten anderen te pulver verbranden. Daer was een groote menichte van volcke ontrent diet bewillichden ende anzaghen. Die van Deijnse dreechden haer clooster zelve te rumen ende die religiuesen de kele af te steken, verstaet dit van eenighe ghuesche onghezinde, ende zoo den priester die hoochmesse zou zijnghen ende celebreren, zoo zonghen zij in de keercke zoo lude haer psalmen daer jeghen, dat hij de misse moest laten staen, ende liepen met grooten hoopen achter straten al zijnghende. Doe creghen eerst de gheestelicke de vreese int lijf, die te (1) Zitbanken.
77 voren gheen weerck ghemaect hadden, ende meenden hulpe ghenouch te hebben, maer tvolck viel hemlien talle canten af, al warent som catolijcque, zij en wilden haer voor hemlien int perijckel niet stellen; want den tijt was zoo gheschepen dat de catolijcque ooc in haer woorden duucken ende zwijghen moesten, ofte zouden lichte eenen twist beroct hebben die zij niet aest en zouden connen hebben afwasschen. Elc meende ontwijfelic dat de ghues nu al te boven waren ende dat men van achter ontnect, was ende datter al de meeste ende principaelste personaigen vanden hove de handt an hilden ende eijmelic toe stoocten, want men vernam niewers gheen weere noch jeghenstant. Ooc haddet een zeer groote ooghe dattet vander hoverheijt quam, om dat de westersche ghues die costelicke ornamenten, ghaut, zelvere en ghesteente, bij den ghewichte ende inventaris de wethauders talle canten overghaven, zegghende: bewaert wel dese massen oft clompen ghauts ende zelvers, tot an der stont dat ment hulieden weder heeschen zal. Men hoorde niet dat zij in eenighe keercken ijet namen oft stalen, maer ruwijneerden alle de chieraigen, worpen ooc omme de vonten ende wijwatervaten, zoo datter niet gheels en bleef, niet alzoo vele als een veinster of duere, of ten wart al in spaenderen ghesleghen. Wie zoude zoo wijs gheweest hebben die hier inne hadde connen gront gheslaen? wie zoude ghedroomt hebben dat zij zulcx zoo stautelic bestaen zouden hebben uut haer zelven? Daer liep een mare overal: de Walen deden in Westvlaenderen de schade ende brekijnghe ende de Vlamijnghen waren als toezienders; dat ghedaen zijnde zoo zouden de Vlamijnghen ghaen breken ende ruwineren den walschen cant ende daer zouden de Walen de toezienders zijn. Ooc wasser een mare ghestroijt datter noch een groot machtich volck achter quam die haer vast
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. steercten, die zouden alle deghene die dees eerste brekers (dwelck maer als eenen verloren hoop en was) wederstant zouden doen, zoo commen heghenen ende duercaerden, dat hemlien wel berauwen zoude. De meeste wijsheijt wart dat elc stille zate ende lietse ghewerden ende haer comissie bedienen. Zij wisten wel wat last ende van wien dat zijt hadden; want, voorwaer, den grooten hoop die achter quam, hadden zoo scheerpe spooren ende zouden zoo hert prickelen die wederstanders, dat hemlien gruwen mochte dat zij leefden. Ende mits dat die van dese Nederlanden niet ghewone en waren inlandtsche oorloghen te hebben, ende niet en wisten de trocken ende fausse alaermen die daerup liepen, zoo hebben zij veel te eer ende lichter zulcke maren ghelooft, mits dat ooc de zake zoo vaillantelic ende stautelic int weerck gheleijt was, dat lettel ijemant was die niet en waende dat zij van een groote macht alzoo ghedreven waren, ende veel te meer om dat men vanden hove gheen claer bescheet ghecrijghen en conde, mits dat zijt ooc zelve niet en wisten, zoot naermaels bevonden es. Maer emmer es grootelic te beclaghen datzulck overlast heeft moeten gheschien. Tmoeste voorwaer een groote gramschap ende gheesel Godts wesen die over dese landen noch maer en beghonde te druppen, alzoo men in tvervolch wel hooren zal. CAP. XVI. Hoe die gues wanende een clooster afloopen in den walschen cant, daer voren doot bleven ende verjaecht zijn; hoe dieveltpredicanten tvolck uproijden ende van haer roumen, ende hoe tvolck haer sermoenen prees ende sommighe argumenten daer jeghen. Vreesende sommighe cloosters ende rijcke abdijen dat men an haer ghoet ende ghelt tasten zoude, (zoot wel apparent
79 was, wanteen ghemeente es quaet om bestieren ende daer zijn veelderande zinnen onder ghemijnghelt, ooc en hadden zijt niet moghen te velde hauden zonder pilgieren, mits dat zij gheen heeren oft capiteijnen en hadden die haer saudie ghaven, zij en hadden van den wint niet moghen leven) zoo hebben zij (daer in willende voorzien) sommighe garnisoenen, die up de frontueren laghen, doen anspreken als dat haer hoverste ofte regimentmeesters haer zouden willen zenden een deel crijschknechten, wel ghemonteert, om wel betalen, elc naer dat hem dochte dat hij er vandoene zoude moghen hebben, waertoe die capiteijnen ende crijschknechten terstont ghereet waren, hopende daeran winnijnghe te doene, ende zonden haer alzoo veel knechten als zij begheerden ende deerven mochten, mits dat jeghen Vrancrijck gheen questie noch oorloghe en was. Dese zijn alzoo bedectelic in sommighe rijcke cloosters, die buten te velde laghen, ghecommen wel, voorzien van gheweere. De guesghezinde hier af niet vermoedende zijn ghecommen tusschen Duwaij ende Orchies, talven weghe twee mijlen van elcke stadt, ende vielen daer anne een machtich clooster, wanende dat te spoolgieren, maer die crijschknechten die binnen laghen, hebbense zoo ghegroet ende gherecontreert met haer gheschut ende andersins, dat men zecht datter daer hondert ende zesse doot bleven zijn, ende waren meest rapailge van Doornicke, welcke groote walsche stadt zes mijlen van daer licht. Ooc wasser daer een groot ghedeel ghewont ende zijn alzoo (ter quader keermesse gheweest hebbende) weder afghetrocken de ghene die dleven ontdraghen mochten. Maer hier mede en was den moet vande ghues niet ghecranct, want talle canten worden zij upstaende ende haer kueren bedrijvende. Twas al up de gheestelicke dat zijt hadden. Hier toe hilpen zeere die veltpredicanten, die alvoren om haer
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. leeringhe eenen voorspoedighen wech te maken, die lempen ende ghebreken der gheestelicke persoonen plat den volcke te voren leijden, om hemlien alzoo daerup verhaet te maken ende van hare sermoenen ende ceremonien te trecken, om dat tvolc niet hooren en zoude tghene dat die calvinische leere bestrede ende tonderdructe ofte claer onghelijck ghave. Want den xviijen augustij, zondach wesende, preecten drij veltpredicanten oft calvinisten, eenen in, walsche, eenen in vlaemsche ende eenen in hoogher tale treckende naer tduijtsche, neffens Ghendt vaste an den muer vanden Chaertruesen, daer zoo machtich een volck was, dat niemant wijs te maken en ware, ende preecten voor der noene ende achter noene. Men zecht dat zij tvolck ghebeden hadden gheen psalmen achter de straten ende up zeker steghen der stadt te zijnghen, dwelck terstont tvolck gheobediert heeft, zoo dat mer gheen psalmen meer en hoorde zijnghen, hemlieden veel meer onderdanich zijnde dan de wet. Ooc hadde te Deijnse eene van dees veltpredicanten twee zoo drij waerf over zijn knien gheleghen, tvolck biddende dat zij an gheen beelden in de keercken commen en zouden. Dees predicanten en waren niet altijts de zelve, maer al meest diveersche, daer duer betooghende datter daer zeer vele zijn, maer zijn meest alle jonck. Eenen zoude ghezeijt hebben, gheleert in griecx, latijn ende hebreeusch: laet jeghen mij commen de gheleertste vande predicanten van Ghendt ende ic zalder jeghen disputeren, gha ic tondere ofte werde ic metter waerheijt verwonnen, zoo ben ic te vreden dat men mij an eenen staeckverbrande, ende indien tblijct dat ic hem verwinne ende confuus make zoo en begheere ic niet dat hem een haer verwerrent werde ofte eenich quaet daeromme gheschie. Dese ende deser ghelijcke woorden verwecten menich meinsche machtich zeere, ende vele die ghoet cato-
81 lijck gheweest waren ende zeer ghoede mannen ende vrauwen van levene, als zij ghehoort hadden dese nieuwe manniere van predicken, zoo werden zij recht inden gheest verbaest ende versleghen als met eenen blixem gheraect, zegghende dat zij nemermeer en zouden ghewaent hebben, dat men daer zoo uutnemende ghoede sermoenen zouden ghepreect hebben, thadde al een ander hemelsche cheve(1) ende gheest dan tghene dat men haer plach te predicken. Die helighe scriftuere, zeijden zij, die zij daer hoorden zoo naectelic uutlegghen, dede haer herten van vruechden upsprijnghen ende al haer binnenste van onder tot boven beroeren, die tranen overvloedelic, uut grooter devocie ende viericheijt tot Godt, uut haren ooghen, ja, uut haerder herten sprijnghen. Een sermoen was daer beter ende treffelicker, (zeijden zij) dan xx andere; dander en waren maer te ghelijcken daerbij als schuum bij zelvere, als latoen bij ghaut, ten hadde niet daerbij te bedieden, dese hadden de clare scrift bij der handt zonder ijet daer buten te ghane; maer dandere de meinschelicke leerijnghen ende inzettijnghen ende haren pauselicken canon, waermede zij dicwils zoo verwerrent ende beladen stonden, dat zij haer moesten staen bedijncken wat zij ofte hoe zijt zegghen zouden up dat zij haer zelven niet en beschaemden ofte jeghen en spraken; maer dese nieuwe predicanten (die niet een nieuwe maer die alderaudtste apostolijcke leeringhe voortbrochten, onghevalscht ende onbedect met eenighe meinschelicke glossen), ghijnghen met haer dijnghen al recht duere en stonden niet en droomden wat zij zouden zegghen; maer als een vloeijende fonteijne, zoo vloeijden die woorden uut haren monde, waer uut wel bleeck (zeijden zij), dat zij de waerheijt met haer (1) Sap. 11
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. hadden, want de waerheijt en heeft niet veel bedijnckens oft bewimpelens an, zij en schaemt haer niet; de scriftuere (die zij eenpaerlic preecten) ghaf zelve ghetughenesse dat zij de waerheijt zeijden. Veel lieden ghaf ooc groot wondere hoe de lieden, die xxx oft xl jaren lanck oft meer, de sermoenen in onse keercken ghehoort hadden, zoo aest van dese ander sermoenen ommeghestelt worden; want vele die vier of vijf reysen hemlien ghehoort hadden, twas met hemlien ghedaen, zij worden gheheel van dien zinne ende manniere. Als ijemant hier up zeijde tgheschiede alzoo duer den duvel, die den meinsche verleet ende bedriecht, zoo vraechden haer dander of den duvel ooc steercker dan Godt was, ende of tvijandts woort meer vermochte dan Godts woort. Hier uut willende proberen dat dwoort Godts was dat die calvinisten leerden, ende sduvels woort dat die monicken ende papen leerden, alzoo zijse hieten. Zoo zeere wart tvolck ghetrocken duer dese veltsermoenen, dat zij haer eten ende drijncken daerom lieten ende somtijts haer leven in perijckel stelden. Vele hadden ghezeijt: zij hebben den duvel inne die daer ghaen, met meer ander smadelicke woorden van dees Calvinisten, ende tquam dicwils zoo(tzij duer een nieuwicheijt oft persuwacie van eenighe) dat zij daer werden ghaende, waerinne zij zoo toelusterden ende tzelve zoo inzoghen, dat zij daer naer, ter contrarien, openbaerlic zeijden, dat zij den duvel in hadden die daer niet en ghijnghen oft wilden ghaen. Maer om een lettel hier jeghen te strijden ende gheen voetsel, met dit verhalen, tot afval des gheloofs te gheven, zoo zal men weten dat niemant recht oordeelen en can van eenighe conste, diets hem niet en verstaen. Hoe zal ijemant die maten, lijnien, circulacien ende potractien(1) connen ghe- (1) Portractien, teekening.
83 jugieren ofte een recht vonnesse daeruut gheven, die van geometrien gheen wetenschap en heeft? Ende alzoo eijst van alle consten ende sciencien, ja, van ghemeen neeringhen: over dlaken werden drijerande warderers ghenomen, als volders, wevers ende droochscheerers; men huseert dat niemant vrij sommighe neeringhen doen en mach, zonder een prueve voor meesters vander zelve neeringhe ghedaen te hebben. Hiertoe zet men ghezwoorne, die up haerlier heet zulcx jugieren. Es ditte bijna ghehuseert in alle zaken, waerom niet int uutlegghen der heligher scriftuere, die vele de hoochste conste noumen? Dit en staet niet te jugieren bij Hannekin ende Willekin, maer bij gheleerde mannen die van audts daer in wel gheouffent zijn. Veel treffelicke wijse mannen hebben die diepheden des duvels bedroghen, ende zijn duer den middaechschen duvel verleet, hoe veel te meer, aerm ghemeen volcxkin die daeraf lettel weten ende connen begrijpen? Tandemus(1), anno xic xxiiij, een leeck heretijck, beviel den volcke zoo wel, dat zij dwater daer hij zijn handen in wiesch, droncken ende voor helich achten, dat hij ooc de dochters in presentie van haren auders, ende bruden int bijwesen vanden brudeghoom mesbruucte, ende ten moeste niet dan wel van hem ghedaen zijn. De Donatisten doodden vele haer zelven, omdat zij meenden zoo zeker ende ghewis te zijne haers gheloofs, dwelck nochtans een groot ongheloove was. Die Albigenses werden zoo ontzinnich dat zij pisten up tevangeliebouck: zoo waren zij van ketteren verleet, dat zij liever alle noot leden dan zulcke dullicheijt verlieten. Een visscher en vancht gheen visschen met een bloote hijnghene, maer hij bedectse met een haes dat de visschen gheerne eten. Den duvel en stroijt zijn fenijn niet bloot uut, maer decket (1) Tanchelin of Tanquelmus.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. met die schoone letteren der scriftueren. Werden daer vele meinschen duer ghetrocken, eijst wondere, als Jeroboam met zijn calveren bijna al et volck track. Hadden hier int landt zoo wel ghecommen herdoopersche mennonische predicanten ofte alleene martinisten, ofte alleene ende ijnckel libertinen, wie can daer in twijfelen of tvolck en zoude alzoo wel daer duer ghetrocken gheweest hebben als duer de leeringhe van Calvinus. Dit heeft men ghezien t’ Antweerpen, daer die leeringhe Calvini ende Martini Lutheri ghepredict wart: deene volchde deen partije ende een ander dandere. Verwondert ijemant die treffelicke sermoenen der Calvinisten, zoo mocht men ooc wel verwonderen die leeringhen der Manicheen, die voortijts den toehoorders meer inghelic dan meinschelic scheen zijnde; zij moghen wel ghoede ende warachtighe leeringhen bij die valsche ende onghave ghehaadt hebben, die in tvolc zeer wrochten, omdat sij se zoo hertelic preecten ende met zoo schoone scriftueren becleeden daer moghelic die catolijcque predicanten negligenter in waren. Ergo haer sermoenen waren lauwer ende hadden, in dat cas, min smaecx ende zoeticheijt; want die leeringhe (zalse anghename ende crachtich zijn) wilt uuter burst oft uuter herten commen. Hierin heeft een ketter alzoo veel voordeels als een catolijcke, ja, zijn ghemeenlic altijts daerinne veel diligentere, dat sommighe langhe die catolijcque sermoenen ghehoort hebbende, ooc met die calvinische sermoenen zoo aest verzet waren; dats thaerder grooter schande gheweest, waerin dat zij wel betoochden hare onstantvasticheijt ende dat zij wel veel ghehoort hadden, maer lettel begrepen ende wel onthauden. Maer dat es ooc waeracktich datter ooc vele van dese wederghekeert zijn tot die aude religie, ende hebben haer dolijnghe ende abuus bekent. Ooc vele zijn manlic staende bleven ende hebben met die Calvinisten ghespot,
85 die men niet ghewaent en zoude hebben dat zij zoo clouck zouden gheweest hebben. Tberoupen der disputacie en achte ic niet vele; want daer en zoude gheen hende afghecommen hebben. Elc zoude up tzijne vast ghebleven hebben, deene up die bloote scriftuere ende dander up die scriftuere ende up die leeringhe der vaderen, bij successien vande apostelen afghecommen. Ergo daer en zoude hem niemant willen verwonnen kennen hebben, zoo zouden dan dese roumers den brant ontghaen hebben. Meer van dese ende wanneer die secte der Sacramentisten oft Calvinisten upghecommen es, zullen wij hier naer zegghen, alst te passe commen zal. CAP. XVII. Van noch een rudesse ghebuert tot Armentiers, ende hoe die gheesteliche overal groote vreese creghen, ende hoe zij haer ende der keerckenghoet zochten te verbeerghen, bijsonder te Ghendt, ende hoe die Predickaren ende andere te Ghendt baden ende preecten jeghen tanstaende perijckel. Als nu tbreken ende afweerpen der beelden ende cijraigen der keercken begonde ghemeen te werden, zoo heeft ooc Hermentiers, een Walsche stadt, den grave van Egmont toebehoorende an ghestaen; daer naer heeft tghemeente, de keercke van al datter ghebroken was, gheruumt ende ghecuuscht, als oft zij die eere andoen wilden. Maer twas elder dat haer den schoen dwanck; want zij maecten alzoo ghereeschap om eenen nieuwen predicant daer in te brijnghen ende alzoo haer sermoenen ende godtsdiensten te observeren. Dit meerckende den baliu vander stadt ende van vijf of vi prochien daer omtrent, heeftet willen beletten, ende beval elcken uut der keercke te ghane; want men zoude de keercke toesluten; maer die in de keercke waren en wilden niet rumen ofte uutghaen, maer zeijden dat men daer predicken
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. zoude, te weten eenen vremden predicant. Den baliu dit hoorende wart zeer perplecx; maer ten baette niet wat hij daer jeghen zeijde. Dus es den baliu ende de wet gheghaen anden predicant, een curt persoon een Wale, die daer in een herbeerghe met sommighe ander zat en inbijtte, ende begheerden an hem dat hij daer niet en zou willen preken,maer hem dies verdraghen, om die stadt in gheen quaet gheruchte te brijnghen; maer wilde hij emmer preken, dat hij dat doen zoude buten der stadt, ter ghewonelicker plaetsen. Waerup hij andtwoorde dat hij in de keercke predicken zoude ende nieuwers el. Ende naer vele woorden, den predicant altijts grijnckende ende lachende, zoo zijnder een deel van zijn ghezinde gheloopen up den turre ende hebben alle die clocken overhoop gheluut. Den baliu met de wet ende serjanten liepen naer de keercke, ende tghemeene volck, in hulden vanden predicant, quamen daer in zulcker menichten met haer gheweere, dat tkeerchof terstont al vul was als oft zij uuten keerchove ghegroeijt hadden gheweest, ende aldus es den predicant in de keercke ghecommen ende heeft zijn supposten neerstelic bevolen dat zij hem wel bewaren zouden, ende heeft alzoo, vanden drije totten zes hueren naer noene, in de keercke ghepreect. Den baliu es ghereden naer thof ende bijsondere an den prince van Ghavere grave van Egmont, hem te kennen ghevende hoet in zijn stadt ghijnck. Daer waren eenighe vande schepenen die begheerden onsleghen te zijne van haren heet, omdat zij zaghen dat justicie onder de voeten was ende gheenen middel en wisten om tzelve te beteren. Vele der gheestelicke die zeer staut ghesproken hadden, als dat zij niet waken en wilden ende niet te rechte en stonden voor eenighen weerlicken juge, alzoot ooc waer es, werden nu al anders sprekende,ende ghelijck eene die ziet toecommende een groote dondervlaghe oft slachreghen, in huus doet ende
87 verbeercht int drooghe tghene dat vanden reghen bedeerven mochte, alzoo ghebuerdet nu te Ghendt ende eldere, want den xjxen augustij (1566) was men daer bezich met veel ghoets van keercken ende cloosters te verbeerghen, als Ste Angneeten clooster ende vele andere, die eijmelic haer ghoet in sommighe poortershusen beschict hadden. Uut Sente Jans keercke, nu gheintituleert Sente Baefs, hadden die canonicken ende priesters veel costelicke ornamenten doen doen, ooc die rijckelicke ghulden fiertels van Sente Lievin, Macharius ende Bavo ende meer andere, ooc haer zelveren stocken die zeer zwaer waren, daer die canonicken up pleghen te rusten als zij in eenighe feesten oft processen ghaen, dwelc, zoo men zecht, was een ghedijnckenesse van dat haer voorders, die eerste monicken plochten met stocxkins te ghane, om dat zij zoo uutgheteert waren van vasten ende abstineren; maer nu draghen zij (zecht men) groote zelveren stocken om haer lichamen up te rusten, die dicwils van tbrasseren vervult ende verladen zijn meer dan van vasten, Godt betert, ghelijck die mans plochten tienen te draghen om paternosters ende de vrauwen paternosters om roosecranskins an te lesen, die nu verandert zijn in costelicke matterien van zelver, ghaut, peerlen, corael ende dierghelijcke autraigen(1), zoo dat tghene dat gheschict was ter devocie nu dient totter hooveerdije, hoewel dat veel lauwe, paternosters ende avemarien te lesen meer een heijdendsche raserie dan een christen ghebruuck es. Dese ende meer ander keercken juweelen hebben zij ghedaen int nieu casteel. Item vande abdije van Ste Pieters werden ooc onsprekelicke costelicke juweelen ende ornamenten verborghen ende besteet. Tclooster van Dronghene dat was te voren ooc van zijn costelicheijt (1) Buitensporigheden.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. al gheijdelt oft gheruumt, ende ontellicke meer andere buten ende binnen Ghendt. Ja, in alle de keercken ende cloosters van Ghendt, was men daer mede besich. Die uutnemende constighe autaer tafelen als Sente Jans eene van Adam ende Eva, gheen constigher in christenrijcke, wart met sticken wijselic afghedaen ende up den turre verborghen. In Ste Jacobs keercke quamen die ghildebroers vanden name Jhesus ende die ghildebroers van Sente Jacobs autaer, om haerlier autaer tafelen af te doene ende te besteden. Sente Barberen fiertel die van zelver was hebben die ghildebroers ooc afghedaen ende gheruumt. Den zelveren fiertel van Sente Anna, in Sente Nicolauskeercke, en bleef ooc up zijn plaetse niet. Die zelveren vergulden beelden, Ste Jans ende eldere, die zelveren aermen daer thelichdom in besloten es, beckenen, kilcten, cruijsen, als bijsonder dat zeer costelicke cruijse van Sente Pieters abdije van ghaut, peerlen ende ghesteenten, met dat cruuse Sente Michaels, tmoest al ghaen duucken, ic en weet niet waer. Die costelicste sijborie van Sente Jacobskeercke wart in deerde ghedolven, zoo werden noch vele ander rijcdommen ende costelicheden. Ja, die poorters ende rijcke lieden beghonden ooc te peinsen waer zij haer ghelt, zelveren croessen, gulden coppen, ketenen, baghen ende ander dijnghen besteden zouden, dolvent som in deerde ofte dedent eldere daer zij meenden dat bewaert zoude zijn. Tot noch toe bleef stantvastelic predickende broeder Jan Vanderhaghen, int clooster ten Predicheeren. Zij celebreerden ooc naer tsermoen een misse zeer solemnelic ende ghijnghen metten H. Sacramente, met maechdekins ende met veel toortsen, daer zij de lieden toe verwecten. Nochtans gheen clooster en stont zoo qualic in de gracie vande ghues. Zij schoten tsavonts met bussen daer up, zij hietense kettermeesters, inquisituers, tijrannen,
89 vervolghers, die gheerne als die Canibalen ghebraden meinschenvleesch aten: daer bij wildense zegghen dat zij de wethauders ende de princen ghehist hadden up de ghene die dwoort Godts beminden, ende daer naer leefden ende brochtense alzoo an staken, daer zij jammerlic verbrant werden; maer dit namen zij breet ghenouch ende hijnghen daer vanden haren an; want vande ghene die men benijt, can men qualic ijet ghoets ghezegghen. Zoo qualic werden zij van de gues ghenueghen, dat die ghene die daer ontrent ghehuust waren, weinschten som haer huijsen van daer te stane, vreesende indien tclooster in brande ghesteken werde, dat haer huijsen ooc daer af mochten schade lijden. Zij zeijden dat broeder Jan Vanderhaghen voornoemt, in den stoel zoude ghezeijt hebben dat nu tspit in dasschen ghewent was. Sommighe schalcke gheestelicke persoonen lieten haer ooc ontvlieghen dat zij des clippels quijt waren, ende dat zij duer de vermaledijde gues om haerlieder al commen zouden; maer die patrimonie ghoet hadden waren min vervaert ende verlieten hem daer up, als dat men haer emmer dat niet nemen en zoude; maer dander eijlacen zaghen deerlic op den nuese, niet wetende waer zij haer bekeeren zouden, vreesende tspel te moeten ghenieten dat curts in Vrancrijck ghebuert was, ende daer te voren in Inghelandt, in Schotlandt, in Duijtschlandt ende eldere, daer zij uutghemonstert waren ende in sommighe plaetsen veel lachters, pijne, aermoede, ja, verscrickelicke dooden lijden moesten. Ende up den xxen augustij cesseerde broeder Jan Vanderhaghen voornoemd van in zijn clooster te predicken, daer veel volcx, dat daer gheerne plach te sermoene te commen, in beroert was. De mare ghijnck dat hij qualic te passe was ende bloet spau; men zeijde dat hem gheraden was van sommighe, maer hij zou ghezeijt hebben hij en zouts niet laten, al waert schoone
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. dat hem van de ghues daeromme an zijn leven ghaen zoude Hij plach somtijts te predicken: ic en zal dit of dat niet laten te zegghen, al zouden de gues ofte ketters bersten van quaetheijt; welcke woorden of dierghelijcke vande sommighe hem qualic afghenomen waren, als of hij uut een nijdighe partijelicheijt zulcx zoude ghezeijt hebben, welcke invije ofte verbostheijt nemmermeer rechtelick de waerheijt (zoo zij zeijden) voortbrijnghen en can, maer laet hem verwinnen van zijn eijghen passien ende fuerien, ende dat ooc Aristoteles zecht dat die kijvende oft twistende argueert niet recht ofte wel en disputeert. Andere die nament hem ghoelic ende wel af, endeleijdent toe zijn jaloursije des gheloofs ende die cloucmoedicheijt zijns herten als die zijn vijanden ofte liever de vijanden des gheloofs niet flatteren en wilde, maer avontuerende, als een ghoet herder, zijn leven voor tgheloove, alleene Godt ende de waerheijt voor zijn ooghen stellende; ende al wast dat vele hem in zijn sermoenen zeer presen, zoo zij ooc deden den canonick ende den onser vrauwen broedere die Sente Jans preecten, maer beneden hem, nochtans wasser daer die hem ende die andere in veel poijnten begrepen(1) ende bespotten, zegghende dat zij dicwils met vele lamme dijnghen, lueghenen ende droomen bezich stonden ende de waerheijt veel te curt deden. Dat was daeromme meschien om dat zij naer haren zin ende fantazie niet en preecten, zoo haer hooren juecten, hoewel datter ooc catolijcque gheleerde lieden waren die ooc sommighe fauten noteerden. Maer of zij daer recht an waren, (al meenden zijt wel) dat zoude gheleghen zijn in pondereringhe, ventileringhe ende dispuut, want tes meinschelic somtijts falen ende hem mesgrijpen, waer af niemant vrij en es; (1) Laakten.
91 maer een ghoede ooghe can zulcx wel verschoonen, ghelijck een quade ooghe tzelve vereerghert ende dicwils in eenen contrarien quaden zin betrect. CAP. XVIII. Hoe tvolck beghonde te murmureren, te Gendt, anghaende de dierte vanden coorne, en dat men sommighe beelden in die keercken af dede, ende van een ramelijnghe ende foele vande vrauwen up den aert te Ghendt, rasende up die coorencoopers. Ghelijck een audt vurt(1) huus dat vallen wilt, beghint te craken ende cleen steenkins uuten dake ende elder van hem te weerpen, aldus wart voorwaer desen malaruesen tijt hem bereedende ende vertooghende van eergher tot eerghere. Ende bijsonder te Ghendt, wart men gheware dat tvolck som rouckelooselic ende som desperatelic werden cautende. Eenighe jonghe mans pover in abijt werden cautende dat zij weerck souden ghaen zoucken, maer zouden nochtans onsen Heere bidden dat zij gheen vinden en zouden moghen, waer af datse die ander straften maer al gheckende, zij zeijden ooc: desen dieren coop coorens brilt ons, daer en zal gheenen raet zijn of wij en zullen moeten een loopkin loopen. Sommighe vrauwen zeijden zij en hadden gheen broot te eten, mochten wel met haer kinderen van ongher verghaen, ende en hadden gheen ghelt om te coopen. Dit was te doene, terwijlen dat men sommighe beelden, van albastre ende van ander stoffe af dede, in diveersche keercken. Want up den xixe augustij was noch besich met afbreken, ter minster quetse, meester Jan De Heere, uut laste van meester Jacob Hesselijns, (1) Rot.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. raetsheere in den raet van Vlaenderen te Ghendt, hebbende ghetraut de nichte vanden president Viglius, in den raet bij den hove, die costelicke marmoren ende albastren autaer tafele die stont in Sente Jans keercke, in de backers capelle, zoo dat eenen(1) deerde diet zach; want daer waren beelden in van witten marmore ende die colonnen van rans marmore, die reste van albaster ende toetse; die dueren waren constich gheschildert van meester Franchoijs Floris t’Andtweerpen, welcken meester Jan voornoemd maer eenen curten tijt daer te voren die beelden daer an ghemaect ende ghestelt hadde. Zoo onghestadich zijn de meinschelicke weercken ende affairen, zoo dat niet onder de zonne bestandich en es. Ooc proufde men af te doene die albasteren beeldekins die stonden an tafsluutzel van onser vrauwen capelle, maer zij stonden zoo vaste dat zij braken. Die costelicke epitaphien van Bets ende van meester Jan De Meij werden, ten besten dat men mochte, afghenomen. Sente Pieters int clooster wast al vaste toeghesloten ende in meer ander keercken ende cloosters; want men gheroeck brant, dats datmen curts te Ghendt inde keercken ghaen breken zoude, dwelc men niet en wiste hoet afloopen zoude. Men vreesde al dien grooten (gheloghen) hoop, in den westcant, diet daeral schoon maecten. Ende schepenen van Ghendt, daerinne willende voorzien, beschicten zeker missijven thove om advijs te hebben, wat haer hierinne te doene stonde, maer en conden gheen andtwoorde crijghen, hoewel dat meester Joos Borluut, haerlieder eerste pencionaris, daer was, ende eenen tijt gheleghen hadde met den pencionaris van Brugghe, om dese ende meer ander affairen. Aldus was hooghe ende nedere al beroert ende vul vreesen, ende tot (1) Iemand.
93 dees vreese viel noch een meerder beroerte, ter causen vanden dieren coop coorens. Want tghemeen puepele te Ghendt, (dwelc daer een groote menichte es) beghonde onder dume zeer te roupen ende te craeijen up de cooplieden vanden coorne, zegghende dat zij haer weder zochten te pramen, alzoo zij int voorleden jaer ghedaen hadden, ende alzoo de dierte int landt te hauden ende den aermen ghemeenen man gheheel tonder te brijnghen, die lettel oft gheen winnijnghe, mits den troublen tijt, en hadde. De aermoede voorwaer sneet haer zeere: dat conde elck wel bedijncken. Ooc werden zij te meer verstoort, om dat zij zaghen dat nu in den ougst wesende, als die vruchten te velde (duer Godts gracie) zeer abundant stonden, tcooren wel ij schellijnghen grooten up den zack upspranck, in twee aert daghen tijts, telcker reijse XIJ grooten, ende om sommighe staute onghewachte woorden die eenighe coorencoopers ghezeijt zouden hebben zoo tghemeente haer uptooch. Zij waren ooc te stauter ende vrijmoedigher worden duer de nieu religie, die men zach vast wassen, ende ooc uut dien dat die wet vermindert wart, zoo dat men van haer gheboden int faict vander veltpredicatie, niet met allen en hilt. Dit schenen alle movementen om eenen uproer te maken, dwelck beghonde up den xxien augustij, woonsdach wesende, als tvolc pleecht ten coorenaerde te commen om coopen. Veel volcx ende sonderlinghe onbeschaemde wijfs deden de mare ghaen hoe dat Jan Doens, wonende up de Coorenleije, zoude, met zijn zoonen, zeker waghenen met cooren (die quamen ter stede wart, die zij buten up den boerman hadden ghecocht) ghaen wederzegghen hebben, dat zij up den aert niet commen en zouden, mits dat daer niet wel en ghijnck, ende zouden de zacken daer af doen stellen hebben, in een huus onderweghe. Want als ten xi hueren den broere vanden rijcken ghasthuuse afquam
vanden clephuuse, om met zijnen lepele te scheppen, uut elcken zack die ten aerde stont, eenen schep die ontrent een alf moijkin hauden mochte, zoo beghonden die kinderen, vrauwen ende andere te roupen jau, jau, ende beletten hem, met een ghedrum, te scheppen. Daernaer begonstet haer die justicie te moijen die up den aert stont, te weten den baliu met zijn dienaers ende ander assistenten, doe riepen zij wederomme jau, jau. Den roup wart ooc zeer ghaende up den voornoemden Jan Doens; want hij van auden tijt zeer qualic ghemueghen was; nochtans en hadde hij in langhen tijt die coopmanscepe vanden cooren niet ghedaen, mits dat hij een rijcke man was, maer zijnen breeden rugghe moestet al draghen. Die vrauwen liepen hem som zoucken, ende hij bij ghevalle van Sente Pieters commende wart gheware dat tghemeente up hem craeijde ende dat men hem zochte. Aldus es hij, om hem zelven te salveren, gheloopen in een huus dat hem toebehoorde, ghenaemt de belle, staende duer de walpoorte, int afcommen van Sente Pieters. Ende omdat de justicie dat roupende ghemeen volck een lettel vuldoen zoude, zoo zijnder sommighe dienaers gheloopen naer de voornoemde belle, daer emmertoes de mare liep dat hij was, dwelck zijn gheluck was, anders zouden hem moghen die rasende wijfs vernielt hebben, ende hebben den man vonden zeer bevreest, ghecropen wesende in de haenbalcken, van waer zij hem afghelaten hebben, met coorden ende hallebaerden, ende wart alzoo gheleet naer tsausselet. Maer onderweghe riepen die vrauwen achter hem ende die kinderen, hem weerpende met steenen, zoo dat hij int hooft ghewont wart. Up den aert ghebrocht werdende, daer die vanghenesse staet, om daer in gheleet te werden, reesser weder een nieu groot gheruchte vande quade wijfs, ende om dat sommighe paijsivel lieden van eere zeijden: laet den man ghaen, hij
95 es in handen van justicien, zoo wilden zij die ooc toe, zoo dat zij zwijghen moesten, ende den ghevanghenen wart met de dienaers onder voeten gheloopen ende zoude duersteken hebben gheweest, haddet niet eenen dienaer belet die hart was ende up hem viel, ende zelve sommighe steken vaette. Men zeijde nochtans dat hem een vrauwe hadde een helsen in zijn bille ghesteken, ende alzoo deerlic ghesuckelt zijnde, wart met een van zijn zonen, boven ghesteken, welcken zone nochtans die niet en was die zij zochten, maer zochten eenen Casele filius Lievins, die zijn dochter ghetraut hadde, omdat hij een beerijleggher was, ende en wisten nochtans gheen zeker bescheet van zijn mesdaet ofte voorcoop, zoo zij ooc en deden van den voornoemden Doens, want tbevant hem naermaels al gheloghen te zijne dat zij hem (zoo hier voorscreven es) upghetoghen hadde. Aldus eijst zeer quaet qualic ghemint zijn onder een ghemeente, sonderlinghe alst gram es. Barbara Scroocx, een beerijlechsterigghe, naer haer ghewoonte met cooren ten aerde staende, wart ooc ghefolenteert, ghesmeten ende den douck afghetrocken, zoodat zij in huus ghestiert wart. Lievin De Coninc haer man, en stack ooc zijn hooft niet uute, maer liet den pap coelen. Den hoochbaliu was ooc aldaer ghecommen ende schepenen, om de zake te slussen(1) ende spraken den volcke vriendelic an, zegghende tzoude ten naesten aert daghe ghebetert zijn; want men was thove om een placcaet te lichten om te beletten ende remedieren den voorcoop vanden coorne, buten ten platten lande. Vele in dese foele lieten haer ghecocht cooren metten zacken up de maerct ligghen. Ander liepen metten cooren duere zonder betalen. Sommighe, Sjabloon:Ist(1) Slissen.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. die met cooren ten aerde stonden, abandoneerden haer zacken metten coorne ende zochten alleene haer lijf te salveren. Den roup was ooc zeere up Jan Van der Luere, Joos Van Deele, Lievin De Croock, Thomaes Van der Craijen, Jacob De Deckere, Michiel ende Lievin Brakelman, ghebroeders, waeraf Michiel cleercq vanden cooplieden es, ende up Jaques Lobberjoos den anderen cleercq, zoo dat zij haer alle moesten eenen ghoeden tijt absenteren. Ooc riepen zij zeere up Jan Van Loo, den amman, die ooc coopmanscepe int cooren dede, de welcke doe ter tijt was ghaen eten met scepenen van Ghedeele, in den Boom, up dHoochpoort, tot Pieter De Cruul, ende hoorende dat men up hem riep ende dat men hem zochte, was met hem zelven te wille ende zeer te wets. Hij veranderde alzoo wit als een douck, in zijn aensichte: hij vreesde dat men hem daer zouden commen halen. Schepenen en waren ooc niet wel te vreden dat hij daer bij hemlieden was, maer hadden hem wel willen elders weinschen, hadt moghen baten. Hij ende sommighe concipierden dat hij hem zoude nederlaten in eenen steenput die daer stont ende blijven alzoo an de ketenen hanghende. Emmer met grooter vreesen es hij daer ontrent ghebleven tot den avonde, ende es om te beter te enscapperen, in een vrauwen abijt, met eenen capproen up thooft, ten IX hueren uut der stadt gheghaen, ofte ijewers daer hij hem dorste betrauwen. Twas voor vele een beschaemde zake, men clicte in vele huusen de dueren ende veinsteren toe, ten diveerschen stonden. Ic doe stapelheere wesende, met Adriaen De Wintere, ende eenen anderen Jan Van Loo filius Joos, wonende Onderbeerghen, en was met mijn medeghezellen zonder vreese niet, hoewel wij ons alzoo zuver ende onschuldich kenden, dien anghaende, als een kindt dat maer vander moeder gheboren es, want wij leijden
97 alle ons zinnen ende neersticheijt om den stapel vanden coorne (waerinne de stede in zeker quantiteijt gerecht es) wel ende loovelic te onderhauden, naer ons uuterste vermoghen, daer wij grooten aerbeijt ende hooftbrekijnghe om leden, dat kendt Godt. Te meer waren wij bezurcht ende bevreest om dat tvolck tierde ende riep up Jan Van Loo, amman der stadt ende coorencoopere, mits datter ooc eenen Jan Van Loo met ons stapelheere was, vreesende dat vele lieden in de namen dolende, zouden moghen desen onbeschuldighen Jan Van Loo ende die ander onbeschuldighe stapelheeren anghevallen hebben, want een rasende ghemeente es als een monster zonder hooft, dat qualic om bestieren es. 13
DAT TWEEDE BOECK. CAP. I. Hoe Lievin Onghena zijn derder, an den hoochbaliu te Ghendt gheghaen es, om die beelden ende ijmaigen af te weerpen, ende hoe den hoochbaliu ende schepenen hier in te onschuldighen zijn. Als oft voorwaer een willen zijn gheweest hadde, ja, een openbaer plaghe Godts, die niemant resisteren en can, (alst emmer den Heere ghedestineert heeft tzelve te willen laten gheschiene, ende dat omme de groote zonden vanden volcke, die somtijts niet wel verbiddelic en zijn, want den Heere sprack, int aude testament: al waert dat Samuel etc. voor mij stonden, zoo en zal ic haer voor tvolck niet hooren ende eldere haer zonde es ghescreven met een ijseren griffie in eenen adamant, etc.) zoo esser noch een veel meerder foule ghebuert up den xxiien augustij, donderdach wesende, ja, alzulcx als noijnt binnen Ghendt ghezien es gheweest. Want (zoot scheen) dien dach was vande ghues ghenoteert dat zij te Ghendt al de beelden ende autaertafelen ende ander chieraigen der keercken ende cloosters, afbreken ende in sticken smijten zouden, dwelck ooc alzoo (dwelc claghelic es) vulcommen es; want Lievin Onghena, een staut haer van begrijpe heeft de zake (men weet niet hoe) bijden tanden ghenomen, ende, zoo men zecht, de catte de belle anghehanghen, ende es gheghaen, zeer curts naer noene, naer thof van mijn heere den hoochbaliu, ende vindende onderweghe twee duijtschen ofte oosterlinghen, heeft hemlien ghebeden eenen ghanck mede te ghane anden hoochbaliu, om hem te
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. ghaen spreken van deser zake, die hij haer te kennen ghaf. Moghelic dees duijtsche waren zijn ghoede kennesse vanden tijden dat hij, als een crijschman, onder de oostduijtschen ofte zwarte ruters ghewoont ende met hemlien gheoorloocht hadde in diveersche battailgen. Aldus zijn zij ghestreken stautelic als vulle macht, auctoriteijt ende comissie hebbende, tot den huijse vanden voornoemden hoochbaliu, begheerende hem te spreken. Mijn heere moghelic dijnckende dattet ijemant was ter causen vander voorleden foele, die den dach te voren ten aerde gheschiet was, waeraf zijn zinnen noch al beroert ende verwerrent stonden, ofte om eenighe ander zaken, ghelijc zeer vele ende menigherande affairen tzijnen huijse pleghen te vallen, heeft hemlien doen zegghen dat zijn binnen commen zouden. Aldus ghecommen zijnde in zijn camere, ghaven hem te kennen dat zij als voorstanders ofte mediatuers zijnde van die vander nieuwe religie, om datter gheen quaet ofte uproer ghebueren en zoude, nu nochtans nietlangher en conden wederstaen haerlier voornemen ende begheerte te moeten laten gheschiene, van tbreken der beelden, dwelc zij nochtans om alle beters wille ende gheen nieuwicheijt voort te brijnghen, tot deser hueren met alder neersticheijt ende diligencie altijts wederstaen hadden, maer nu twas voor niet, haer voornemen moeste gheschien, met meer ander woorden in substancien. Den hoochbaliu in dese woorden zeer verscrict zijnde, begheerde dat zij noch daeraf wat cesseren zouden, ende vraechde wat comissie dat zij hadden. Zij spraken: Mijn heere, wij hebben comissie ende zullenze u tooghen alst u belieft; maer wij en hebbense nu over ons niet; aldus hierinne en mach niet ghestudert zijn up datter gheen eergher af en gheschiede. Tes wel waer mijn heere hadtse moghen daer bij hem ghevanghen hauden, tot an der stont dat hij hare
101 comissie ghezien hadde; maer hij vreesde moghelic eenen uploop up zijn huus ende dat zij daer ontrent haer steerck ghemaect hadden, ghelijck bij den president eens gheschiet was. Ten anderen was noch al versch de foele, die den dach te voren ten aerde gheschiet was, waeraf tvolck noch al verstorbeert(1) ende niet ghepaeijt was, ende hadden haer veel dijnghen vermeten. Ten derden hadde hij moghelic wel ghehoort wat, over twee daghen te voren, in die eerlicke coopstadt van Andtweerpen ghebuert was, hoealle die costelicheijt ende constighe weercken, in Onser Vrauwen keercke, ende eldere in alle die keercken ende cloosters vander stadt, in sticken ghesmeten was, daer men al noch mede besich was, dwelc ooc van ghelijcken ghebuert was up den dach als de roere upden ghendtschen aert was. Te Middelburch, die hooftstadt van Zeelandt, item van Doornicke ende Valenchiene hoorde men veel vremde roupen, hoet de ghues daeral vermeesterden. Ten vierden liep de mare alghemeene dat den hoop uut den westquartiere, ontrent die stadt van Ghendt, in partijen, bedectelic ghecommen waren ende ooc een ghoet ghedeel binnen der stadt, ende de reste zoude up den zelven achternoene ooc in de stadt zijn. Hier mocht men zegghen waerom dat schepenen niet uut en zonden eenen messaigier, of twee, of drije, om te beziene ofter ooc zoo machtich een volck int westquartier verghaert was; want zij zonden wel om veel minder zaken haer boden ende messaigieren uute; want de mare liep al van dit breken drij of vier daghe te voren ende tijts meer. Vele zeijden dat mense zou laten ghewerden, dat zij niemant inderlic zijn en zouden, maer alleene haer comissie bedienen, int afweerpen der beelden, die zij afgoden noumden, omdat mense eere ende reverencie boet, (1) Gram.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. ende om dat Godt zoo stranghelic verboden hadde gheen ghelijckenessen te maken, zoo zijt causeerden. Dandtwoorde mach wesen, dat schepenen gheen bespieders uut en zonden, omdat zij waren verwachtende, alle hueren, andtwoorde ende advijs vanden hove, waernaer zij haer reghuleren zouden. Ende meester Joos Borluut tzelve bezurghende ende thove wesende (zoo voorseijt es), zoo en es maer den brief ghecommen an de heeren van Ghendt, tsavonts als men van tsachternoens hadde beghinnen breken, dwelc al den nacht over gheduerde ende meer tijts, zoo ghij hooren zult. Men zecht nochtans dat hij gheen peerden ghereet vindende, eenen lakaij oft looper den brief ghegheven heeft, hem belastende, vonde hij onderweghe ijemant te peerde die naer Ghendt zijn wilde, hem den brief te willen gheven om alzoo te rasscher over den wech te zijne, dwelck alzoo ooc zoude gheschiet zijn. Maer hoet was, den brief quam, alst calf verdroncken was, zoo men zecht, hoewel dat men zecht dat die van Brugghe eenen dach te voren haren brief oft letteren ghecreghen. Maer wat hadde ooc den brief die van Ghendt ghebaet, in dees vreese ghestelt zijnde, met een open onghesloten stadt, waeraf poorten ende mueren, an sommighe canten, van int jaer xl afgheworpen waren, daer zij gheen preparacie oft steercte jeghen ghemaect en hadden; want zijt zonder consent ooc niet en vermochten, ende ten anderen waren zij weerloos van gheweere; want haer wapenhuijs van ingienen ende ander artijlgerie was ooc, van int voornoemd jaer xl, al gheruumt ende wechghevoert, ende vele borghers haer gheweere ghenomen. Aldus en wast gheen stadt om haer te bescheermen, maer om van andere, die gheweer hadden, bescheermt te zijne, welcx wapenen met eenen haer mueren wesen mochten, waermede ooc ter neder gheleijt wert die questie, die ijemant zou moghen
103 voortbringhen, als dat scepenen behoorden, uut haer eijghen auctoriteijt, wederstant gheboden te hebben, niet verwachtende advijs vanden hove, anghezien dat zij vanden coninc ghestelt waren als bezurghers, toezienders ende diffensuers van haer stadt ende inzetenen, mits dat de zake niet en mochte tarderen, maer aeste hiesch. De onbeslotenheijt der stadt dan, ende tghebreck van gheweere ende tverwachten vanden brieve, moghen ooc drije pointen zijn, die mijn heere den hoochbaliu, in desen beroerlicken tijt, verbaest maecten ende ooc mede mijn heeren vander wet. Ten achtsten ende ten laetsten esser een generale resolucie ende slot, dat es als Godt (die alle herten ende zinnen kendt ende die regiert ende bestiert naer zijn wel behaghen) een landt, stadt ofte durp, oft huijsghezin wilt fijnalic eenighe plaghen over den hals brijnghen, zoo beneemt hij de overhoofden ofte de wijse ende verstandighe haer zinnen ende verstant, ende doetse in den dach tasten als int doncker. Want alzoo Davidt zecht: tes verloren ghewaect als Godt niet de stadt en bewaert, ende Salomon: daer zijn veel ghepeinsen in smeinschen herte; maer den raet Godts ghaet voren ofte voor al. Dit laet Godt somtijts gheschien om de zonden vande onderzaten, zoo hij Davidt tvolc tellende, liet in dien dwasen hooveerdighen zin vallen, om tvolc daer duer te castijden, diet verdient hadden, ofte ooc om de schulden vande overhoofden bijsondere, ghelijc dat hij onder tghemeen volc een peste zant, om dat des conincx Sauls kinderen die Gabaoniten tonrechte verdruct hadden, die niet eer en cesseerde, voor datter daer 7 af ghecruust waren, ofte ooc om haerlier beeder schulden, te weten der hoofden ende der onderzaten, zoo coninghen, wethauders ende ghemeenten, somtijts int aude testament ghevanghen, versleghen ende met diveersche plaghen ghecastijt waren, dwelc men ooc bij veel hijstorien overvloedelic lesen ende ondervinden
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. mach. Maer wij en willen hier af in Godts oordeel niet terden(1), ofte hem zijn aensichte nemen, zoo Job zecht, dan dat wijt maer alleene te kennen en gheven om sommighe quellicke gheesten een lettel te paeijen ende haer hooft te doen rusten. Want zoo den pëete zecht: men zal zoo zeere niet zien up een dijnck, datter ghedaen es, als up de meeninghe waer uut dattet ghedaen es. De Heere zecht: es u ooghe ghoet zoo zal u lichaem claer wesen. Want dat es emmer claer ende al waerachtich dat mijn vrauwe de regente, mijn heere den hoochbaliu noch ooc mijn heeren schepenen van Ghendt niet ghedaen noch bestaen en hebben, dan om een betere ende om alle dijnghen ten besten ende tot paeijse te brijnghen; maer in zulcken turbulenten tijt en eijst niet moghelic dat ment elc te passe zoude connen doen, alsmen de woorden ende de weercken betrect, elc naer dat hij ghezint es. Wie esser ofte wie leefter die hier af ghoet gharen zoude connen spinnen, zoo dattet altijts wel te pointe loopen zoude? CAP. II. Hoe de brekijnghe der beelden te Ghendt, te weercke gheghaen es, ende hoe dat tvolc meende dat men daerinne niet mesdoen en mochte, maer dattet elcken gheoorlooft was, diet luste ende beliefde. Ziende dat mijn heere den hooch baliu hoe campelic(2) datter stont, ende dat noch bijna alle dijnghen desen anghaende onvoorzien ende onbewaert waren, mits de onledicheijt die zij hadden int bezurghen ende wel beschicken vanden coorenaerde (daer dat scheen tmeeste perijckel an gheleghen te 1 Treden.
105 zijne, alzoot ooc in der waerheijt was); want hongher es een scheerp zweert, ende tghemeen puepele zoude daer lichte een oorzake uut nemen, want men wist wel, hoe zij den dach te voren gheroupen hadden ende gheclopt up Jan Henricx duere, jeghen de voornoemde belle, over daer Jan Doens(1) in gheloopen was, zegghende: waer es hij die ghezeijt heeft dat men tghemeente behoort te dwijnghen ende tonder te hauden? Dit zoude hij moghelic hem laten ontvlieghen hebben vij ofte x jaren daer te voren, anders een ghoet eerlic poorter zijnde, paijsivel ende ghestichtich van levene, die ooc dicwils in wette ghezeten hadde. Zoo heeft hij (hoorende dat de vergharinghe alreede gheschiede ontrent dem Tempelhuijse), au hemlien begheert dat zij int afdoen der beelden zouden willen zurghe draghen, dat mer eerlic mede leven zoude, ja, alzoo zoetelic alst moghelic ware, hemlieden dat hooghelic belastende, dwelc zij hem in trauwen beloofden, naer haer uuterste vermoghen, alzoo te vulbrijnghen, ende tot meerder verzekerthede van dien, zant den voornoemden hoochbaliu sommighe van zijn dienaers met haer, die tzelve ooc zouden helpen voorderen ter minster quetse, hemlieden noch zeker bevelen belastende. Maer of de sommighe hier af wel haer devoor ghedaen hebben, daeraf es onder veel lieden murmuracie ende questie. Meester Artus Boessins(2) was eene vande principale ghezondene dienaers vanden hoochbaliu. Ooc waren daer sommighe dienaers van scepenen onder ghemijnghelt, als Joos De Baut ende andere. Dese commende verzelschapt met Lievin Onghena ende zijn consoorten, an tvoornoemde Tempelhuus, hebben terstont den coster belast die poorte vanden keerchove open (1) Over Jan Doens, zie Memorieboek der stad Ghent, II, bl. 341.
14
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. te doene, ende dat hij met eenen de keercke ontsluten zoude dwelc den coster obedierende, ghedaen heeft. Tvolck datter verghaert was, ontrent vier hondert, al meest vremdelijnghen, schamel ghezellen, wies terstont wel tot vijf oft zes hondert, ende waren vele ghezellen die binnen der stadt commen in cnaepschap weercken waren, als te weten cnapen van naghelmakers, smeden, terteijn1 ende smalwevers die nu qualic, mits desen tijt, te weercken hadden, ende som liever ghezien hadden datter qualic gheghaen hadde, dan wel, hopende in den brant wat te rapen. Dese hebben alle ghesaemder handt mede binnen ghedrumt, zoo dat de keercke ende tkeerchof al vul wart. Dit ziende den voornoemden Artus (die sindert een vande vier capiteijnen van Ghendt, in hulde van heere ende wet ende de ghoetwillighe gheworden es) maecte eenen rijnck oft ruumte onder tvolc, ende sprack hemlieden met curte woorden an, zegghende hoe dat hij ende meer andere daer jeghenwoordich, van mijn heere den hoochbaliu ghezonden waren, met laste ende bevel, dat hem niemant en zou vervoorderen te breken, dan die daertoe ghecommitteert waren, ende dat hem' niemant int breken der afgoden oft beelden, in keercken, cloosters of godtshusen, en zal vervoorderen ijet te nemen of wech te draghen, up de pugnicie vander ghalghe; maer dat men alleene die afgoden oft beelden weeren ofte afweerpen zoude. Ende terstont anreesden(2) zij eenen Godt an tcruijse die voor de keercke stont ende worpen hem af ende sloughen in sticken. Dit ziende tvolck datter ontrent was, sprack: ziet, tes nu al claer, tbevel es commen vanden hoochbaliu, dat men de afgoden breken ende afweerpen zoude. Wij hebbent daer hooren (1) Tierentein.
107 ghebieden, maer dat niemant niet stelen en zoude. Ende deen sprack tot den anderen: ic gha thuijswaert loopen om een instrument om te helpen breken. Maer onder de dese en warender alsdoe niet boven een xxv inboorlinghen vander stadt, de reste, zoo voorseijt es, waren al meest vremde ghezellen te Ghendt wonende, ende som met stocken ende staven van buten in ghecommen zijnde. Sommighe wilden presumeren dat sommighe dienaers vanden hoochbaliu ghezonden, ziende tvolck al bereet ende zoo greetich om te breken, oock al verbaest waren ende spraken vander zake (om tverwoet volck te believen) wat ampelder ende breeder dan zij last hadden, ende tvolck namt noch breeder dan zijt spraken, ende bediedent duer melcanders monden noch al verdraeijder ende breeder, zoo dat scheen dat een speciael ende sonderlinghe bevel ende last was, vander overheijt ghecommen, als dat men die beelden afbreken moeste ende dat men daer af prijs en danck hebben zoude. Zoo verre quam dees quale ende doliance dat van hondert lieden nauwelic eene en meende of ten moeste alzoo ghedaen wesen, ofte emmer dattet vander overheijt quam. Hier inne en waren niet alleene verabuseert tempelschenders ende gues, diet gheerne zaghen, maer ooc die catolijcque, diet wee int herte dede dat zij zulcx beleven moesten. Maer dat onderscheet was daer tusschen, dat die catolijcque haer handen daeranne niet en staken, noch niemant voetsel daertoe en ghaven, maer vele vanden anderen, bijsonder ghemeene lieden van cleender qualiteijt, waren de ghene die zulck weerck deden ende grooten aerbeijt ende slavernie daer om bezuerden, daer zij qualic af gheloont waren, zoo men hier naer wel hooren zal. Zoo dat die aude proverbie wel hadde ghedient ghenoteert, die zecht, dat lettel onderwints veel rusten inbrijnghende es.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. CAP. III. Hoe dat, naer dat int Tempelhuus die beelden afgheworpen waren, die cloosters ten Augustijnen ende ooc tot onser Vrauwen Broeders anstonden, daernaer Ste Pharahilden keercke ende thospitael daer neffens, Sente Nicolaus keercke, Sente Michaels, ende hoe zij in Sent Jacobs keercke te voren jongheluerden. Die van tclooster vanden Augustijnen, daer recht jeghen over staende, ziende dat zij deerste daernaer zouden zijn die anstaen zouden, hilden haer clooster ende keercke al vaste ghesloten ende meenden wederstant te doene, dwelc de voornoemde dienaers, met de twee ghebroeders de Onghenaes, als capiteijnen, ende dander puepele hemlieden ontrieden ende bevalen haer poorten ende dueren te onsluten, ende alzoo voort in ander keercken ende cloosters, om datter gheenen foortsighen uploop noch ghevecht gheschieden en zoude, dwelc men in alle mannieren zocht te vermijden. Aldus uut dei Tempelhuijse ghescheeden zijnde, zoo heeft men dat Augustijnen clooster anghevallen ende ooc al in sticken ghesmeten datter veil es gheweest, nochtans niet alle tafelen oft tafereelen, mits dat de religiuesen sommich dijnghen wech ghedaen ende verborghen hadden, dwelc wijselic van haer ghedaen was. Den hoop vanden volcke wart alle handt wijlen wassende, zoo dat zij haer bedeelden, ende daer liep eenen hoop, met haer breeckinstrumenten ende gheweere, int clooster vanden Carmelijten, die men heet onser Vrauwenbroers, ooc daer neffens ghestaen, ende deden daer ooc groote schade int breken vande beelden ende chiraigen vander keercke ende clooster, ende zoo desen hoop vertrocken was zegghende: tes hier ghenouch, tzijn ghoede knechten, laet ons ghaen naer den Predicheeren, zoo quamer
109 eenen anderen hoop inne, die zoo langhe bezich hadden gheweest met breken ten Augustijnen, die riepen: hortsa, laet ons die hurghel weeren. Hier ieghen stonden Lievin ende meester Jan Onghena haer capiteijnen, maer ten mocht niet baten. Zij wierpen die hurghel van boven neder ende brakense al in sticken, ooc mede een posetijfkint(1) dat up den docsael stont, zegghende: zij en moghen niet vrijer zijn dan andere. Daer wasser die int vallen vander grooter hur ghele, in perijckel waren van haren lijve, daeronder doot te blijven, haddese Godt niet beter bewaert dan zij haer zelven bewaerden. Dese onser Vrauwenbroeders hadden ooc up haer hoede gheweest, ende hadden in tijts wech ghedaen zeker schoone ende constighe autaer tafelen ende die verborghen in haer cloostere; maer Ghyselbrecht Cools(2), lootghieter, onder dese hoop wesende, die weercman int voornoemde clooster was, ende was daer wel bekent ende bemint, (maer hij drouch een ander herte eijmelic thaerwaert dan zij hem betrauden, hij hadde daer ooc eenen broeder die daer gheproffest was, maer was overlanck uut gheloopen ende nu gheworden eene van dese veltpredicanten) heeft totten volcke ghezeijt: hier zijn noch al meer tafereelen gheschildert ende ghesneden, volcht mij, ic zal se wel vinden. Ende alzoo hij de ghewesten vanden clooster wel wiste heeft hemlien gheleet daer dat zij waren ende over, hoop laghen. Daer heeftet weder an een hauwen ende keerven gheghaen, zoo dat zij daer alle gheschonden ende bedorven werden. Ja, die schilderien an mueren ende in glaesveinsters en waren niet vrij, zij werden uutghescrapt (2) Draagbaar orgel.
110 VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. bijsonder die ooghen ende aenzichten, ende die glaesveinsters met steenen duerworpen, ooc die afsluutsels, paneelen, vrauwenzittenen(1), poortalen, docsalen, tmoeste al an staen, niet alleen in dese, maer in alle ander keercken ende cloosters die in destadt waren. Ende terwijlen dat deze hier bezich waren met weercken, zoo wrochten ander benden in ander keercken ende godtshuijsen; want daer wasser een groot ghedeel in de canesije(2) van Sente Pharahilden, daer zijt ooc al cuijschten ende in sticken braken, ende ooc int hospitael an Sente Pharahildenplaetse, ende zoo in Sente Nicolaus keercke, daer wart ooc al omverre ghesmeten. Hier plach een autaertafel te stane, daer onse liever Vrauwe ghemaect was, als oft zij int kinderbedde gheleghen hadde, ende was bijna alzoo groot als dleven ghesneden ende gheschildert. Dese wart vande vraukins ende de costers verchiert met spanghen, roosenhoeden, decsel van zijde, fijn douck ende dierghelijcke, ende tkindekin Jhesu stont achter tbedde, zeer schoone bluesende, Joseph zat ten voethende ende onderzette zijn hooft. Hierup riepen die kinderen: Comt af Maijkin, ghij bebt langhe ghenouch int kinderbedde gheleghen ende zuijpenen ghegheten, ghij moet nu verhuijsen. Ende hebbent alzoo al van boven nedergheworpen, ende ooc die wassen kinderkins, armen ende beenen, die daer an hijnghen; want vele lieden daer groote devocie toe hadden, om dat die beelde haer zoo wel beviel, dat zij ter eeren onser Vrauwen, daer sommighe dijnghen verghisten, jeghen diveersche nooden ende ghebreken. Die autaertafelen werden openbaerlic achter straten wechghesleept, van sommighe moghelic, diese preserveren wilden ende daer recht an hadden. Sente Michaels keercke en heeft ooc niet veel beter ghevaren, noch (1) Vrouwenzitplaatsen.
111 ooc Sente Jacobs keercke. Daer hadden eenen dach te voren die kinderen ende quade knechten in ghejoct, ende verschuerden den vijncoort(1) die daer ghecroont was, met stocken ende keersblusschers, trocken ende sjoochden daeran, zoo de jonghe catten een gharen verwernen, liepen in den predicstoel, reecten daernaer, deden tafereelen ende beeldekins af. Daer en was gheen beschick noch bestier in de voornoemde keercke; want daer en was niet eenen man van deghen inne, oft waren zij daer in, zij schaemden haer daer te blijven om de rapailgerie, die daer was ende om tgheroup ende tghetier. Her Willem Doens, een audt rijcke priester, die ghemeenlic de kinderen pleecht te verbieden van alle onbehoorlicheijt in de keercke, haestich ende vierich van zinne zijnde, wildet beletten ende hem daer jeghen stellen, maer ten mocht al niet helpen, zij ghecten ende spotten met hem ende maecten den man zoo gram, dat hij scheen inde popelsie(2) te slane, ende ghijnck buten der keercke zitten ende zach als eene die verwesen was, ende nauwelic niemant en kende.
(1) Maagdenpalm.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. verwerrenden hoop van rappailgen ende ghabelonien(1) van vrauwen. Men zacher nauwelic van al tghestof ende vuijl nesse dat van achter de autaertafelen quam, men vreesde ooc van wat up zijn hooft ofte lijf te crijghen, duer tvallen ende weerpen van veel hauteweerck ende beelden, dwelc van boven neder gheworpen wart. Veel goede lieden van heeren en haddens ooc nemmermeer connen ghezien, twas haer ooc zeer lastich ende verdrietelic te hooren, ja, tsmerte haer zoo zeere, dat zij achter straten ghijnghen al zwijghende als oft zij stom, doof ende blent gheweest hadden. Twas doe zulck een ongheweerte der dolijnghe ende curtsighe raserie, dat veel ghoede lieden, al ghemoetten zij haer vrienden, die niet en groetten noch an en spraken, zoo dat men wel meercken mochte die groote becommertheijt haers herten ende tverdriet haers levens. Maer hoe benaut ende bevreest dat doe tgheestelic volck was, dat late ic elck ghoet herte bedijncken: zij hadden som wel willen, haddet moghelic gheweest, in een musenhol crupen ofte haer in voghelen veranderen om wech te vlieghen, anghezien dat men zoo gruwelic haer conventen ende cloosters verstoorde, maer aldermeest waren hier inne beladen ende te wets die aerme simpel vrauwen religiuesen, nonnekins, zusterkins, baghijnkins ende dierghelijcke. (1) Boeverij.
113 CAP. IV. Hoe fellic ende ghebeten dat zij tclooster ten Predicheeren anvielen, ende een groote menichte van boucken bedorven, en bijna alle dijnghen braken ende te nieten brochten, ooc etelicke ende drijnckelicke ware verquisten, ende wat propoosten dat sommighe bij brochten up tverlies der boucken ende up tbreken der beelden. Daernaer quam desen hunighen(1) hoop in tclooster ten Predicheeren, daer vielen zij alder grimmichst an, smetent daer boven ende beneden al in sticken. Tselfs die vrauwenzittenen, die in den bueck stonden, en waren niet vrij. Zij schuerden ende bedorven daer ontellicke boucken, zoo dat gheheel die strate overdect was met gheprenten pampiere. Zoo ooc waren beede de groenpleijnen vande twee panden vanden cloostere, dwelck abuselic om zien was, ende achter in die Leije was uut die cellen zoo veel pampiers (dat uut die boucken gheschuert was) uutgheworpen, dat scheen dat zeer groote sneevlocken van boven af int water vielen, zulcx als Alexander Magnus zach int wilde India, als hij Hercules ende Liberpaters(2) colonnen oft papelen(?) voorbij ghereijst was, welcke sneevlocken waren (zoo dhijstorie zecht) groot als schaepsvachten(3) ofte ghelijck de muesijen(4) in zoet reghenachtich wedere pleghen met hoopen te vlieghen ende haer te vlechten in een. Alzoo zach men eenpaerlic dat pampier vlieghen in de lucht, ende ondertusschen werden daer ooc veel boucken, som alf, som gheheel gheschuert, (1) Wilden.
15
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. ende som gheheel ende ghesloten zijnde int water ghesmact mits dat zij overlast waren vanden weercke. Daermede somtijts uutvloghen zittecussens ende anderen huijsraet, zoo dat de Leije vervult scheen vanden pampiere ende vande boucken, die onnoumelic ghelt ghecost hadden; want dit clooster was alzoo wel voorzien van boucken als eenich dat men vant. Die kinderen, knechten ende mans vischten hier ende daer de boucken, ende werden met zacken ende curtewaghenen wech ghevoert die uuten water ghetrocken waren, ende alsser sommighe quamen die zeijden: ghij zulter in weerzien zijn(1) dat ghij dees boucken neemt ende vischt; want men mach niet nemen, zoo werden zij som vervaert ende werpen de boucken weder int watere. Ja, daer wasser die gheheel zacken met boucken uutsturtten ende lietense drijven, dwelc jammer was. Tverwoet ende dul volck liep oock up alle de cellen ende solders vanden cloostere, ende braken die steenen potkins, kannekins, gijolen, glasen, stoelen, schabbellen, schappraijkins: twart al in sticken ghesmeten. De wassen keersen tart men met voeten. Daer en bleef nieuwers een glaesveinster gheheel. Hier ghijnck die zeer uutnemende ende constighe ghelaesveinster te ruijne, die inden eenen pant stont, wesende dhijstorie vande drij coninghen. De keercke wart zoo ghehandtiert dattet onsprekelic ware. Niet en bleeffer gheheel, twart al in sticken ghecloven, ghestoelte, siegen, docsael, afsluutsel, hoe wel niet al ter neder ghevelt, maer zonder schade niet, ende noch veel meer dan men ghezegghen can: ghaerdijnen, lijnwaet ende menigherande dijnghen wart daer talle canten zoo verwoest, dat mer metten voeten overghijnck. Eenighe bedden werden upgheschurpt(2), dwelc sommighe ghuesghezinde (1) Veracht zijn.
115 beclaechden ende wederspraken, ende namen dicwils eenen strijt ende ghekijf jeghen melcanderen; want ghelijck deene altijts beter ende sachtmoedigher van herten es dan dander, zoo wilden zij sommighe dijnghen bescheermen, zoo zij ooc metten lijve deden, ende ander quade hoofden oft jonghe zotten wildent ghenitseleert hebben. Men zecht datter daer was, die uut haer zelven een toeghezicht namen, dat men daer niet meer bedeerven en zoude, noch oock ijet van daer draghen, ende hilden zij vijve oft zij zesse scheerp de wachte. Ander waren zoo butertieren(1), dat zij steenen colonnen van veinsteren, metcassijnen ende glasen, poochden uut te smijten; want men bract al dat breken conde. Dat deene hadde ongheschent ghelaten dat bedarf dandere. In den pant, daer den reefter ende bierkelder stont, dranck tvolck tbier uut ampullen, schotelen, beckenen, kitten ende uut zulcke ghereeschap als zij daer vinden conden, ooc uut voeten van motalen kandelaers ende dierghelijcke; want zij en hadden van huus gheen ghereeschap medeghebracht om uut te drijncken, zoo dat zij som, uut ghebreke van drijncvaten, haer hoeden ende bonetten ghebruucten. Den pant lach al nat beblanst(2) vanden biere ende dranck, die ghesturt was duer tghedrum, hurten ende steken vanden volcke, hoewel dat niet den hondertsten persoon en dranck noch en wilden daeromme eens pooghen, dan sommighe rapailge van cleender importancien; maer in den kelder, mits dat daer doncker was ende dat daer gheen moete en was om den tap in de vaten te steken (alsmen een kitte biers oft ijet anders vul ghetrocken hadde, want elck was om te haesticht om bier te hebben, als den eenen beker ofte (1) Buitensporig, baldadig.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. drijncvat vul was, zoo hilt mer een ander ondere ende men liet de vaten alzoo eenpaerlic haer bier uut gheijsen) zoo was daer aldermeest ghesturt ende ghequist, zoo dat men bijna weecschoen int bier ofte wijn ghijnck. Daer was eenich gheboufte ondere (ghoede ghalghespijse) die de botere jeghen den muer gheclact hadden ende een groot ghedeel poers, in den voornoemden pant, onder de voeten ghestroeijt, zoo datter den pant zeer naer roock. Tcanariezuucker, soffraen ende ander substancien tart men daer ooc met voeten. Dat poer hadden dees religiuesen veel bij, om den cauden ende wacken visch die zij altijts haten, te verteeren, mits dat zij niet vele aerbeijts, dan met de zinnen, deden, ooc wart dat ghebesicht voor die zieck ende onlustich waren. Maer die meeste schade die daer ghedaen was, dat was in de boucken, dwelck menich studiues gheest beclaechde; want broeder Anthonis Eduwaert, die in dees foele zijn tweetster ghedoken lach in een hautmijte, verclaerde mij dat hij daer zijns deels boucken ghelaten hadde, wel om lxxx ghuldenen, ende was eene vande minste die vele ende costelicke boucken hadde. Daer wasser, als heer Lievin Vandenbossche ende andere, dier verloren hadden om l oft lx pont grooten ende meer, ende sommighe boucbinders hadden tot hem ghezeijt, dat die boucken die up der religiuesen cellen waren wel weert waren duijsent pont grooten ende meer, ende die up de ghemeen librarie1 waren duijsent vijf hondert ponden grooten, ende datter de bouckvercoopers wel zoo vele hadden willen voren gheven. Dwelc voorwaer een groot jammer ende schade was, een weerck dat de duvel duer zijn dienaers voortghestelt hadde, hopende alzoo te verdonckeren die ghoede doctrijnen der auder doctueren, om te beter de ketterien te (1) Bibliotheek.
117 moghen zaeijen ende haren voortghanck te hebben. Maer als men dees groote schade der boucken die sommighe vertrack ende voren leijde, zoo andtwoorden zij dat zij eensdeels schuldich waren qualic te varen, om dat zij an eenighe van dien qualic gheraect waren, zegghende alsser ijemant ghevanghen was van heresije, zoo werden somtijts zijn boucken uutghehaelt, ende in dit ofte in ander cloosters brocht te visiteren oft zij quaet oft valsch waren, waer ondere ooc dicwils ghoede ende gheprevelegierde boucken bevonden waren; ende als die lieden ammende ghedaen hebbende, weder uut der vanghenesse gherochten ende supplieerden om haer ghoede ende niet suspecte boucken wederomme te hebben, zoo en conden zij die somtijts niet ghecrijghen, of als zij voor justicie storven ende de vrienden daerom supplieerden, zoo voeren zij alleleens. Zulcke maren stroijden eenighe die een specie vande ghuesen hadden, daerom en es daer inne niet veel gheloofs te stellen. Anghaende van mij, ic betrauwe de ghoede heeren ende religiuesen veel anders ende dat zij zulcx niet gheerne doen en zouden. Zij hijnghen ooc daerbij dat eenighe inquisituers sommighe suspecte ende schandaluese schilderien uut sommigher lieden huusen ghehaelt hadden, als oft zij die wilden gheweert hebben ende te nieten doen; maer naermaels zou bevonden gheweest zijn, dat zij daermede zelve haer cameren verchierden. Es ditte alzoo ghebuert, zoo en connen wijt niet prijsen. Maer anghezien dat vele heretijcken zulcke maren ende noch meer ander zaeijden, daer groote lueghenen onder ghemijnghelt waren, ende dat zij grooten aet ende nijt up de gheestelicheijt droughen, zoo en es daer up niet veel te achten; want zij wisten an alle dijnghen eenen cnop te zetten ende den pijl te veren, alzoo men zecht, ghelijck zij up tbreken der beelden ooc wisten wat te zegghen, zegghende: tes een cleen
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. zake oft wederwrake dat wij dees beelden breken, dwelck doch een specie der afghoderie es, daer tgheestelicke ons veel meerder schade ende inder ghedaen heeft, ja, onsprekelic jammer, brekende duer haer vervolghen die beelden, die Godt zelve ghemaect hadde, ende daer hij zijn dierbaer bloet voren ghesturt heeft, te weten som ons naeste vrienden, vaders ende moeders, zusters ende broeders ende dierghelijcke. Zeijde men dat willen de keijserlicke mandamenten, zoo andtwoordden zij: die hebben zijlieden ende de hare helpen maken, ende alzoo de hoverheijt tzweert in dhandt ghegheven ende onderzoucken en belasten deghene die in dit zweert vallen, slachtende die Phariseen, die in Pilatus huus niet commen en wilden, om dat men daer vanden lijve dijnchde, vreesende besmet te zijne; maer zij en vreesden haer niet (dwelc duijsent mael eergher was) den zone Godts, onnoosel ende zonder zonde, Pilatus over te leveren om ghedoot te zijne ende te roupen: zijn bloet zij up ons ende up ons kinderen. Daerom doen de zulcke altijts qualic, want zijn die pacienten verdeelt ende qualic up den wech, zoo benemen zij haer duer de doot, die men haer andoet, den middel om naermaels te moghen bekeeren ende ter salicheijt te commen, ende jaghense alzoo voor den tijt in de qualicvaert der eeuwigher verdommenesse. Want hadde men Augustinus ghedoot, als hij manicheus was, hoe zoude hij hem moghen bekeeren hebben, ghelijck hij naermaels dede? Ende heeft alzoo veel proffijts in de christenheijt ghedaen als eenighe onder veel duijsenden. Hadde men ooc Paulus ghedoot, als hij de Christenen vervolchde, waer zouden alle zijn costelicke brieven ghebleven zijn? Item zijn die pacienten niet zoo verdoolt als men haer uptijcht, ende moghelic voor Godt wel staen, zoo doet men groot quaet dat men zulcke meinschen doot, die de vrienden Godts zijn, ende men maect alzoo mar-
119 telaers daer af, want Godts oordeelen en der meinschen, zecht Esaijas, zijn verscheeden als den hemel es vander eerden. Dese ende deser ghelijcke argumenten ende aligacien hadden sommighe zeere inden mont, ende tscheen, voor vele ghemeene simpel meinschen ende sonderlinghe die wat ghuesghezint waren, een steerck onverwinnelic dijnck te wesen; maer voor de wijse ende verstandighe eijst zeer licht te andtwoorden; want daer zijt een licht dijnck weghen die ornamenten, beelden ende chieraigen der keercken te breken ende ruwijneren, dat es in de ooghen Godts boven maten zwaer, ende naer de gheestelicke ende weerlicke rechten, weerdich zwaerlic ghestraft te zijne. Want oft ijemant quame in eens anders huus, ende sloucht daer al in sticken, ende roofde tghelt daer hijt crijghen conde, hoe meende dat hem zoude afghenomen wesen? Ic meene voor waer dat hijt metten lijve betalen zoude. Hoe veel te meer in de tempelen Godts, in die dijnghen, die Ghode gheoffert ende ghesacreert zijn; want den Heere up de weerelt wesende en toochde noijnt zijn gramschap zoo groot, als over de ghene die zijns vaders huus onteerden, slaende daer uut tot twee stonden toe, zeer vehementelic ende vreeselic, de coopers ende vercoopers die hij daer vant. Ende dat zij haer aldus over tgheestelicke wilden wreken, dat was een magher wrake. Die beelden ende chiraigen en hadden haer niet mesdaen. Die gheestelicke zijn ghestelt als toezienders ende wachters. Als zij de wulvenzien commen, zij moetense jeghenstaen ende weeren: tes haer officie ende roup. De heretijcken zijn ooc zeer schadelic levende: thadde beter Arrius, Nestorius, Sabellius, Cherintus ende vele meer ander kettersche leeraers gheweest, dat zij in tijts ghedoot hadden gheweest; want haer pijne in de eeuwighe verdommenesse zoude te minder zijn, om dat zij zoo veel meinschen in dolijnghen
120 VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. niet en zouden ghebrocht hebben. Ooc haddet beter gheweest om die ander meinschen, die zij verleet hebben; want die hadden moghen ter salicheijt commen, die aldus int eeuwich verlies commen, dwelck jammerlic te beweenen es. Ooc verdienen die gruwelicke blasphemien, die de ketters uutschumen, de doot; want die eenen prince lastert ende ingurieert, wert wel met der doot ghepugnieert, waerom niet die Godt, ofte dat hem anghaet, ingurie doet? Want dat zij niet en verstaen als onredelicke beesten (zoo die helighe Petrus zecht), durven zij lasteren ende beschimpen. Ende ten derden om haren uproer; want een ketter sticht een meijterie(1), in de zaken die Godt anghaen ende die helighe keercke, ende zaghe hij tijt ende pas, zou ooc in weerlicke zaken meijten ende alle dijnck naer zijn vermaledijde opinien willen stellen, al zout bloet ende ghoet costen. Dat bleeck an die Arianos, an die Donatisten, an die Hussijten in Bohemen, in den boerencrijch in Duijtschlandt, an den uproer tot Munster en tot Amstelredamme, an den zwaren crijch der Hughenoijsen in Vrancrijck ende an vele andere. Maer up tpoint van dat men van die ketters mocht twijfelen, of zij schuldich of onschuldich ghedoot werden, andtwoorden de gheleerde, dat haer leeringhen ghenouch uutgheven ende haer weercken, wie een recht ketter es oft niet, ende dat int verwachten van haer bekeeringhe veel meer schade commen zoude dan proffijts, mits dat zij met haren langhen leven, noch veel meinschen bedeerven zouden. Aldus beter eene wech ghedaen, dan een duijsent. Men mach ooc niet zegghen dat haerlier doot ende cause van steerven, eenighe ghelijckenesse heeft met Christus doot; want Christus doot ende der helighen dierbaer was, maer de hare zeer stijnc- (1) Muitery.
121 kende ende eerch. Ergo hier valt een groot different: die werden vervolcht om haer weldaet ende duecht, ende dese, te weten de schandelicke heretijcquen, om haer boose blasphemien, meijterien ende alderschadelicste corruptien. CAP. V. Van drij vicien waeromme die gheestelicke vanden volcke zoo zeere benijt zijn, ende van XIJ pointen, die men jeghen desen nijt behoort te stellen. Alzoo zeere, ofte emmer niet vele min, dan de Predicheeren, zoo waren ooc behaet ende benijt de Fremenueren oft Franciscanen; want hoewel dat haer oorden niet properlic inne en haut van jeghen die ketters te strijden, alzoo die oorden doet vanden Dominicanen ofte Predicheeren, nochtans waren zij daervoren ghehauden, dat zij ooc vervolghers waren ende de handt vaste daer an hilden. Dat conde tvolck wel meercken an sommighe ghepassijde ende partijelicke sermoenen, die eenighe van hemlieden altemet ghedaen hadden, die al in den predicstoel besich stonden met verdommen, bernen ende blaken ofte dierghelijcke furiuese woorden, dwelc vele haren vierighen gheest ende liefde totter waerheijt toescreven, zoo voorseijt es, ende veel andere haer partijelic ende fenijnich herte, zegghende: wij voeden ende onderhauden in ons boesemen dese als serpenten, met onsen ghiften ende aelmoesenen, welcke serpenten ons, ofte onse naercommers noch zullen therte afsteken ende ter doot brijnghen, niet daerbij legghende die groote weldaden, die van hemlieden quamen int administreren vanden woorde Godts ende twaerschuwen jeghen die gheestelicke perijckelen ende tvijants listen, die vele leecke lieden niet en kenden, ende haer voorderijnghen ende behulp an vele mein- 16
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. schen totter eeuwigher salicheijt, uutsonderende alleene, daerin dat zij ofte haers ghelijcke, uut meinschelicke crancheijt, fautich zijn, ende niet considererende die x dobbel weldaden die duer hemlien gheschien. Ghelijc Paulus zecht: dijncket u groot dat ghij mededeelt tijdelicke dijnghen ofte aelmoessen, den predicanten die u daer voren gheven dat veel beter es, die gheestelicke dijnghen, die de zielen te stade commen ende eeuwich salich maken moghen. In somma djaghen ende tvlien was ofte de oorzake vanden aet vanden volcke up hemlieden haerlier vervolghijnghe, zoo men haer te laste leijde; want zij hildense, in dat cas, als bloedighe ende dooffelicke vijanden, die niet en vervolchden, straetroovers, moorders ende dierghelijcke, maer ghoede sachte lieden als lammeren, die gheerne Godt zouden behaecht hebben, ende haer uuterste vermoghen daertoe deden. Ende indien zij in dat zoucken van Godt ende haer salicheijt wat faelden, vielen ofte sanckelden(1), dat Godt dat haer nemmermeer qualic af en conde nemen, duer de groote liefde ende eerweerdicheijt, die zij tot hem droeghen, te vreden zijnde haer leven (zoo zij ooc metten weercken dicwils betoochden in diveersche dooden), om zijnen name (zoo zij meenden), te offeren ende te voren te gheven; want die liefde es zoo edel ende uutnemende costelic ende haren rueck zoo bequame(2), dat zij bedect ende excuseert sommighe fauten, die duer de liefdegheschien, ende en maect den ghenen, die men lief heeft, niet lichte daeromme verstoort, ende bijsonder den hemelschen vadere, die een fonteijne van alle ghoet es ende die ons fauten gheerne vergeeft, ende een hopelic loonder es, ooc van cleene duechden, om zijnen wille ghedaen, ende dat zij- (1) Sukkelden.
123 lieden inquisituers, ofte hoe zij ghenaemt zijn, niet te doen en hebben met dat een ander ghelooft, ofte hoe hijt int herte met zijnen Godt maect, dan alleene dat zij elcken, metten woorden Godts, daer in beraden moghen, dwelc den eenighen middel es om die ketters te bestrijden, ende niet tuutwendich zweert, water ofte vier, dat daerinne veel meer schade doet dan proffijts, zoot menichmael bevonden es, hoe die ketters daer duere maer te meer en wassen oft groeijen, bij vele middelen hier te lanck om verhalen. Ten anderen rees den aet des volcx over hemlieden ende generalic over alle gheestelicke om haer onversadelicke ghiericheijt ende hooveerdie, die zij haer toeleijden, ziende ooc hoe dat vele cloosters ende abten inne hadden tbeste ende tmeeste ghoet van christenrijcke, zuver ende vrij van tienden, ende haelden noch boven dien tienden up ander lieden eerfgront, arme ende rijcke, ende ander lasten, waren van vele gheacht als verschatters ende die tghoet tonrechte bezaten, als die niet en deden de diensten, die zij voor de tienden ende ander ghiften schuldich waren te doene, ofte die te laten ghebruucken, diese metten rechte toebehoorden, zoo wij noch hier naer zegghen zullen, daer wij spreken zullen hoe de veltpredicanten up dese ende andere hare abusen gheropen hebbend. Ooc waren bevonden, in sommighe steerfhuijsen, briefkins ende letteraigen inhaudende hoe die ghestorven persoonen (maer meest weduwen ende simpel vrauwen), haer ghoet upghedreghen ende ghegheven hadden, zeer groffelic, den cloosters, ende dat alzoo haren hoirs ende vrienden ontmaect, als voor een quartierkin van een dachmesse ofte hooftmesse ende ander ceremonien, die men voor haer zielen zou doen, zeer groote ende onredelicke sommen ghelts, als x, xx oft xxiiij ponden grooten, boven dien belastende ten eeuwighen daghen haer huijsen, lochtijnghen ende eerfgronden, zoo dat die hoirs nemmer-
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. meer uut dien last gheraken en conden. Maer men moet hier jeghen ooc considereren den armen staet van veel gheestelicke religioenen(1), die int eerste alzoo onderhauden ende upghebrocht worden, maer bijder tijt esser groote overvloet upghevallen in sommighe cloosters, dwelc haerlier corruptie van haer ghoet leven gheweest es, ghelijct in alle staten ende zaken die ter weerelt zijn, vaert. Nu dan, om dese ende deser ghelijcke pointen, was veel volcx gram ende beroert, ende waren ooc upghestooct vande veltpredicanten, zoo een vier maer te meer en brant zoo men daer meer hauts ende brandende matterie toe steect. Ooc dochte tvolc dat vele van hemlieden, hooveerdich ende prues, waren dominerende als heeren ende princen hier up der eerden, dwelc al te lanck te verhalen ware ende niet van noode ende ooc onbehoorlic alhier te stellen. Maer al mocht alzoo wesen, daer nochtans vele toe te zegghen ware, zoo moet men ooc weten ende considereren dat men ooc vele uutnemende ghoede gheestelicke persoonen vint, die herde, wel ende scheerp haerlier religioenen hauden, om trijcke Godts met zueren arbeijt te vercrijghen, dwelc ghewelt moet lijden, zoo de Heere zecht, ende wert vande gheweldighe vercreghen ende inghenomen. Ten anderen, dat men ooc partijelic van hemlieden spreect, dwelc niemant toe en behoort, maer liever in zijns zelfs acker te ghane ende zijn oncruut uut te wiene; want wij en zullen gheen reden moeten voor andere gheven, maer voor ons zelven. Ten derden, moet men weten dattet ooc meinschen zijn, subiect (ghelijck wij) dicwils der temtacie ende der zonde. Ten vierden, dattet dicwils onse schulden zijn die voor Godt, duer onse boosheden, gheen beter gheestelicke overhoofden en verdienen. Ten vijfsten, dat wij ons kinderen, (1) Klooster.
125 niet om Godts wille, maer omdat wijse quijt zouden zijn ende ander kinderen rijcke maken, in de cloosters als in vanghenesse steken, jonc ende beneden haer jaren zijnde. Ten zesten, dat wij dicwils Godt in dat cas, als Caïn, vanden snootsten offeren: hebben wij kinderen die bultich, manck ofte eenooghich zijn ofte eenich ghebreck van zinne hebben, die moeten naer een clooster danssen, daer en helpt gheen bidden an. Ten viijen, bedeerven de weerlicke persoonen dicwils de gheestelicke, met haer conversacien, rude woorden ende wandelijnghe. Ten vijen, waer ijewers een rijcke plaetse vachiert, daer men eere ende staet up ghecrijghen mach, als een bisdom, abdie ofte proostie oft dierghelijcke, dat wert ghemant vande groote meesters, dat caetsen zij haer vrienden ofte kinderen toe, werden alzoo daer in ghedrumt, weder(1) zij bequame daertoe zijn of niet, ende anveerden dat zwaer pack om rekenschap te doene van die schapen Christi. Ten ixen, en behooren wij niet te beschimpen oft begrijpen(2) ons overhoofden, die over ons ghestelt zijn; want daer staet: ghij en zult die overste des volcx niet vloucken. Ten xen, behooren wij voor haer te bidden, indien zij qualic leven. Ten xjen, zoo eijst notoir dat den boosen vijandt meer temteert hemlien, die een ghoet leven gheerne leeden zouden, dan de ghene die niet zeer daer naer en poghen; want eenen voghel inde mute en es zoo zeer niet te wachten als eenen die wechvlieghen wilt ende uut des voghelaers nette gheraect es. Ten xijen, waren wij uprechte christen meinschen als gheprouft gaudt, zoo zouden wij den gheest der liefden in ons plaetse verleenen, ende alle aet ende ranckuer, up alle meinschen wie zij zijn, van ons verdrijven, maer alleene de zonde haten ende een eeuwighe oorloghe daer jeghen voeren. (1) Hetzij.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. CAP. VI. Vande rudesse, die de beeldestormers ten Fremenueren bedreven, ende hoe zij vande religuesen alle dijnck int quade verkeerden, ende haren spot ende gheck met haer ende met die beelden hilden. Ten Fremenueren voornoemd, en heeftet niet beter ghevaren; want terwijlen dat men bezich was met aldus tclooster vanden Predicheeren van binnen te ruwijneren (daer ontrent xij of xvj mannekins, pover int abijt, met beroeste stocken ende staven in dhandt, voren stonden, als de wachte haudende, ende schenen vremdelijnghen zijnde), zoo wrochten dees tempelschenders al neerstich int clooster ten Fremenueren. Daer warp men die zijden ende damasten cuskins, die men up de autaren lecht, ende andere, ter veinsteren uut, up tstrate ende int water ende inde eerve, telcx rechte, die werden dan van sommighe zotten wederomme ghezeijlt. Al haer boucken werden ooc gheschuert ende van boven neder int water gheworpen, zegghende: zij hebben ons menich blau sermoen uut alle dese boucken ghedaen. Dese vlootten daer ooc inde Leije ende werden ghemijnghelt met die boucken vanden Predicheeren, de welcke naermaels vele lieden crijghende ende preparerende, hebbense den ghenen diese toebehoorden weder ghelevert, zonder eenich verghelt daer voren te hebben, ja, hebbense zelve inde cloosters doen draghen, niet jeghenstaende dat zij die jeghen diese ghevischt hadden, ghecocht hadden, maer om cleen ghelt. Hier moesten ooc alle die beelden stupen ende vallen. Den nieuwen docsale ende thaude ende tnieuwe afsluutsel voor den choor en bleven niet ongheschent. Men zach daer langhe tijt, ter zijden den choor, up de zijde daer men int clooster ghaet,
127 over hoop ligghen een groot ghedeel autaer tafelen ende verwelven van dien. Ooc eenen langhen tijt lach gheheel de keercke ten Predicheeren vul van alle dese ghebroken sticken, die zij toeghesloten hilden ende niet en ruumden, dwelc sommighe hemlieden, als ooc den Fremenueren, bediedden up een wraeckghiericheijt, al en wasser moghelic gheen ghepeinse af, als dat zij wilden verbeijden, tot dat den coninc uut Spaingnen overquame, om hem te tooghen welc een schade ende ruwijne dat hemlieden anghedaen was. Want daer liepen veel maren vande comste vanden coninc, die scheen zekerlic te commen ende zeer curts hier te zijne; maer waren alle upghegheven lueghenen, hoewel, dattet hooghe ende neder zeijde ende veel diveersch bescheet daer af wisten te zegghen. Indien dees maren vanden hove uutghestroijt waren, zoo wast ghedaen om een betere, om tvolck die handen stille te doen hauden ende een achterdijncken te crijghen, wart dat den coninc quame, indien zij ijet quaets voortghestelt hadden, daer af ghecorregiert te zijne, ende ghavent de gheestelicke uppe. Zoo wast (zoot schijht ghedaen) om ooc tvolc een vreese an te jaghen, als dat zij an haer lichamen ende ghoeden niet commen en zouden, want zoo zeere waren zij ghehaet, bijsonder dese twee voornoemde cloosters, dat ment somtijts in eenighe meerckelic zach openbaren; want men zecht datter te Predicheeren waren die sommighe boucken, als verwoedde tijgherdieren, met haren tanden schuerden, ander snedense met haer messen in sticken, niet sparende sommighe boucken die zeer uutnemende exquisijt waren ende metter handt zeer curiueselic ghescreven waren ende sommighe vlaemsche bijbels zeer noble ende costelic zijnde. Ooc wart ghemeerct dat een man een overslop(1) bracht vanden Predicheeren, dat hij daer (1) Fluwijn.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. ghenomen hadde, ter avontueren om een hemde af te maken, maer wart vervolcht van andere diet hem wilden ontnemen, ende commende up de Coorenleije, zoo heeft hijt daer up tstrate gheworpen, ende met een bijle die hij in de handt hadde, in twee of drij sticken ghecapt, om datter niemant proffijt af hebben en zoude. Ghelijck die Cimbren voortijts de Romeinen in eenen strijt verwonnen hebbende, zoo verhaet up haer waren dat zij al haer peerden vercruepelden, al haer ghevanghenen uphijnghen, haer pantshijsers(1) ende wapenen verhieuwen ende int water smacten. Voort die kinderen ghecten ende spotten met die beelden, steldense in veel plaetsen up tstrate ende spraken: roupt vive le gues, ofte wij onthoofden u. Daer naer sloughen zij haer hoofden af ofte clovense in sticken. Her Lambrecht, een audt religiues ten Preedicheeren ende een ghoet predicant, wanende van tusschen ghaen in die foele in haer convent, was van sommighe anreest(2) ende ghezeijt: roept vive le gues, dwelc hij niet zegghen en wilde, al hadden zij hem doot ghesleghen. Twas een wondere: twee sticken lieten zij gheheel staen in dese twee cloosters, in elck eene, duer sommighe diet verboden. Deene was (zoot noch blijct) die costelicke ende ghoede hurghel ten Predicheeren, ende dander tnieuwe ghestoelte in den choor ten Fremenueren.
(1) Pansers.
129 welcke beelde ghewapent was ghemaect als Sente Mauricius oft andere helighen figueren, die men ghewapent maect, ende hebben dees beelde, zoo groot als tleven, vande brugghe van boven neder int water gheworpen, roupende ende gheckende: Ziet, ziet, hier gheschiet mirakel, desen zant int vulle hernasch zijnde zwemt noch. Dwelc gheen wonder en was mits dat hij van haute ghesneden was. Alzoo zochten zij allesins te spotten met die beelden, die nochtans ter goeder intentien ghemaect ende gheordineert zijn van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(1) CAP. VII. Van die onverdraghelicke schade der costelicker weercken, die zij int clooster ende abdie van Sente Pieters deden, ende een argument vande beelden, ende hoe men daermede behoort te leven. Eer zij dit ongheoorlooft weerck wel vulhent hadden, heghonde den avont te naken, doe zijn zij up den beerch tSente Pieters gheloopen ende vielen daeranne Onser Liever Vrauwen keercke. Daer staet voren an de keercke een jent hovekin, daer ons Heere met zijn drije apostelen, alzoo groot als dleven, ghemaect was, dat ruwineerden zij al, zoo zij ooc deden dat costelic poortael, herde groot van steene ghemetst, daer zij alle die beelden ende hijstorien buten ende binnen bedorven ende afworpen, ende voort hebben zij de keercke gheheel binnen van haer chieraige duer tbreken berooft, ende nu den avont vallende, zijn zij in Sente Pieters abdie gheloopen, daer zij zoo veel costelicke weercken ende consti- (1) De opengelatene woorden maken in het handschrift het ondergedeelte van de bladzijde en zijn afgesneden. 17
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. ghe sticken gheschonden ende bedorven hebben dattet claghelic ende te beweenen was, als Sente Andries autaer tafele, up de slijncke zijde, zoo men incomt, in de cruijskeercke, ende was een hooghe upghaende weerck, al nieuwe ghemaect bij die constighe handen van meester Jan Dheere(1), schulptor ende architect, al van fijnen ende schoonen albastre, toetse ende marbere, waervoren dat men zeijde dat den abt, her Franciscus Helfhaut(2), gheboden hadde hondert ponden grooten te gheven, hadde hij die, ten besten dat hij gheconnen hadde, moghen doen weeren; maer ten mocht niet zijn. Up dander zijde vander cruijskeercke was ooc een schoon upghaende autaer tafele van haute, ghemaect wijlen bij Matthijs De Kien, die niet beter en voer. Maer ach lacen!(3) wat schade ghebuerde in den hooghen choor! Die constighe ende zeer costelicke autaer tafele, die up den hooghen autaer stont, ooc van albaster, marber ende toetse, ende costelic met ghaut ende ander schilderien verchiert, met haer fraeije gheschilderde dueren, wart al in greijse ghesmeten, ende achter, een begravijnghe ons Heeren ooc van zulcker costelicker matterie. Ooc ter rechter handt in den choor, (alsmen van voren daerinne comt te rekenen) die uutnemende drije priesterlicke stoelen werden al bedorven. Alleene die schoone coninclicke epitaphie van die coninghinne van Denemaercke(4), zuster (1) Of Jan De Heere. Zie bl. 91. “Fr. Helfaut éleva un nouvel autel dédié à St André. Il fit exécuter de riches tapis de haute lisse sur les dessins de maîtres italiens; ils représentaient la vie de St Pierre et de St Paul. 1556.” (A. Van Lokeren, Chartes et doc. de l’abb. de St-Pierre, II, bl. lxxi).
131 vanden keijser Carolus de Ve, vander zelve matterie, wart ghesalveert ende verbeden van sommighe ghemeen persoonen. Dese weercken waren alle vanden voornoemden meester Jan Dheere ghemaect zeer constich ende levende als een ander Praxiteles. Ooc wart gheruwineert ende in sticken ghebroken dat zeer costelic sacramentshuus, ooc van ghelijcker matterie, als van albastere ende toetse als die drije priesterlicke stoelen waren(1), met noch acht of x autaer tafelen al meest van albaster, marber ende toetse, ter zijden den choor ende ooc boven den choor, werden al in greijse ghesmeten ende gheworpen, welcke weercken meest ghemaect waren met grooter moijte ende coste, van meester Franchoijs Van den Velde, schulptor, architect ende geographien. Men Op den ouderdom van 14 jaar huwde zij Christiern II, koning van Denemarken, Zweden en Norwegen. De tegenspoeden dezer prinses zijn vermeld in eene zeer belangrijke verhandeling uitgegeven door J.-F. Willems, in het Belgisch Museum, II, bl. 196-236. (Naar aanleiding dezer verhandeling heeft de heer baron J. de Saint-Genois, eene historische novelle geschreven, onder den titel van Duveken Willems, histoire danoise du XVIe siècle, opgenomen in zijne Feuillets détachés. Gent, 1852). Na verscheidene jaren met haren onttroonden echtgenoot te hebben omgezworven, kwam Isabella van Oostenrijk op het kasteel te Zwijnaarde, eigendom der abten van St Pieters, alwaar zij op 19 Januari 1526 overleed. Zij werd begraven in de kerk der abdij te Gent. Het gedenkteeken, dat tot nagedachtenis dezer ongelukkige koningin werd opgericht, en dat in 1566 door de beeldstormers was geëerbiedigd geworden, werd vernietigd in 1578. Willems, Belgisch Museum, II, Ed. De Busscher, Notice sur l’abb. de St.-Pierre, bl. 68, Ph. Kervyn de Volkaersbeke, les Églises de Gand, II, bl. 236, en bijzonderlijk A. Van Lokeren, Chartes et docum. de l’abb. de St.-Pierre, II, bl. lxviii, geven talrijke inlichtingen over dit gedenkteeken.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. zeijde dat den abt van vier sticken boot, om dat mense salveren zoude, iiijc pont groote; want alle dese weercken hadden een onnoumelic ghoet ghecost, ende die de meeste schade deden waren guijten, die nauwelic eenen schoen an den voet en hadden. Schipperkins die zaten boven op tSacraments huus ende up Sente Andries autaer tafele: die motalen colonnen van zeker afsluutsen poochden zij te breken, maer en conden, tot datter eenen smet of twee quam oft eenighe ketelaers, die de jonctueren wisten te vinden. Doe riepen zij: jau jau, tes claer, ende smetent al om verre. Ja, die fiertels der helighen en waren niet vrij. Zij werden van sommighe onghezinde open ghesmeten, ende die relijquen en beenderen duer de glaesveinsters, gheworpen, welcke dootbeenderen een anzien hadden als ander dootbeenderen, ende stoncken, zoo zij zeijden; maer oft zij loghen oft waer zeijden, dat weten zij best. Den abt met zijn monicken zat al stille ende en dorsten haer de zake niet onderwinden. Men zeijde dat een man tot hem quam, ghestoffeert met een pistolet, hem dat stellende up de burst, die hem vraechde of hij tghene dat men int clooster dede beletten wilde, maer den abt zoude gheandtwoort hebben neen ic. Nochtans zecht men dat in de zelve abdije wel schade ghedaen was om xi duijsent ponden grooten, in de marberen, albastren, toetsen ende ander costelicke weercken, ende wijn ghedroncken ende ghesturt inden wijnkelder van tzelve clooster, tsavonts ofte snachts up den voornoemden xxijen augustij, als de destructie aldaer ghebuerde, wel om xie ghuldenen. Vande albaster weercken ende andere es noticie ghehauden wat zij ghecost hadden, ergo, ghoet om estimeren, ende vanden wijn wist men ooc wel hoe vele. Men ghijnck inden wijnkelder int bier ende inden wijn tot over de schoen, in sommighe plaetsen, dwelc groot jammer was. Maer tvoer hier
133 alzoo ende noch veel qualicker dant te Predicheeren ghevaren hadde; want zij sturten ende blansten noch veel meer, mits datter vele al droncken werden, ende lieten tbier ende den wijn uutloopen zoo zij wilden, alsnu hilt deene wat onder, alsnu dandere, tscheen datter Bacchus met zijn beestelicke Sathieren verghaert was, of die onredelicke Centauren die in Perithons bruloft (duer haer dronckenschap) al verbuert maecten. Zij en hadden gheen poteerde om die keerssen mede an die muren te planten, dus dauwen zij clompen boter ande mueren ende stelden daer de keerssen inne, zoo men zecht. Die cameren van mijn heere den abt, proost ende prioor en waren niet vrij van schade; want zij hebben in de proostie ende eldere zeker chiraigen ghebrocken ende up hem leelicke ende schandaluese woorden gheroupen, hem heetende bloetzuper ende dierghelijcke, om dat hij in zijn vanghenesse sommighe heretijcken (die zij liever noumen lieden vander scrift) altemet ghevanghen hilt, die ooc aldaer verwesen ende buten der poorte ghejusticiert waren. Zij hieten de monicken leechaerts(1) ende mestzwijnen, die vul weelden totter kele staken. Nochtans hebben zij zeer lastighe keerckelicke diensten al djaer duere, nacht ende dach, ende waren cherf ghehauden van desen jeghenwoordighen abt, al meer dan in den voorleden abt Culsbroucx(2) tijden. Den nacht ende den wijn zijn twee speciael zaken die den meinsche zeer doen verstauten, dus zijn zij som gheheel onbestierich gheweest. Lieven ende meester Jan Onghena, ghebroeders, ende capiteijnen vande ghues, hadden gheerne sommighe autraigen(3) belet als bijsonder in den wijnkelder; maer tghemeente was (1) Luiaards.
134 VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. haer al over ende en hilden van haer gheboden niet. Den dranck hadde al haer zinnen onstelt ende waren overwillich gheworden. Dus, daer langhe ghenouch ghekeerenpot hebbende, zijn zij alle dien nacht overe, met lichten ende walmen van toortsen ende keerssen, die zij in de keercken ende capellen ghenomen hadden, al die stadt duere gheloopen, met rotten ende hoopen als oft zij Proserpina ghesocht hadden. Zoo datter niet een keercke, clooster, capelle oft godtshuijs, hoe cleene ende aerme dat was, ongheschent en bleef. Ooc wasser daer vele buten der stadt gheloopen in der nacht als tSente Claren buten Ghendt ende eldere, daer zijt ooc van ghelijcken ruwijneerden. Hoe versaecht ende verbaest die religiuesen ende nonnekins waren, en ware niemant om scrijven. Som vielen zij over haer knien ende leijden haer handen te ghadere, baden haers lijfs ghenade, meenende dattet haren laetsten dach was, ende stelden die brekers in sommighe plaetsen voren teten ende te drijncken, om dat zijse wat zachter maken mochten ende verzoenen van haer onbestiericheijt; maer ten mocht al niet baten. Die stomme afghoden, die baalsche hoerie, ofte alzoo zijse noumen wilden, moesten an staen; want twas (zoo zij zeijden) eenen stijnckenden gruwel voor taenschijn des Heeren, die oijnt(1) alder hertste ende strancxt jeghen die afgodisten gheoordeelt heeft. Dat vont men wel, die de bijbelsche boucken wel overmeercte ende hoe neerstelic dat Godt verboden hadde, dat men gheen ghelijckenessen maken en zoude, noch naer dat in den hemel, noch in der eerden es; maer hier en es gheen twijfel an of de vaderen en hebben ooc dese scriften wel gheweten ende ooc datse ghesincopeert ofte vercurt werden bij de sommighe, alzoot noch heden sdaechs ghebuert, want (1) Steeds.
135 daer staet bij ghescreven: ghij en zult die niet anbidden noch godtsdienst andoen. Dit deden de Heijdenen haren beelden, dwelc wij Christenen niet en doen. Maer zoo Damascenus leert, lib. 4, cap. 12: die eere die wij den beelden doen, wort toegheleijt ende ghedaen hem diens beelde dattet es ende der waerachticheijt vander figueren, ende de meinschen werden dicwils veel meer daer duer ghetrocken dan duer woorden of boucken, wanneer zij daer zien die passie Christi ende der helighen, zoo compasselic gheschildert oft ghesneden, dattet eenen deeren mochte ende beweecht werden tot tranen, ghelijct ooc wel onder die heijdenen ghebuert es. Want die prince Aeneas commende in die stadt Cartago, in Junonis tempele, zach daer vanden constenaer Ardices(1) zoo levende ghefigureert hoe Achilles Hectorem metter lance duerreet, zoo dat hij van compassien weenen moeste. Erasmus Roterodamus en loochent ooc niet, of die beelden en brijnghen een groot verwecken van devocien bij in den meinsche, waer up de sommighe zegghen: maer te veel verweckens, zoo datter hem de menighe an mesghaet, zegghen zij, ende vraghen oft niet de hauten oft steenen beelden naer den gheest te spreken even ghoet en zijn, en zijn zij even helich ofte onhelich, waeromme dat men dan deen beelde veel meerder ere andoet dan dandere, ghelijckerwijs die Marien beelde tot Aerdenburch, te Lede, ende in veel ander plecken binnen ende buten Vlaenderen, daer somtijts een groot gheloop es van volcke, ende commense uut verre landen bezoucken, zoo datter zeer groote offeranden af incommen. Ooc zecht men datter miraculen gheschieden, die den toeloop noch meer vermeeren, ende scrijven dese miraculen toe (1) Ardices van Corinthen, een Grieksch schilder (Biographie génér., publiée par Didot, III, bl. 79).
VAN DIE BEROERLIJCKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. tbedroch der keercken dienaren, (zoot ooc somtijts wel gheschiet heeft) om proffijts wille, ofte den vijandt, die duer zulck een ongheloove zijn kueren toocht, om den aermen meinsche noch vaster daer in te cnoopen, zoot bij den heijdenen menichwarf gheschiet es, zegghende dat Jeremias sepultuere bij de heijdensche Egipcienen zoo zeer gheheert was, zoo datter duer den duvel (zecht Jeronimus), miraculen ghebuerden; want den duvel, zegghen zij, es zeer naer ghaende ende den meinsche alderlichtelicst bedrieghende duer een schijn van devocien. Alzoo bedreven die Egiptinaers afgoderie met Jeremias graf. Zoo die Israelijten beghonden afgoderie te bedrijven met tmotalen serpent, zoo dat die coninc Ezechias dat zelve serpent daerom dede in sticken smijten, ende twas nochtans van Godt zelve doen maken ende niet duer eenich meinschelic voortstel ofte ghoetdijncken, ende daer hadden duer ghebuert zeer groote crachten ende teekenen, ooc duer den wille Godts in die woestijne, ontrent den lande van Edom, ende nochtans staet daer dat Ezechias bleef vast an den Heere, ende dat hij ghedaen heeft, dat voor den Heere ghoet was. Voorwaer ic accordere hier mede dat alle specien der afgoderien zeer te schuwen ende te vreesen zijn, ende dat de ghene, die haer daer anne mesghaen zouden, tzij duer ghiericheijt ofte duer simpelheijt ofte verleetheijt(1), behooren deene ghestraft ende dander vermaent te zijne. Van die uutkiesijnghe der beelden, indien mense ghebruuct ghelijc Johannes Damascenus zecht, daer en ware gheen quaet, maer duecht (zoot emmer schijnt) in gheleghen; maer breeder te commen, daer zou perijckel moghen vallen. De concilien der vaderen hebben ooc als ketters ghecondempneert, die de christen beelden hebben ghereprobeert, als (1) Verleiding.
137 in concilio Niceno ijo, in concilio Constantinopolitano sub Hireneo, in tribus conciliis Lateranensibus sub Gregorio ijo et iijo et Stephano ijo, et in concilio Francfordensi, ende Carolus Magnus heeft vier boucken jeghen hemlien ghescreven. Maer sommighe zegghen datter eenen bisscop van Ciperen in een concilie uutsprack dat men die beelden behoort te eeren als dheleghe Drivuldicheijt, es datte waer, ende heeftet gheheel concilio datte ghevolcht, zoo men zecht, dat ja, zoo eijst emmer weert te bespotten; want in alle dijnghen es reghel ende mate te hauden, want tzaut van discrecie dient ons in alle zaken te ghebruucken, zoo dat wij elc dijnck eeren ende ghebruucken naer zijn valuer ende weerde. Anders zijn wij uprechte narrecoppen met esels hooren. Godt helpe ons daer af. CAP. VIII. Welc een rudesse dat zij in der nacht bedreven int afstormen der beelden, ende hoe oneerlic dat zij leefden in Sente Jacobskeercke, int clooster te Dronghene ende ten Cartruesen. Maer om te commen tonsen propooste, die beeltstormers meenende voor Godt een groote weldaet te doene, ende dattet haer ooc zonder begrijp(1) al gheoorlooft was (zoo voorseijt es), en hebben gheenen aerbeijt ghespaert, ende hebben al den nacht duere van deen keercke in dander gheloopen, ende van deen godtshuus in dandere, ende quamen met xxx, xl of l tseffens, daer vrauwen ende knechten onder ghemijnghelt waren die psalmen songhen, ende sommighe mans zonghen (1) Berisping.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. voren. Alzoo zach icker voor mijn duere, vanden Sjabloon:SC hueren vander nacht tot ontrent den iiij hueren, wel ijc passeren, zonder dat in ander wijcken der stadt mocht ghebueren, ende hoordese tot melcanderen vraghen ende roupen: hebt ghij hier of daer niet gheweest, ende hebt ghij dese of die beelden, die up de houcken der straten stonden ofte eldere, niet afgheworpen oft ghebroken? Twas een vremt dijnck bij nachte om zien alle die hoopen ofte benden commen; want deene en was niet ghepasseert of dander bende en vertoochde hem, ende al ghestoffeert, met veel lichts ende breeckinstrumenten. Wij hoorden ontrent den ij hueren groot gheruchte in Sente Janshuus van breken, maer veel meer ende langher duerende in Sente Jacobskeercke, daer men veel claerheijts ende lichts in zach, ende men hoorder bij waerften(1) groot rumoer van beelden, oft blocken, oft verwelven van autaer tafelen die zij afwierpen. Daer en was gheen keercke in Ghendt, van binnen zoo zeer gheschonden als de dese, dat leijden zij som toe, sommighe persoonen, die den deken vanden christenen qualic mochten, die daer pastuer es. Hier stont een constich Sacramentshuus moderne, dat hebben zij tot bij den gronde toe afghebroken, met meer ander schade, zoo wij noch zegghen zullen; want zij en sparden, in veel keercken ende cloosters, vonten noch wijwatervaten. Die motalen candelaers ende lampen smeten zij in sticken. Zoo deden zij ooc die motalen pilaren neffens den hooghen autaer. In veel plaetsen de hurghelen vloghen ooc meest al in sticken, zoo dat tsanderdaechs die kinderen met die pijpkins achter straten liepen al fleijtende, ende vercochtense een curte(2) oft vier mijten tstick, want tSente Jans (1) Poozen.
139 (die hooftkeercke), Sente Jacobs, ende in veel ander keercken ende cloosters, waren die orghelen al bedorven ende averecht ghesmeten. tSente Martins tAckerghem beghonde men eerst die hurghel te vermaken in den meij 67. Maer gheen keercke was zoo lettel gheschonden als de dese, ghelijck Sente Jacobskeercke (zoo voorseijt es) aldermeest ghesconden was. Maer tAckerghem ande keercke stont een schoon hovekin, dat wart ooc al bedorven. In de abdije van Dronghene, een quartier mijls vander stadt, hebben zij veel schoone weercken al in sticken ghesmeten. Dat ghedaen zijnde ende ander overdaet bedreven hebbende, zijn wech gheghaen; maer daer naer zijnder inghecommen die lieden vanden durpe ende vanden platten lande daer ontrent, en hebben noch meer ruwijne ghedaen, en sommighe die int clooster bekent waren ende veel ghoetdoens daer af hadden, hebben ghewesen de oratorie daer alle de brieven ende secreten vanden clooster laghen, welcx dueren wel waren vier vijngheren dicke, zeer steerck beleijt. Niet jeghenstaende dien, zij hebbense open gheloopen ende al de brieven ende litteraigen gheschuert ende ghenitseleert, ooc de boucken ende registers, zoo dat men tot talven beene in de gheschuerde brieven ende boucken ghijnck, dwelck doch gheen beeldeweerck en was (dat zij ongoddelic achteden) ende groote schade ende ongherief bij brachte, bijna onverdraghelic. tChartruesen en leefden zij ooc niet eerlic; want als zij de beelden ende autaertafelen in sticken ghesmeten hadden, zoo was hemlien wel te eten ende te drijncken ghegheven, om dat zij te vreden zouden willen zijn; niet jeghenstaende dien, zoo esser een ander bende inghecommen ende ghijnghen in den minsten pant, die al vul cristalijnen ghelaes veinsteren was van boven tot beneden met fighueren, ende hebben die al in sticken ghesmeten. Alsment die ander zeijde, die noch zaten en aten,
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. andtwoorden zij dat daer up principalic uutgheleijt was, ende dat zij zulcx niet beletten en wilden. Zulcke rudesse ende manniere van doene gbebuerde alomme; want dat deen bende hadde laten staen dat bedarf dandere, ende dat de ander gheheelliet, dat destrueerde de derde, ende alzoo voort somtijts de vierde, de vijfste, de zeste, etc., ende was ghenouch ghelijck hongherigghe lieden eenen wijnghaert aflesen, ende dat de ghene die naer commen, de druufkins ende cleen crapkins nauwe onderzoucken ende aflesen, of ghelijc men tfruut van eenen boom duermunstert. CAP. IX. Hier werden die principale weercken van statuaria vertelt die in Sente Jans, nu Sente Baefskeercke, gheschonden ende ongheschonden waren, ende van die uutnemende costelicke ende constighe tafele van Adam ende Eva. Alle de weercken van beelden, chieraigen, ornamenten ende dierghelijcke te vertellen, die ghebroken waren ende ooc die uute weghe ghestelt ende ghesolveert waren, ware bijna onmoghelic. Wij zullense alleene overloopen, zoo verre als wijt weten, ende willen eerst beghinnen an Sente Janskeercke, nu gheintituleert Sente Baefs, mits dat zij de hooftkeercke vander stadt es, zoo voorseijt es. Hier en es niet veel schade ghebuert, mits dat den bueck maer nieuwe ghemaect en es, ende noch niet wel van autaertafelen ende beelden verchiert en was. Nochtans wasser een schoon tafele daermen den disch vanden armen haut, welcx capelle met een nieu schoon siege ende disch ghestoffeert es, die noch gheheel zijn; maer de voornoemde tafele wesende van costelicke matterialen, als van albaster, marber ende toetse ende ooc van haute, zonder die schilderie ende stoffacie die daer
141 an was, es eijlacen bedorven ende ontheert, maer staet noch tgherase (?) ende een groot ghedeel overhende. Hier waren vier oft vijve schoon epitaphien, som van marbere, albastere ende toetse, ende ooc andere van Avennes steen, costelic gheschildert ende ghestoffeert, die som ghebroken ende som van deghene, die daer recht an hadden, eer de foele ghebuerde, wijselic afdoen doen waren. Deene was zeer costelic van de Bets, dander van meester Jan De Meij, die deken van de canonicken was, de derde van de Triest, de vierde van Bavieris ende de vijfste van Laureins Maes, waeraf de twee eerste van albastre, marber ende toetse waren, dandere van Avennes steen, maer rijckelic ghestoffeert. In den choor, neffens den hooghen hautaer, stonden zes motalen pilaren, an elcke zijde drije, ende hadden boven motalen inghelen, die de wapenen vander passie ons Heeren in haer handen hadden, ende waren dees pilaren ontrent den middewaert verchiert met ander cleen pilaerkins oft colommekins, ende hadden boven voijen(1) van motale, daer an plach men te hanghen die zijden ghaerdijnen ofte die daghelicsche zaerckene(2), ende waren dees pilaren ghegheven van tgheslachte van de Baenstinghen, zoot bleeck an haer wapenen ende devijsen die boven daer an stonden, te weten een handt vul zonne. Van dese en zach men niet dan de basementen van blauwen steene ende die ijseren eenen arme dicke, die binnen tmotael waren om tmotael te vervasten, die zach men daer bloot alleene staen, som zeer ghecromt ende ghefortseert. Tbasement vanden voorsten pilaer, up de zijde vanden Sacraments huuse, was int vouchsele ooc afghecloven, ende tupperste deel metten ijsere verschoven uut zijn plaetse voorwaert naer den autaer. De drije priester- (1) Bloemwerk.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. licke stoelen van Avennes steen waren boven die tabernakelen af, die modeerne waren. tSacraments huus was tbovenste deel af ontrent alf, de tafel up den hooghen autaer gheschonden; want jonghe leckers ende zotten spronghen up de autaren, clopten ende cretsten die aenzichten der beelden uute ofte smeten die hoofden af, als die hanchmans(1), maer an den balck met die leeuwen ende die toijsoen wapenen en was niet ghecommen. Zij schenen beschaemder te zijne jeghen die teekenen ende figueren van tijdelicke princen dan jeghen die teekenen ende fighueren der eeuwigher hemelscher princen ende van Godt zelve. Die hurghele was gheheel afghebroken, zoo dat men daer die sticken van die berders zach ligghen upde zolderinghe al ter ruijne, hebbende gheen pijpen oft fautsoen van een hurghele. De sepultuere van her Lucas de Monick(2), den laetsten abt van Sente Baefs, daer eenen schoonen marberen zarck lach, verheven als een tombe, ende ander constich ende costelic weerck, ter zijden tusschen Onser Vrauwen ende die backers capelle, met colommekins ende beeldekins van costelicke matterialen, zack men al gheruwijneert. Onser Vrauwen beelde van albastre, staende in Onser Vrauwen capelle, in een tente boven den autaer, albij alzoo groot als dleven, met een kindekin up haren aerme, dat een verghult cruse hadde up zijn schauderen ligghende, met ander decoracie van albastre, was oock wech ofte gheweert. Voor dese capelle staet een steerck afsluutsele van steene, ende die dueren van haute, waer inne veel motalen colommekins waren, die daer te voren afghedaen waren ende bij dien (1) Beulen.
143 ghesalveert werden, ende daer wederomme ghestelt, alzoo men noch zien mach. Die twee groote inghelen voor den docsael, schijnende te commen ghevloghen, met cranskins in de handen, waren in sticken gheclopt ende bedorven, ende en hadden niet langher ghemaect gheweest, noch ooc den voornoemden docsael (die men voor eenen faussen docsael hilt, om de groote aeste die hij behoufde, nochtans zeer triumphant) dan vanden tijden dat onsen coninc Phelips daer zijn toijsoenfeeste celebreerde, dat was int jaer xve lix uutghaende hoijmaent. Och oft hij gheweten hadde dat zulck eenen gruwel in de keercken ghebuert zoude hebben, zeven jaren daer naer, hoe meende ghij dat den goddelicken prince hem zou onstelt hebben! Die autaer tafelen die over beede zijden vanden choor stonden, in den ommeghanck, waren som oft bedorven oft wech ghedaen. Maer emmer was boven maten wel ghedaen dat gheweert was, uut desen periculuesen brant, (die blaecte ende berrende(1) in de hoofden vande ghuten, wel te rechte haren name ghuesen hebbende) die uutnemende ende zonder ghelijcke tafele, die men heet van Adam ende Eva, om dat van binnen in de bovenste dueren onse eerste auders gheschildert staen, ende an de zelve dueren over deen zijde inghelen die schijnen te zijnghen an eenen lesseneere, ende an dander zijde ooc inghelen die up een hurghel spelen, ende int midden den Vader, den Zone ende den helighen Gheest, met Maria die moeder ons Heeren die zij coroneren, welcx peerlen vander croone, schijnen licht uut te gheven, zoo ooc de boorden ende boorduersel doet, dat an dees personaigen es. Maer van Adam ende Eva waer wonder te zegghen, niemant en zoude wel zonder twijffelen connen jugieren, tzelve anziende, of den eenen (1) Brandde.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. voet van Adam uuten platten tafereele steect of niet, ende zijnen rechter aerme ende handt, die hij up zijn burst lecht, schijnt van zijnen lijve duerluchtich zijnde. Dlichaem es oock zoo vleeschachtich dat schijnt vleesch te wesen. Niet alleene de aderen en zijn daer inne gheconterfeet zeer levende, maer ooc die cleene aerkins die een meinsche uuten lichame groijen. Ende Eva heeft die figuere van een versche vijghe in haer handt, hier duer betooghende den weercman zijn groot verstant; want die helighe scrift en zecht niet, dat zij eenen appel hetende waren, maer een vrucht, ende anghezien dat zij curts daer naer haer met vijgheblaren deckende waren, zoo vermoeden Augustinus ende meer andere, dattet een vijghe was. Die benedenste tafel es dusdanich: zij heeft int midden tlammekin Godts staende up een coufferkin, up een fonteijne waer af dwater schijnt te vloeijen, ende zoo claer dat men die cleene steenkins in den gront ziet. Die crudekins int pleijn ende die ghersekins(1) ende bloumkins van diversche colueren zoude men moghen tellen; ooc van die boomen schenen al die vruchten ende bladeren telbaer te wesen. Daer commen die maechdekins ende veel andere helighen van alle zijden, elck in zijn oordene, dit lammekin anbeden, zoo uutnemende constich dat niet om zegghen en es. Daer staet achter tghebeerchte ende die bosschaigen een eerlicke stadt, tes altemale een hemelsch dijnck om te ziene. In deen duere, ter rechter handt, commen ghereden te peerde ghewapende mannen, met haer standaerden ende balsanen(2), wonderlic gheaccoutreert, ende die peerden rijckelic ghebardert, al zeer verscrickelic van consten: hier heeft den meester ghenaemt Johannes Van Eijck hem (1) Graspijltjes. <br|> (2) Vlaggen.
145 zelven gheconterfeijt, rijdende up de slijncke zijde van Hubertus zijn broedere, die dit weerck eerst beghonnen hadde, ende was een schoon jonckman, raet vanden auden hertoghe Phelips; maer Hubertus was audt ende vet. In dander duere ziet men die heremijten ende maechdekins commen uut die wonderlicke eenelicke(1) rootsen ende heremijtaigen, daer onder uut sommighe bemoste steenen corael schijnt groeijende: daer ziet men die pijnboomen, dactijlboomen ende dierghelijcke. In somma zulck een stick van consten en es in alle die christen landen niet te vinden. Buten ende beneden zijn gheconterfeet, knielende elc voor zijnen helich daer hij naer ghenaemt was, die persoonen diese doen maken hadden, een man ende een vrauwe jeghen over melcanderen, leelicke lieden ende naer die aude wet ghecleet, maer zeer schoon ende fraeij van ghoeste, om dat zij haer ghelt niet ghespaert en hadden te hanghen an dweerck van zulck eenen meester, die men in duijsent jaren niet vinden en zoude, zoo groot ende excellent in consten. Hij was nochtans uut een ruudt landt, uut dat cleen stedekin Maesheijck, up de Mase gheleghen, in dlandt van Kempen, ooc in eenen blenden tijt als dese conste gheheel onder voeten lach, waeromme hij noch veel te meer te verwonderen es. Georgius Vasarius Aretinus, een Italiaender, scrijft zeer eerlic van hem, ende zecht, onder andere, datter drij uutnemende sticken, van hem ghedaen, in Italien zijn, als te Napels, te Florencen ende tUrbino; want hij in die landen ooc gheweest hadde. Zijn broeder Hubertus was ooc hier inne een wonderlic gheest ende Marghareta zijn zustere, maer beede verre beneden desen Johannes. Hier af zult ghij breeder (1) Eenzame.
19
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. bescheet vinden in mijn leecken philosophie, int xxe bouck(1). In de bovenste duere, buten dees tafele, zijn ander schilderien: onder andere ziet men, duer zeker veinsteren, in een strate van een stadt, niet alleene den dach ghewacht, maer die claerheijt der zonne boven up den dach. Die schilders weten wel wat ic zegghe. Dese uutnemende wonderlicke hemelsche tafele, waer bij dat ander constighe schilderien maer en schijnen bastaert ende leelic van coluere te zijne (ghelijck den eenen turckoijs den anderen afsteect), was wijselic afghedaen ende upghewonden met sticken up den turre, up den xixen augustij, twee daghen te voren eer dees brekijnghe ghebuerde, dwelck duer Godts beschicken es gheschiet; want zij hijnck zonder faute in de waechschale ende thadde een onverdraghelick jammer gheweest, dat zulck een stick dat noch Apelles, Seuxis, noch Parrhasius weercken te wijcken en hadde, alzoo van die vuul veerckens handen zoude bedorven gheweest hebben; want Protogenes van Rhodens tijt, scheen daer in ghebesicht gheweest thebben, maer niet (eijlacen) en ghijnck alzoo quijte. Dat constich ghesneden weerck ghedaen van meester Willem Hughe, met beelden zoo groot als dleven, ende was een begravijnghe ons Heeren, staende in de zelve keercke, in den crocht, in een doncker afghesteken plaetse ghenaemt Jherusalem, dwelck in consten scheen van Euphranor(2) (daer Fa- (1) Een onuitgegeven werk van Marcus Van Vaernewijck. Ondanks al onze opzoekingen hebben wij dit werk niet kunnen ontdekken, dat hoogst waarschijnlijk van zeer groot belang is. Misschien bevindt het zich verstoken in eene bibliotheek, waar zijn titel het verscholen houdt te midden der droomers en mystieken der xvie eeuw! Wat er ook van zij, wij roepen de gansch bijzondere aandacht der boekbewaarders en der minnaars van de kunst en de geschiedenis der Nederlanden op de Leecken philosophie. Wij denken, dat men het werk toch eenmaal aan ’t licht brengen zal.
147 bius Quintilianus af scrijft) ghemaect te zijne, daer sommighe conste verstandighe mannen, oock constighe schulptores ende pictores wel van over hondert mijlen ende meer quamen om tzelve te ziene, ende wij zijn zoo dul dat wijt hebben laten schenden ende breken, van ghuijten ende rabauwen die nauwelic een cause an tbeen en hadden oft eenen schoen an den voet, ende die gheheel mesjant van leven ende van gheloove waren. CAP. X. Hoeveel beeldenweercken ende chieraigen zij in Sente Jacobskeercke bedorven hebben, ende welcke dat ongheschent ende ghesalveert zijn bleven duer de fantazien der ghues ofte duer de diligentie der catholijcque. In Sente Jacobskeercke, heeft men bevonden, dat afghebroken waren die vier motalen pilaren met inghelen hebbende die teekenen van ons Heeren passie, die ter zijden ende voor den hooghen hautaer stonden, te weten wel alf af, ende hadden ghegheven gheweest bij meester Joos Van Caloen, een poortere die de keercke veel duechden dede, als onder andere ooc een nieu ghestoelte in den choor dat hij daer dede maken. Item tSacramentshuus, een constighe modeerne (zoo voorseijt es), ende in sommighe plaetsen ghestoffeert met schilderie, dwelck tot boven an den boghe vander keercken reecte, was tot bij den pavemente afghebroken, ghelijc men eenen boom af haut. Ghoede vraukins deden noch haer devotie daer ontrent; maer dat wonder was, daer bleef noch gheheel ende onghebroken den motalen tuun oft afsluutsel dat voor tSacramentshuus stont buten den choor, maer die lampte, die voor tSacramentshuus hijnck was af, ende
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. tijser daer zij an hijnck ghecromt; de beeldekins ter zijden den Sacramentshuuse thooft af, die drije priesterlicke stoelen jeghen over, van oorduun ende Avennes steen, ende up den rugghe met een schoon schilderie hijstoriael, die doen maken waren van her Willem Doens, presbijtre, ende costen hem wel veertich ponden grooten, noch gheen jaer ghestaen hebbende, werden van quaetwillighe bouven ooc afghebroken, tsanderdaechs smorghens up den xxiijen angustij, ende met coorden die colommen omverre ghetrocken. Zij waren ghemaect van meester Henrick Van Ballare(1), schulptor ende gheschildert van eenen Jan Van der Riviere, pictor. Maer den voornoemden her Willem heeft ze weder eerlic up doen rechten, zoo zij te voren waren, preter(2) die schilderie up den rugghe voornoemd, waer af men noch zeker lijcteekenen ziet in de steenen, ende hadder den schilder veel oncost af ende deder groot verlies anne, om dat hem die steenen zoo veel olije in droncken, mits dat hijt in tasse ghenomen hadde. De sepultuere voor den hooghen autaer wesende, eenen zeer grooten toetssteen staende up vier stuensels verheven, ooc van toetse, daer in gheschulpeert es den hauden hoochbaliu, dher Franchoijs Van der Gracht, met beede zijn huijsvrauwen, es in de aensichten de nuesen ghefortseert ende afghehauwen. Een epitaphie vanden auden Bavier, die luijtenant was, in den coor neffens die priesterlicke stoelen, was al gheweert; men zach maer den blooten muer, ende was van costelicke materialen als albastre ende dierghelijcke. Van ghelijcken was ooc gheweert ende afghedaen doen, een ander epitaphie, vande vrienden vanden overledenen meester Jan Van der Varent, een eersaem procuruer was inden raet van (1) Over H. Van Ballaert zie Biographie nationale de Belgique, I, col. 673. Ant. van den heer Ed. De Busscher.
149 Vlaenderen, mits dat zijn epitaphie was, ende was al nieuwe ghemaect van Avennes steen ende rijckelic ghestoffeert ende verghult. Zoo grimmich vielen sommighe an dees keercke dat zij ooc die ijseren priesterlicke stoelen, daer die audtste priesters haer in pleghen te rusten, als zij moede zijn van te staen zijnghen in den choor an den lessenare, niet onghequetst en lieten; want die ijseren lenen waren af, deen cuskin was ooc wech ende van dander dleder duersneden ende gheschonden. Den lessenare hadde ooc zijn hooft verloren, maer es weder nieuwe ghemaect. Zoo ooc van ghelijcken afghesmeten waren ij lessenaers up tnieu ghestoelte, up elcke zijde eenen, maer zijn weder gherestaureert. Tghestoelte zeer schoone van spieschen haute ende zonder beeldeweerck was in perijckel; want zij beghonden daer som an te cappen; maer duer dat eenighe looselic zeijden dat zijt niet schenden en zouden; want tzoude hemlien (te weten de gues) wel te passe commen om in te zitten, als haer predicanten daer in den choor predicken zouden, doe spraken dander: hij dat es waer, wij zullent laten staen. Alzoo hilp altemet een wijs beleeft woort ghewimpelt met eenich schoon aenzichte, dat zulcke ofte andere weercken ongheschonden bleven; want alzoo was ooc verboden die schoone epitaphie in tclooster Sente Pieters, van die coninghinne van Denemaercke voorscreven, om datter eene of twee zeijde: eij latet staen, tes een memoriael van een coninghinne, de moije van onsen coninc, ende dierghelijcke woorden, updat ghij daer duere de princen niet en vergramt, zoo voren gheroert es, cap. 7. Twas een weemoedich zien hoe tsanderdachs dees keercke te ghereke lach, hoe vervult vande blocken ende beelden; want eenen Christoffels wel ij mans lijnchde groot, staende in de cruuskeercke, viel ooc van boven nedere. Ooc tcruuse vanden docsael, daer die figuere van onsen Heere an
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. hijnck ende de beelden van onse Vrauwe ende Sente Jan daer neffens, waren ooc afgheworpen, en alle die apostelen met onsen Heere, die voren an den docsael stonden ende zeker ghaten daer in ghesmeten. De hurghel wart ooc al ghebroken ende gheschonden, tafsluutsel van die zusterkins van Sente Jacobs, nieuwe ghemaect, over hende vander keercke, hadde die voijkins ende chieraige af. In somma niet een autaer tafele oft beelde en wasser in de gheheel keercke, voren ende achtere, of zij en worden ghebroken, zonder de ghene die te voren wech ghedaen waren, ghelijc dat Sente Jacobs autaer tafele in partijen afghedaen was, die de broeders, die tSente Jacobs in Galissien gheweest hadden, onderhilden, zoo voorscreven es, welcke tafele de constichste vander keercken es, ende onder ofte in den back es ghesneden de bataille oft strijt van Sente Jacob, ooc costelic verghult ende ghestoffeert. Hier up es als vader vande voornoemde confrerie buten up de dueren gheschildert Jan Poortier(1) ende Christoffels Van Beveren, naer tleven wel gheconterfeet, welcken Poortier onthooft was, omdat hij hem te breet ghemoeijt hadde int jaer xl. Daer hijnck an eenen pilaer een memoriaelkin van schilderie van eenen Wauter Ghautier, overleden der weerelt, jeghen over Sente Sebastiaens autaer, djonghe ghilde vander schutterie, ende was binnen een zittende Marien beeldekin in een pleijn met haer kindekin, ende daer neffens zittende twee jonghe helighe maechdekins figueren, als Sente Barbara over deen zijde ende Sente Katherina over dandere. Buten wast een doode ghestrec ende eenen inghel ende anders daer ontrent. Dit dede af ende drouch wech (eer de foele ghebuerde) den cnape (1) Over J. Portier of Poortierkin zie Relation des troubles de Gand sous Charles-Quint, publ. par Gachard, bl. 473, 477, 483, 484, 485, 487, 490, 538 en 541.
151 van Sente Sebastiaen, ende was verre tconstichste sticxkin van schilderien, dat in de gheheele keercke was, ende was ghemaect bij die curiuese constighe handen van meester Hughe Van der Ghoest in Zeelandt(1), zoo ghetoenaemt om dat hij daer langhe ghewoont hadde, maer was vander Leijden in Hollandt gheboren. In den ommeghanck neffens den choor, up de zijde vander veemaerct, staet een afghesloten capelle toebehoorende zeker gheslachten vander poorterie als de Meerijnghers ende andere. Dese capelle (ic en weet niet bij wat dwaesheijt), was ontsloten, ende daer stont bij schoonen daghe een knechtkin van xiiij of xv jaren, met een hijserkin, en clopte ende cretste ende bedarf die aensichten ende handen van die albasteren beeldekins, die daer in de autaer tafel stonden, ende niemant en was zoo vrij van moede diet ooc zulcke jonghe leckerkins (al en wasser maer eene of ij) dorste verbieden; want elc was verbaest, ende baerde dat zulcx uut laste van groote machtighe personaigen quam; want niemant en wiste waer hij ghedraeijt was. De ghelasveinsters (Godt zij ghelooft) die schoone gheschildert zijn, rontomme den hooghen choor, en creghen gheen schade; maer in den bueck waren zij som zoo duerworpen (mits dat zij neder staen ende dat tgheboufte zoo wilde), dattet schenen visschers netten te zijne, bijzonder die veinster daer tzitten staet vande nonnen in Sente Jans huus, die weder terstont nieuwe doen maken was, ende die veinster vanden helsenaers, ende was de constichste van Ghendt, daer in gheschildert was die figuere van Onsen Heere als oft hij afghedaen hadde gheweest vanden cruse, ligghende in een cleet, ende zijn moeder ende die discipelen daer bij, zeer (1) Hugo Van der Goes. Zie Immerzeel, Levens der kunstschilders, II, bl. 62; G. Waagen, Manuel de l’hist. de la peinture, I, bl. 137; Messager des sciences hist., 1859, bl. 204; enz.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. rauwich schijnende, Sente Chrispijn ende Sente Chrispiaen(1). Beede de patroonen vanden helsenaers waren daer ghefigureert over deen ende over dander zijde, ende achter was die figuere van tbinnenste van een keercke, met een fraeij verdiepijnghe, gheschildert, alzoot scheen, naer die conste optica ofte perspectiva. CAP. XI. Vande ruijne, die in Sente Nicolaus, in Sente Michaels, Sente Pharahilden ende in Onser Vrauwen keercke Sente Pieters, vande ghues ghedaen es gheweest, ende noch van Sente Pieters clooster ende anders. In Sente Nicolaus keercke hadden zij ooc ter keermesse gheweest (zoo voorseijt es), hadden in den hooghen choor ooc veel schade ghedaen. De tafel up den hooghen autaer ende tSacraments huus, nieuwe ghemaect, een hooghe upghaende weerck, was gheheel gheruwijneert, welc Sacramentshuus doen maken was ende ghegheven van Andries Seijs, jeghen over den Fremenueren, een rijck coopman van lijnwade. De beste weercken van autaertafelen, dat daer waren, was alvoren die tafele in den bueck in de meerseniers capelle; want thautenweerck was ghesneden zeer net van meester Wilem Hughe, die een ghoet duechdelic man was ende een fraij constenare, ende die platte schilderie up douck was ghedaen bij meester Jan Schoore(2), canonick t’Uutrecht; moghelic en wast daerom up haut niet gheschildert, om dattet zoo verre te voeren zoude gheweest hebben. (1) Patronen van de nieuwe schoenmakers.
153 Daer naer wasser die tafel vanden name Jhesus, die de pijnders oft zacdraghers onderhilden, ende en was niet qualic ghesneden ende gheschildert platte schilderie van Lievin De Stoevere. Daer naer was de autaer tafele van Sente Pieter ende Sente Pauwels, die de Romeinen, die tot Roome gheweest hadden, onderhilden, ende was ghesneden van Matthijs De Kien, ende alzoo voort als een gheschilderde tafel vande Drij Coninghen en meer ander weercken, die alle bedorven waren, uutghenomen die te voren uutghedaen waren. Daer was een haufremsche(1) tafele daer Ons Vrauwe int kinderbedde lach, daer wij af ghezeijt hebben, in dit ije bouck, int derde capittel, daer men eenen costelicken mantel up Onse Vrauwe plach te legghen, die curts te voren ghestolen was, ende men vraechder zeer naer waer hij zou moghen wesen. Doe wasser een man, een ghuijchelare, die zeijde hij wist wel wie dat mer behoorde naer te vraghen, ende als zij totten man ghecommen waren om te weten bescheet, zoo sprack hij dat zijt vraghen zouden de achterwaersterigghe van deser Onser Vrauwe, ende alzoo quamt al up een ghuijchelijnghe uute; want zulcke manniere van doene, daer ghiericheijt onder ghemijnghelt was, (want men offerde daer ghaerne dat de kinderen eerst ghesponnen hadden ende dierghelijcke), beghonde tvolc al te verdrieten ende beghonden daer haren spot mede te hauden.
(1) Ouderwetsche.
20
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. es een helle, etc.; zoo zij van ghelijcken hadden doen afnemen, in de zelve cruuskeercke, een ander costelicke gheschilderde tafele, daer buten Sente Pieter ende Sente Pauwels gheschildert es, ende binnen ander dijnck tot devocie verweckende. De eerste was ghedaen van die meesterlicke handen van meester Jaspar; maer wie dander ghemaect heeft es mij onbekent. Ooc waren afghenomen zeker schoon tafereelen, ende onder andere eene dhijstorie vanden motalen serpente in de woestijne, hanghende onder dhurghele jeghen over den name Jhesus autaer voornoemt, ghedaen bij dien jonghen gheleerden constenare meester Lucas De Heere wonende te Ghendt, den zone van meester Jan, schulptor, voornoemt. De hurghel, zoo voorseijt es, een constich stick, was onghebroken duer de wijsheijt van eenen man ghesalveert, die hoorde hemlien zegghen dat zij durst hadden, waer up hij antwoorde: ghezellen laet dees hurghel met vreden, ende ghawij met mij, ic zal u biers ghenouch te drijncken gheven. Zij zijn hem ghevolcht, ende hij sloot de keercke achter hem toe, ende ghaf haer xviij of xx potten biers, ende alzoo passeerden zij dees keercke. Zoo dat de voornoemde hurghele ende die schoon gheschilderde ghelaesveinsters ongheschonden bleven. Dees hurghele es een constich stick; want daer in spelen drij duusent hurghelpijpen.
(1) Joden.
155 schijnen te draghen. Wij weten emmer wel dat Godt oijnt(1) jelours voor zijn helichdom ende tempels gheweest heeft, jaghende die coopers ende vercoopers uut, met zulck een gramschap als hij oijnt ijewers el betoocht heeft, zoo dat ooc Jeronimus ende andere wel connen noteren. Oza, een priester, ghenakende de arcke om te wederhauden die scheen te vallen, wart vanden Heere doot ghesleghen. Als die zelve arcke uut den lande der Philistijnen quam, die Betsamiters diese zaghen ende zeer verblijt waren, werden van Godt ghesleghen ter doot lxx mannen, ende vanden ghemeenen volcke vijftich duijsent, ende daer staet nochtans dat zij der arcke offerande ghedaen hadden. Beziet ooc, int zelve bouc, wat schade ende jammer zij in der Philistijnen landt ghedaen heeft. Daerom vergruwe ic mij van die cleen eerweerdicheijt, die sommighe onghezinde meinschen tot die dijnghen, die den Heere toegheëechent zijn, ghehadt hebben. Godt wille hare dwase mesgrijpinghe vergheven.
(1) Steeds.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. weder daer up ghemaect. Item veel ander dijncx was som gheruwijneert ende som wech ghedaen.
157 afghedaen ende som ghebroken, tot xvij ghetale, niet jeghenstaende dat daer gheen capellen en zijn, maer stonden die tafelen up de autaren, die an de pilaren ende colommen staen, dan alleen ij alve capellen voren ende de capelle daer de vonte staet, welcx docsael ende afsluutsel noch teekenen vander ruijne betoochde. Ee n schoon capelle staet in de cruijskeercke, ter rechter handt alsmen inne comt, met een rijckelic afsluutsel, dat zach men daer zoo ghebroken, dat eenen jammeren mochte; te weten: boven die hauten pilaerkins al af, ende onder die beelden af, dwelc waren die Sibillen met daude ende nieuwe testament ghefigureert, tot xvj beelden elc met haer bedietsels, ende zulcx als zij van Christo ofte van zijn moeder ghepropheteert hadden, in haer handen; den predicstoel, die vrauwen zittenen, die siegen, die hurghelen al gheschonden; den docsael voor den hooghen choor wel alf duerluchtich; eenen autaer afghebroken, te weten den saercksteen, ende stont ter rechter handt in den bueck, den laetsten an den pilaer naest den choor; Sente Barbara autaer tafel, daer de Barbaristen, een van de vier ghilden van Rhetorijcken, haer keerckelicke diensten plochten te hooren, al af, ende die ghereeschappen, geschilderde croone ende prijscannen ende den grooten turre van Sente Barhara, al af; tverhemelsel vanden docsael, achter den zelven autaer, ende de gheschilderde paercxkins, gheschonden; de glaes veinsters waren ooc in veel steden ghebroken, sonderlinghe ter zijden den choor; tghestoelte in den hooghen choor (ofte om dat den choor ghesloten was oft om dattet audt ende berooct ziet, ofte om die vremde grillen ende bootsen die daer in ghesneden zijn, dwelc meer tot verstandighe ende zedelicke boerden verwecken mochte dan tot eenighe devocie, ofte om dattet te hert een mijne(1) van haute (1) Natuur.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN was), was ongheschent ghelaten, dwelc ghedaen was, deen zijde van die constighe handen van meester Willem Hughe, waer af wij voorseijt hebben. Van tclooster vander abdije van Sente Pieters daer neffens (zoo voorseijt es), es lettel oft niet van beeldeweerck ghesalveert, dan al achter in de capelle achter den choor een tafele oft tafereel, ghedaen van die edel handen van meester Hughe voornoemt, zeer net ende aerdich. Daer stonden x cleen ghelaes veinsters in de zelve capelle, die met colommen onderstelt es, waer inne plochten te stane hijstorien uuten auden testamente accorderende up tnieuwe, ghedaen bij wijlen Jacob Gheerolf, maer die patroonen waren te Bruesel gheteeckent: hier af en zach men gheen glas meer, dan den claren dach, ende es sindert met inkel ende claer ongheschildert glas ghevult, alleen de wapenen vanden abt daer in staende. Daer zit eenen Sente Pieter, van herten steene ghefigureert, zoo groot als tleven, bolster(1) ende wel in lijve ghemaect, achter tclooster boven de poorte. Dese om die hertheijt vanden steene en hebben zij niet connen gheruineeren, dan zijn drije croonen hebben zij van zijnen hoofde ghesmeten, waeraf ic de twee, up elcke van zijn schauderen eene, hebbe zien ligghen. Sommighe hebben ooc ghezeijt, dat zij den duvel tot Callicoeten(2) alzoo hebben ghefigureert ghezien met drij croonen up thooft, te weten een duvelkin van fijnen ghaude, dat van daer ghebracht was, ende wilden alzoo met der paus croonen haren spot hauden. Zoo nauwe bezochten zijt (als oft zij, zoo zij haer lieten dijncken, van Josias gheest ghedreven waren, ende was vanden gheest die Sente Margriete heeft onder haer voeten), dat zij een ijsere cruijse dat up tkeerchof, tusschen Onser Vrauwen keercke ende clooster (1) Zwaarlijvig.
159 stont, int midden afghebroken hebben, om datter schilderie in was. Een ander cruijse hadden zij ghepoocht, met den steenen voet ende al de reste, omme te weerpen, dat wel alf ghedaen was, nochtans en zach men daer gheen bescheet an van schilderie, mits den auderdom ende den reghen.
CAP. XII. Vande schade die zij ten Augustijnen, tOnser Vrauwenbroers, ten Predicheeren ende ten Fremenueren bedreven hebben. Nu willen wij een lettel spreken vande schade in sommighe cloosters ghedaen, ende eerst vanden Augustijnen. Hier was de hurghel, die stont over hende vanden bueck boven den predicstoel, al meest af, de dueren waren van lijnwade ofte douck uutghespannen ende gheschildert met personaigen ende peerden, ende laghen daer neffens gheworpen in eenen houck up tpavement. De besloten capelle voor den choor lach al vul ghebroken sticken, ende de autaer tafel es daer al af, ende ooc de tafele voor de zelve capelle; maer onder den docsael ziet men noch twee autaren binnen tafsluutsel, ghestoffeert met tafelen van platte schilderie, die de religiuesen in de foele wech ghedaen hadden; maer den docsael was al duerluchtich, tschutsel ende al, dattet maer bloote bailgen en schenen, ende de dueren vanden afsluutsele onder den docsael, hebben haer panneelen verloren, zoo datse die broers hebben moeten vernaghelen met ander bert, ende int afsluutsel voor den docsael zijn ooc sommighe panneelen ghequetst. In den choor es tSacraments huus gheheel af, ende de tafel
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. up den hooghen autaer ende de glaesveinster daer achter es in sticken gheworpen of ghesmeten. Ter zijden den choor, daer ij capellen staen besloten tot an den choor, zijn beede de autaren bloot van tafelen ende chieraige. Up de plaetse oft keerchof voor de keercke, daerin een oratorie in den muer Ons Heere an tcruuse ghesneden ende ghestoffeert was, en zach men niet dan de bloote steenen ende calck, met tijseren voijkin daer voren ende een boomkin daer voren int pleijn. De tabernakel boven de poorte vanden zelven hove es ijdel, dan dat men daer ziet tbasement of den steen staen daer de beelde up ghestaen heeft, welcken steen van Jan De Smet gheschildert was, zoo dat men langhe twijfelde of hij alzoo uutghehauwen of gheschildert was.
161 Cools, lootghieter, ghewesen ende al bedorven ende in sticken ghesmeten, dwelc groote schade ende jammer was, zoo voorseijt es. Ooc moeste anstaen een Maria beelde, zoo groot als dleven, staende in een oratorie neffens den choor over hende, dat welcke zij thooft afghesleghen hebben ende tkindekin gheheel gheweert. Over elcke zijde stont noch een oratorie of tabernakel in den muer ghemaect, daer twee groote beelden in stonden, ghesneden ende costelic gheschildert, als de voornoemde Marien beelde, waer af zij deene weerden ende dander hebben zij gheradebraect. Ende ter slijncker handt neffens dhurghele jeghen den muer vanden choor, was doen maken een epitaphie van albaster ende ander costelic steen, met beelden ghefigureert ende ghestoffeert of gheschildert, ende was de epitaphie van den auden president Vroijlandt, dese was ooc al in sticken ghesmeten. In den choor was een sacraments huus, al nieuwe ghemaect, dat hebben zij gheheel afghebroken, ende daer jeghen overe drij priesterlicke stoelen van Avenne steen ende schoone gheschildert ende ghemarbert, al nieuwe doen maken van meester Gheeraert Rijm, heere vanden rade in Vlaenderen, waren wel alf ghebroken. Boven up den docsael stont, zeer schoone verheven ende ghesneden, Ons Heere an tcruuse, Ons Vrauwe ende Sente Jan, met rijckelicke basementen, cijeraigen ende deademen, maer twas al van boven neder gheworpen: ooc de hurghel ende tposetijf, die up den docsael stonden, zoo voorscreven es. Den docsael up de zijde vanden bueck, noch nauwelic alf vuldaen zijnde, ende ghestoffeert met hijstorien oft ghesneden paercken, nauwelic totter heelft, zeer constich ghedaen, de zelve zijn al uutgheworpen als vuijlnesse oft baalsche onzuverheijt, ja, die cleene beeldekins die in de chieraige vande paercxkins stonden moesten oock af danssen; maer en sloughen moghelic gheen ghade datter ooc cleene
21
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. hijstoriale paercxkins waren ghemaect in de reprijsen vande hanghende sluetels onder den docsael; want die hadden gracie, zoot noch blijct. Dit was een zeer costelic ende constich weerck, altsamen zoo rijckelic ende deghelic angheleijt vanden meester, diet maecte, dat hij daer inne verstelt bleef, zoo dat den langhen tijt, die hij daer over was, zijnen loon hat ende moeste hem onvulmaect laten. Men zecht dat hij hem daer inne bijstier wrachte. Die twee autaer tafelen, die stonden onder den docsael, zijn metten anderen bedorven ende ghecapt, ende de dueren vanden docsael zeer rijckelic ghesneden vanden voornoemden meester, hebben zij duerluchtich ghemaect, om zeker beelden uut te doene die daer in ghevoucht waren. Waren ooc in wille om gheheel den docsael om leeghe te legghen, hadde hij haer niet te steerck gheweest van spiesschen haute, ende hebben nochtans boven tschutsel van dien, over beede de zijden, in sommighe steden duerluchtich ghemaect. De schoone ghedichten ende loven ghemaect van Anthonis De Roovere(1), den fluer vande rhetorizienen, ende andere die daer hijnghen in ende an de voornoemde vijf capellen ende eldere, en weet ic niet waer zij bevaren zijn. Zoo nauwe besochten zijt daer (al hadden zij ghezeijt dat de broers goede knechten waren), dat zij de schilderien, die an de mueren waren, daer eenich beeldeweerck in was, uutghecrapt hebben, bijsonder in de aensichten. De glasen daer zij toe mochten werpen ende smeten zij in sticken met keersblusschers of dierghelijcke stocken, die lanck ghenouch waren. Daer was bevonden een cruepelkin, dat sommighe schilderien an de mueren bevacht, rustende up deen crucke ende hem weerende (zoot scheen) (1) Over A. De Roovere, dichter, geboortig van Brugge, zie C.-A. Serrure, Geschiedenis der Nederl. letterkunde in Vlaenderen, bl. 321.
163 met dander crucke, zoo dattet bijcans omme ghevallen hadde. Ooc werden de vrauwen zittenen gheschonden, zoot blijckelic was. Dit clooster en was niet zoo qualic ghemoghen als de ij andere, als Predicheeren ende Fremenueren; nochtans was daer groote schade ghedaen; maer ic late mij dijncken dat dit quam meer bij den aet der fortunen dan duer den wille ofte tbeschicken der meinschen; want zij lieten haer voren staen, dat zij hier van de minste schade toevoughen zouden; maer den tijt ende fortune, duer Godts voorzienicheijt ende toelaten, haddet zoo ghedisponeert, als dat dit vanden eersten cloosteren was, die men anviel, ende meenden moghelic die ander cloosters noch zwaerlicker te plaghen; maer den tijt viel haer te curt ende dweerck te lastich, zoo dat zij te moede ende te versteeft waren, want daer wasser vele die haer int breken zoo moede ghewrocht hadden, dat zij flau ende zieck daer af waren, ende quamen bezweet als oft zij uuten water ghecommen hadden. Aldus en ghebract hier niet an den wille, maer an de macht, ofte men mach ooc zegghen dat zijt verzaet werden, ghelijck een meinsche die hem zat ghegheten heeft, haut up van meer te eten, ofte zij werden een achterdijncken daer af crijghende ofte compassie oft medelijden; want een vader smijt wel zoo zijn kindt, ofte een moedere ofte ijemant anders eenich kindt dat hem deert, ende wilde wel dat hijt zoo niet ghesmeten en hadde; want Plato ende Architas Tarentinus hebben wel betoocht met weercken ende met scriften, dat punicie in gramschap ghedaen, dicwils onredelic ende onbehoorlic te weercke ghaet, ende meer dan de verdienste es. Niet dat wij zegghen willen dat die gheestelicke zulcx verdient hadden, maer zij lietent haer dijncken, ende en peinsden ter avontueren niet dat zij ruijneerden ende in sticken braken veel dijnghen, ja, verre tmeeste deel, dat de weerlicke persoonen toebe-
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. hoorde, ofte uut devocie ghegheven hadden, ende moghelic sommighe van haren auders ende voorzaten, ende ghaven weder een oorzake dat de weerlicke persoonen wederom in eenen nieuwen grooten cost zouden vallen, om weder, dat ghebroken was, te repareren, ende dat bijsonder in de prochiekeercken, capellen ende dierghelijcke, die de priesters haer antrecken als zij wel gherepareert zijn; maer als zij ghebroken zijn oft bedorven, dan laten zij die up den hals van tghemeen volck, zegghende dat zij tghemeente toebehooren.
DAT TWEEDE BOECK. ende afclemmen der inghelen, Ezechiel de wielen ende dieren, Sacharias de kanne daer de vrauwe in zat, die den clomp loots in den mont gheworpen was, dwelc doch al helighe scriftuere es, met vele meer ander te dien propooste, ende es wel alzoo vremt, ja, vremder dan tghene dat Sente Dominicus gheschiet zoude zijn. Niet min tvolc wart zoo nueswijs, dat zij daer al droomen ende visioenen af maecten, die verziert ende uutghestelt waren. Hadden ooc langhe ghespot met een schilderie, die stont in de capelle daer naerderhandt joncheer Charles De Grutere, heere van Exaerde, zijn epitaphium van albaster hadde, waermede die schilderie bedect wart, moghelic zij wordent haer schamende, ende tdochte mij ooc gheckelic zijnde ende een cleenicheijt van haer oordene, al wast tot haerder eere ghedaen. Ghelijc die Fremenueren eenen grooten lof haer oordene meenden an te brijnghen, mette laten drucken ende uutgaen dat groote bouc ghenaemt Sente Franchoijs wijnghaert(1), (waer inne onder ander staet van eenen Fremenuer die gherooft was in den gheest, ende upghenomen als Paulus in den hemel, alwaer hij zach die inghelen ende ooc die helighen Godts in grooten ghetale, maer hij zeer beroert zijnde, dat hij niewers en zach noch en conde ghemeercken Ste Franciscus zijnen helighen vadere, bat zeer vierich Ons Heere, dat hij hem zou willen (1) Den wijngaert van Sinte Franciscus vol schoonre historien, legenden, ende duechdelijcke leeringhen allen menschen seer profijtelijck. Antwerpen, H. Eckert van Homberch, 1518, in-fol. Een wijngaard, die niet dan stinkende druiven bevat, zegt Car. Tuinman, in de voorrede van zijn Fakkel der nederl. tale. Het eerste gedeelte, de legende van S. Franciscus, is geschreven door S. Bonaventura. Voorts bevat dit werk verscheidene andere legenden en een statistiek van de orde van Ste Franciscus. De Franciscanen deden later alle mogelijke moeite om dit boek uit de wereld te helpen, door de exemplaren die zij vonden op te koopen en te verbranden (Bleijswijck, Beschrijving v. Delft, bl. 339). Vandaar dat het zeer zeldzaam geworden is.
VAN DIE BEROERLIJCKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. vertooghen waer hij ware, ende Ons Heere accordeerdet hem, zoo dat desen broeder zach commen ghevloghen Ste Franciscus, uut de wonde die Ons Heere in zijn burst oft herte hadde, dit zouden sommighe, boven dat zij daer me drullen, een vuijle ketterie schelden), maer als zij hoorden dat met desen bouckzoo zeere ghespot wart, zoo cochten zij zelve wederom bijna alle die boucken up, die daer af gheprent waren, om den gheck te schuwen, ende hadden nochtans zeer grooten cost daer an ghehanghen. Dese schilderie dan was een parck daer een riviere scheen loopende, daer twee of drij schepen als backen dweers up laghen, vul schoone joncvrauwen, welcke schepen over de riviere schenen ghetrocken te zijne van Predicheeren met hare abijten anne, die daer als peerden in ghespannen waren, ende laghen plat ghestrect up dwater, ende al ware dit een mirakel gheweest, zoo scheent gheheel noodeloos te zijne, om dat daer neffens een brugghe gheschildert stont, daer zij hadden moghen over ghaen; want men Godt niet en behoorde te temteren met ondoenlicke zaken, als men met doenlicke ghedaen mach, ooc was onstichtich te ziene die vrauwen beelden met die broers verzelschapt, in zulck een conste ofte jonghelueringhe die zij schenen te willen betooghen; maer ditte metter epitaphie was al afghesmeten, ende ooc een schoon wel gheschilderde tafel van wit ende zwart, daer onder andere figueren die broers met de quaerten zaten en speelden, daer ooc mede ghespot was. Daer was ooc een tafele ghesneden van meester Willem Hughe ende ooc zeker beelden van hem ghedaen, als een bootschap van Onser Vrauwen. Die glaesveinsters waren macht zeer gheschonden, zoot ooc was een tafereel, Ons Heere metten cruse, dat hijnck an den voet vander Preecheeren brugghe, an den muer vanden clooster. Hier hadden zij langhe tijt daer te voren taensicht van Onsen
167 Heere met een toortse oft colen bemasschert, als discipulen van die boose Joden, die Ons Heeren aenzichte in der nacht veel smade an deden; maer nu wast gheheel ghecloven ende wech gheslijnghert, nochtans niet met zulcker intencie als die Joden, maer om beters wille ende uut liefden van Godt, om afgoderie te mijden, zoo zijt voorghaven.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. Cap. XIII. Dat men elcke cause waerderen ende afnemen zal naer zijn weerde, ende niemant voorder taxeren dan hij beschuldich en es, ende wat de gues int Rijcke Ghasthuus bedreven hebben, ende voort van die ander cloosters ende capellen, overloopende om curtheijt wille de matterie van diere. Al eijst dat zake (zoo ghezeijt es) dat vele lieden ghecten ende spotten met die voornoemde schilderien vanden Predicheeren ende met den bouck vanden Fremenueren, dat en gheeft nochtans gheen cause om zoo qualic af te nemen, waert dat ment met ghoeden ooghen anzaghe; want men moet weten dat die zelve schilderien van sommighe religiuesen ofte van ander persoonen ghegheven waren, die alsdoe ghezint waren zulcx te laten schilderen. Een ghegheven peert en behoort men in den mont niet te ziene. Alzoo dan wast haer toeghelaten, mits dat den voorleden tijt zulcx wel mochte lijden; maer sindert schijnt den tijt zijn ooghen wijder open ghedaen te hebben, zoo dat tvolck daer eerghernesse uutghenomen heeft ende aldermeest upgheroijt duer aet ende nijt, die quade beeste, daer Jacob af sprack, dwelc nochtans uut gheen quade intentie, maer om voorderinghe der duecht (zoot wel te dijncken es) ghedaen was. Men zach doe niet nauwe, men vant niet lichte graten daer in. Veel wetten ende ordonnantien zijn wel onder de weerlicke magistraten upghestelt, die naermaels quaet ende schandalues gheschenen hebben, ende daerom verandert ende afghestelt gheworden zijn ende nieuwe in die stede ghemaect. Ons auders wilden ghoede edificanten zijn; maer haer husen werden nochtans in veel deelen nu mespresen ende verbetert; zij maecten up haer manniere haer dijnghen zoo haer best
DAT TWEEDE BOECK. ghoet dochte, maer de naercommers makent naer haer manniere ende zin, ende hebben (dat es ooc waer) veel dijnghen wanen verbeteren, dat zij zeer vereerghert hebben, zoo dicwils die weercken ghetughenesse ghegheven hebben. Mijnen wille en es niet gheweest om hier af te scrijven, ten hadde ghedaen dat dese matterie ende tijt zulcx verhiesscht; want die lieden en moghen nu niet lijden dat men ontrauwelic int scrijven handelt, vertellende met grooten hoopen alle die ghebreken ende fauten van eender zijde ende verzwijghende die ghebreken van dander zijde; want voorwaer wij hebben alle ghedoolt, maer deene veel groffelicker dan dander. Wij hebben emmer alle in veel dijnghen gheblentpott, daerom es somtijts de ketterie ghoet, want zij doet de waerheijt ende scriftuere onderzoucken ende an den dach brijnghen. Zullen wij in dese hijstorie alleene de aerme ghues (die naermaels met grooten hoopen om lijf en ghoet ghecommen zijn om haer staut ongheoorloft voortstel) den zwarten duvel up den hals binden, ende zullen zij daertoe gheen oorzake vande gheestelicke ghehadt hebben? Een recht hijstoriescrijvere zal de oorzaken der dijnghen alzoo wel vertellen, als een goet cijrurgien de wonden totten gronde tinten zal. Wat fraeijer of lustigher dan die oorzaken ende circonstanciente hooren! Verberrent ijewers een huus, men vraecht terstont hoet bij ghecommen es? Werter ijemant versleghen ofte dootghesteken, ja, rijster slechs een ghekijf, men vraecht altijts de cause waeromme. Wat hijstorie eijst die de oorloghen vertelt ende laet achter die cause van dien? De causen sijn de voeten daer up dhijstorie rustich ende recht ghaet. Anders men zecht: hij heeft de paigen te rade gheweest, ofte hij haut zijde, hij draecht favuer, hij en handelt niet recht in de zake. Daerom wildic wel dat mij alzoo ghoedelic afghenomen werde alst ghoelic ende niet dan naer der waer-
22
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. heijt ghemeent es, dat kent Godt. Ic jonne elcken ijnckel liefde ende welvaert, hate de zonde, abusen ende onduechden, ende beminne dat uprecht ende ghoet es, al en volghe icx niet wel; ende waert dat die dijnghen eijmelic waren, ic weet wel dat zij somtijts beter ghezweghen waren; maer nu zij elcken openbaer zijn, zoo en mach met tbedecken van dien anders niet commen dan eenen spot ende gheck van vele van tghene dat men van desen tijde scrijft. Ooc dienen zij wel verhaelt, om ontellicke veel meinschen die daer mede zeer upgheroeijt zijn, van de veltpredicanten ende andere, de zake zoo zwaer niet te maken als zijse zwaer inghezoghen hebben, ende om dat zij ooc hooren zouden wat hier daer jeghen ghezeijt wert. Want wilt men een ghekijf stillen, men moet partijen over beede zijden haer onghelijc voren legghen, ende dan deen jeghen dander verzoent maken. De principael partijtschap es hier gheweest tusschen tgheestelic ende dweerlic, ghelijc twee hanen die up melcanderen verhit zijn, zoo dat die broederlicke liefde (eijlacen!) van velen onder die voeten ghetorden es gheweest. Wilt men deene altijts recht ende ghelijck gheven ende dander altijts onrecht, hoe zult ghij nemmermeer desen paeijs ghemaken, hoe zal de zulcke ooc nemmermeer moghen een recht ende redelic oordeelder gheacht zijn? Laet elc water in zijnen wijn doen, laet elc pissebedde up zijnen nuese zien, laet elcken naghel zijnen last draghen, zoo zalt wel ghaen. Want dat ijemant met een vuijl handt een ander schoon wasschen wilt, dat en mach niet wel zijn. Zuvere eerst hem zelven, naer dwoort des evangelijs, eer men dat splinter uut eens anders ooghe doet. Wij weten wel dat den gheestelicken staet zeer ghoet es, als hij wel ende rechtelic onderhauden es, zoo zijnen name in haut; maer lacen! hoe vele zijnder die niet dan tabbijt gheestelic en hebben, ende hanghen an de
171 weerelt ghelijc een closse up een wel ghenopt laken. Ander willen ende wanen gheestelic zijn, ende Godt weet ooc hoe verre dat zij van daer zijn, hoe den gheest in hemlien slaept, ende de uutwendighe weercken als een fauvisaige in hemlien domineren! Niet voorder hier af, want wij en zijn niet ghequalifiert om zulcx te vertellen, en ontvloeijt mij voorder dan wel mijnen wille es, ende want in alle staten onvervloedighe ghebreken zijn (zoo dat wel wederom mocht commen Democritus van Abdera ende ons alle belachen, Diogenes van Athenen om ons te bespotten, ende Heraclites Ephesinus om ons te bescreijen), zoo willen wij dese matterie schurssen ende onse hijstorie vervolghen.
(1) Weinig verzorging.
172 VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN moghen; want al wilder ijemant thove omloopen, zij en vraghen daer niet naer. Zij connen daer ooc wel gheraken, zij zijn rijcke ende overe ende verdoovender vele met haer ghiften ende ghaven, es te duchten; maer tes nochtans een gruwelic ende verscrickelic dijnck den aermen tzijne onthauden, tes al oft men een dief vanden aermen ware, als oft men die almoesen, die ijemants ghoets den aermen wilde bedeelt hebben, zelve bursde ende achter hilde, ende te onverghevelicker eijst als ditte rijcke ende weeldighe lieden doen, diets gheen ghebreck en hebben. Den rijcken vrecken was verdomt, om dat hij dan aermen vanden zijnen niet en bedeelde, wat zal hemlien ghebueren die tghene, dat den aermen toebehoort, nemen? Dit en es niet juest van dit clooster te zegghen, die haer moghelic ghebetert hebben, want zij ooc veel caritaten den aermen doen; maer van meer ander rijcke cloosters ende abdijen die hier in zeer negligent zijn. Zij mochten wel vreesen dat woort dat Godt spreect: dat hij den aermen wreken zal ende haer zake uutvoeren, daer in dat zij veronghelijct zijn; want tes al te gruwelic te vallen in de handen Godts. Dit moet men ooc verstaen van allerande verschatters(1) der aermen, die er nu lacen! in de weerelt al te vele zijn. Nu ten propooste. Zij, te weten de gues ofte brekers, een Attilasche gheesele, waren in dit clooster ooc, up den zelven tijt ende nacht als die principale brekijnghe ghebuerde, ende smetent al om verre dat zij veil vonden, als onder andere een albastren tafele staende up den hooghen autaer, wijlent ghemaect bij Jooris Van Secleers, die men hiet den grooten Jooris, omdat hij zoo cleen een mannekin was, net, fraeij ende groot van gheeste, als ooc eenen gheest van rhetorijcken hebbende ende een ghoet natuerlic verstant (1) Overschatters.
173 noch in dien blenden tijt. Dese sticken zijn te vermaken ghehaelt, ten huuse van meester Henric Van Ballare, wonende in de Veltstrate, bij thuus metten twee cupen. Zij vonden een simpel kindt, dat lasarus was, dat een beeldekin in dhandt hadde, dat wilden zij hem nemen daerom dattet creesch, ende vraechden hem waer dander beelden waren, ende tnoumde de plaetse daer zij verborghen waren. Daer zijn zij ingheghaen, ende hebbent al in sticken ghesmeten dat zy daer van beelden vonden, zonder in den reefter daer die nonnekens zeer verbaest zaten, daer ooc beelden verborghen waren, daer zij moghelic up zaten, zoo Rachel dede up haers vaders Labans beelden ofte afghoden, zegghende dat haer ghijnck naer den ghemeenen treijn der vrauwen, waer mede zij haren vader bedroch, die haer daeromme niet en bedwanck up te stane. Zij waren zoo neerstich in beelden te zoucken, dat zij ooc open smeten eenen ijseren couffer, te weten een ghat daer in, om te ziene of daer ooc beelden in verborghen zouden zijn, verstaet beeldekins oft figuerkins up zelveren ende ghauden pennijngen, dwelc zij daer bevonden, dat hij daer af wel gheladen was, ende hebben de sommighe daer uut zeker grepen vul ghelts ghegrepen ende haer zelven ghecontenteert. Niet dat zij die beelden nitseleerden, maer stakense in bewaerder handt, voerende daer mede haer mauwen ende causen. Maer ander dit ziende spraken: ghij doet onrecht, men zal dit ghelt liever draghen tot mijn heere den hoochbaliu, ende wart tot des hoochbalius huse ghedreghen ende ghetelt, ende bevonden datter inne was xxiijc ghuldenen, lettel meer of min, ende als haer ghevraecht was, hoe dat ghat in den couffer quam, zoo spraken de sommighe: den couffer stont verborghen onder veel hauteweercx, vuul vodderinghe, om dat mens niet vermoeden en zoude, ende mits dat zij den
174 VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. slotel niet en hadden, moesten daer een ghat in slaen. Zouden zij gheweten hebben wat daer inne was ende bevindende dattet ghelt was, hebbent tot mijns heere huuse ghebrocht. Maer als haer ghevracht was of zij daer niet uut ghenomen en hadden, zoo spraken zij: daer was een grepe of Sjabloon:SC uut ghegrepen om de knechten te betalen die van als zurghe droughen, om dat men niet stelen ofte ijemant veronghelijcken zoude. Maer die van den Gasthuse, broeders ende nonnen, affirmeerden datter wel eenen haker ghauts in den couffer was, waer bij zij wilden zegghen datter veel ghelts uutghenomen was. Maer en conden niet gheweten nochtans hoe vele dat daer inne was; want al telden zij al tghelt dat zij daer uut namen, tzij om weercken te maken oft om de aerme camer te leenen oft andersins, ende leijden van elcke somme briefkins in den couffer, nochtans en hilden zij gheen rekenschap noch noticie vanden ghelde, dat zij daer inne leijden, daer of nochtans (zoot bleeck) de vloet veel meerder dan de hebbe was, ende dat was de cause (ende slecht ghenouch) dat zij niet en wisten wat ghelt, dat in den coufer was.
(1) Het klooster der Alexianen.
175 gheleijt werden; dander bewaren alleene de zotten ende inschellighe(1).
(1) Razenden.
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. hoven, als Ste Lijsbetten ende in Dhoije, creghen ooc hier af haer part ende deel, hoewel jeghen haren wille. Int Grau ende Zwartezusterhuus, Onderbeerghen, welcke zwarte zusterkins die ziecken ooc pleghen bijstandich te zijne, maer als dander niet zonder loon.
(1) metalen.
177 zoo dul ende onverstandich waren zij up de beelden, dat zij ooc die beelden bedorven ende quetsten, die up ende an thuus van de kuercamer vanden harijnck stonden, ende waren som sathieren ende dierghelijcke poëterie die ghestaen hadde up de Turrepoorte, ende onlancx te voren als men de Turrepoorte afbrack aldaer ghetransporteert waren. Ja, zij waren zoo vierich up die beelden te breken, dat zij de mare deden ghaen, zij wilden ooc die beelden commen bezoucken in der lieden huijsen, daertoe aldermeest ghedreven zijnde vanden Mamonschen gheest, om die beelden die up tghelt ghesleghen waren in haer clauwen te crijghen. De rijcke paijsivel lieden beefden, vreesende alle daghe gherooft te zijne, maer aldermeest ende boven al die cloosteriers. CAP. XIV. Wat die lieden zeijden van tcrisma, dat zij in de autaren vonden, ende hoe leelic dat zij som spraken vander misse, ende hoe de gheus de gheestelicke ende de gheestelicke de gues beloghen ende achter rugghe droughen. Tghemeen volck ende die vrauwen zeijden vremt dijnck van die autaren. Wat daer in bevonden was, twas vremt voor hemlieden, mits dat zij de cause niet en wisten. Zij zeijden: men vant voor elcken-autaer, onder den zaercsteen, een vierkant lokerkin(1) ghemetst ende dan toe ghestopt met een tichel oft steen, waer in men bevonden hadde looden of tenen vaetkins ront als neder zautvaetkins ofte als bexkins, daer in dat lach ghescrifte in fijn perkement, ter avontueren abortijf oft ongheboren perkement(2), hemlieden (1) Kistje.
23
VAN DIE BEROERLICKE TIJDEN IN DIE NEDERLANDEN. diet vonden onbekent om lesen. Ooc vant men in sommighe wurtelkins, beenkins, wit poerkin gheclontert in bollekins als rosijnkins; in ander drije rosijnen; in andere een spelle of ij of drije; in ander eenen vijngherhoet ende veel vremt dijncx in doucxkins ghewonden, waer inne tvolc zeer murmurreerde, meenende dattet tooverie was ende dat die priesters, als zij misse(1) ghaen lesen, daerom zoo veel cruijsen over den autaer maken, als of daer de quade ontrent ware, ende dat een cruijse daertoe nauwelic steerck ghenouch en ware. Zij maecten melcanderen daeromme eenen gruwel vander messe. Zoo vele can den boosen duvel
doen, dat hij ons talderbeste voor talderquaetste wilt voren hauden. Ic verscricke mij te verhalen sommighe pointen, die zij hier up bijbrachten ende onder tvolc zaeijden, als dat de messe een onnatuerlicke tooverie was, daer mede de papen (zoo sijse noumden) wanen Godt vanden hemel af in haer handen te tooveren, ende vreesende vanden duvel wech ghedreghen te zijne om zulcke boosheijt, maecten daerom alle dees crusen. Och lieve Heere Godt, wat vermach ooc dien quaden boosen gheest, als hem Godt zijn macht een lettel in die herten der meinschen laet ghebruucken! Wat esser zoo ghoet of hij en macht int quade verkeeren! Dats emmer claer ende notoir dat die helighe offerande der messe es lovelic onderhauden gheweest van die eerste keercke af tot deser daghe toe, daer veel schoone ghetughenessen af zijn, hier al te overvloedich om te verhalen, niet alleene in die griecsche ende latijnsche keercke, maer in alle ander keercken der weerelt, die in groote nacien over zee ende eldere afghe-
Omstandig verhaald in het werk: De Cautelen... met het Canon ende Ceremonien vander Misse... eerst gemaeckt int Francois door Petrum Viretum. Gheprint te Londen (bij H. Bynneman), Anno 1568. In 8o. [p. 179]
Bedriegers. [p. 180]
Uit boosheid. [p. 181]
[p. 182]
[p. 183]
|
