Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Arte (1)

‘Arte. Konste’ door Cesare Ripa

Afkomstig uit Cesare Ripa et al. (1644) Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants, Amstelredam: Dirck Pietersz Pers, p. 256-259. Publiek domein.

[ 256 ]

Arte. Konſte.

EEn Vrouwe van een beſtandigh ouder, beknopt en in ’t groen gekleet, hebbende in de rechter hand een pael, diewelcke in de aerde is vaſt gemaeckt, alwaer een teedre en jonge ſpruyt is aengehecht, houdende in de ſlincker hand een Pinceel, en een Beytel.
De Konſt is een bequaemheyt of geſchicktheyt des verſtands, hebbende haer oorſprong van ’t gebruyck, van onderwijſinge, en van de reeden, die in ’t gemeen geoeffent wert ontrent de nootwendige ſaecken tot des Menſchen gebruyck. Deſe bepalinge is getrocken [ 257 ]uyt Diomedes, Aristoteles en D. Thomas. Maer om dieſelve beſonderlijck uyt te drucken, ſullen wy ſeggen dat deſe naeme van Konſt, kan drie dingen te kennen geven, ten eerſten het ontwerp of de gelijckeniſſe, te weten de ingebeelde en bevatte gedaente der dingen in ’t gemoet: en in deſe eerſte maniere ſullen wy ſeggen, dat zy is een geſchicktheydt van ’t Verſtant. De tweede ſaecke is, het Meeſterſtuck of Konſt-werck, door dieſelve maniere in ’t wercken uytgedruckt, door welcke de Konſt was in ’t Verſtand als een begrijplijckheyt. De derde is het werck of de uytvoeringe ſelve, die door konſtigheyt is t’ſaemen geſtelt. Soo dat wy ſullen ſeggen, dat de Konſt ſchuylt in de ſinnen of in ’t verſtand, maer het Meeſterſtuck blijckt door ’t geſichte, en het werck in de uytvoeringe.
De Habitus of geſchicktheyt des Verſtands heeft twee deelen: voor eerſt de ſpieglende, dieder is de overweginge, wiens eynde is de Wetenſchap, waer van wy tegenwoordigh niet ſullen ſpreecken, de tweede is de geſchicktheyt van ’t werckende verſtand, datter heeft twee wegen om tot het eynde te geraken, ’t welck is het werck ſelve. De eerſte weg is de geſtadige oefninge in de gemaeckte wercken, waer uyt dan ſpruyt eene geſchicktheyt, die ’t Verſtand, in de werckinge, bequaem en vaerdigh maeckt. De tweede wegh is de Wijsheydt, die ’t werck beſtiert nae de waerheydt, en maeckt dat de Konſtenaer, in ſijne handelinge geſchickt en vaſt zy.
Wy hebben geſeyt dat de Konſt haer oorſprongh heeft van ’t gebruyck, van de Wetten, en van de reeden. Waer uyt te mercken is, dat het woord, gebruyck, twee dingen kan beteyckenen. Voor eerſt de eervaerentheyt, ten tweeden de oefninge des konſtenaers. Dat de eervaerentheyt nootwendigh zy, ſeyt de Philoſooph, datſe is ’t begin van alle bewijs der Konſten en Weetenſchappen. De Poeet Manilius ſeyt, de eervaerentheyt heeft, door ’t langh gebruyck, den wegh gebaent tot alle konſten. En Cardanus ſeyt, door eervaeringe is de Konst voortgekomen, wanneer die door ’t Verſtand is bevestight. Ariſtoteles ſeyt, dat de Konst door de Oefninge en Wetenſchap wort verkregen. Vegetius betuyght mede, dat alle Konst en Wercken door geſtadige oefningen, en het dagelijx gebruyck werden gevordert. Dat de Konſt, onderwijſinge en oordeel van noode heeft, daer aen is niet te twijflen. Daerom ſullen wy ſeggen, dat de Wetten van de Konſt gehaelt zijn, door lange eervaerentheyt, gelijck het gebeurt in alle konſtige handwercken, uyt haere natuyre, als mede in de Schilderkonſt: Oock door de reeden, gelijck ’t in ſeeckere konſten, die geene konſten genaemt worden, geſchiet, ten waere oneygentlijck: Datmen haer liever Weetenſchappen als Konſten magh noemen, gelijck onder andere de Medicine, welckers Wetenſchap niet anders is, als de dingen te kennen door haere oorſaecken, gelijck de Philoſooph ſeyt. Oock vintmen geene Konſt die niet haere regulen en opmerckingen heeft, gelijck Diomedes ſeyt, overmits zy alle dingen door nauwe regulen en Wetten beſluyt. Daer worden oock konſten gevonden, die van de reeden gedient worden, gelijck Ariſtoteles ſeyt, de Rederijck-konſt is een Konſt die in Reeden beſtaet: En dat in der waerheydt. En hoewel het ſchijnt dat alle konſten haere grond hebben door de eervaerentheyd, gelijck boven geſeyt is, ſoo is ’t nochtans noodigh datſe oock mette reeden zijn vergeſelſchapt, ſonder welcke geen konſtenaer eenigh goed werck kan uytvoeren. Waer over Triverius in ſijne ſpreucken ſeght, ſoo veel de rechter hand ſtercker is als de ſlincker, ſoo veel krachtiger is de Reeden als de eervaerentheyt. Om deſe reeden, zijn de Vrye en aldereedelſte Konſten noodigh, diewelcke men daedwerckende Wetenſchappen magh naemen, ’t welck van Ariſtoteles is bepaelt, ſeggende, de Konst is eene ſeeckere bequaemheyt, om alles te doen mette waerachtige reeden. En voorts: de Konst is de rechte reeden van ’t werck, gelijck oock D. Thomas ſeyt.
Wy hebben geſeyt dat de naem Konſt het algemeen aengaet, maer de eervaerentheyt gaet een yder in ’t beſonder aen. En de Konſt oeffent ſich ontrent nootwendige ſaecken die ’s Menſchen leven aengaen, en om dat dieſelve veel en verſcheyden zijn, ſoo is ’t dat de konſten oock veelderleye zijn. Wy hebben geſeyt dat de Konſt ſich in ’t gemeen oefent, om te verſtaen de bequaemheyt van ’t Verſtand, in de mogentheyt van te wercken, en niet in het werck of handelinge van de Konſt: waer van zy veele eer kan genaemt worden een proefſtuck van de Konſt, als zijnde een beſondere ſaecke. En derhalven ſeyt de Philoſooph, de Konst is van de algemeene, maer de proeve is van beſondere dingen. Ten laeſten ſullen wy ſeggen, dat zy ſich oefent ontrent [ 258 ]de noodwendige dingen tot des Menſchen leven, en vermits deſe dingen veelerleye en verſcheyden zijn, daer uyt geſchiet het, dat de konſten oock veelerleye zijn. Ariſtoteles onderſcheytſe in dryerleye ſlagh, terwijl hy ſeyt, de gebruyckende konst is ’t ſeylen ter Zee door de eervaerentheyt, ’t werckende is als die daer ’t hout klooft, en die gebiedende is als de Bouwkonst. Plato onderſcheytſe in twee, als die ’t werck opmaeckt en die ’t oeffent. Maer voor als nu wil ick geen ander onderſcheyt nemen, als ’t ſelve datter genomen wordt van de eyndlijcke oorſaecken: Wy mogen in ’t beeld van de Natuyre wel ſeggen, dat het eynde en ’t wit van de Natuyre was, het goede te beoogen, en om dat de Konſt een Naevolghſter van de Natuyre is, ſoo ſal ’t geen wonder zijn, dat zy mede het goede beooght. Het goede nu, nae de onderſcheidinge der Philoſophen, is oock tweederley, ’t eene, dat geheel en voor ſich ſelf goed is: ’t ander, dat iemant ten goede en ten nutte kan gebruycken. Het eerſte is het goed datmen het eerbaere noemt, het ander dat ten dienſte van den Menſch, nut en vermaecklijck is: en daerom ſeggen wy, dat ſich alle konſten oeffenen in nutte en nootwendige of in vermaeckelijcke dingen, die tot het leven der Menſchen behooren.
Om nu deſe beeldniſſe uyt te drucken, ſullen wy ſeggen, dat de Konſt bedaeght wort afgebeelt, om dat een Ionghman, van veele dingen, geen eervaerentheydt kan hebben, vermits hy hem daer in weynigh heeft geoeffent: Oock om dat de oude luyden, door haere ſwackheyt, de kracht niet konnen te werck leggen, ’t geene zy met groote arbeyt en moeyte, door lange tijd, hebben geleert. ’t Welck inſonderheydt gebeurt, in ſwaere wercklijcke konſten. Xenophon ſeyt, de leeden door den arbeyt ontſenuwt, moeten noodſaecklijck de gemoederen verſwacken, en ſoetjes aen wercken.
Met groen wort zy om veele reedenen gekleet. Ten eerſten, dewijl door ’t middel van de konſten, alle dingen, die tot het leven der Menſchen noodigh zijn, van nieuws worden hermaeckt, als wanneerſe door de quaedheyd des tijds zijn verdorven, even gelijck de Natuyre het aerdrijck, alle Iaeren, wederom herkleet, met kruyderen, boomen en met nieuwe bladeren. Ten tweeden, om dat een konſtenaer altijd ſal in hoope leven, van dat hy door zijne konſt, tot meerder volmaecktheyt ſal komen, en daer toe ſal hy alle zijne vlijt en neerſtigheyd aenleggen: willende niet anders ſeggen, dan dat het groen de hope bediet, van de eere, nutticheyt en profijt, die de konſtenaer van zijnen arbeyd ſal verkrijgen. Ten derden om de wackerheyd des verſtands, en de vaerdigheyd der vindingen uyt te beelden, en de vrolijcke arbeyd die in een goed konſtenaer vereyſcht wort. Boven dat ſoude men oock daer door eene lijdſaemheyt, of ſoo men wilde ſeggen eene ſtijfſinnigheit konnen uitdrucken, die altijd friſch en groen is in ’t uytwercken; en van deſe beteykniſſe, krijghtſe den naem van ’t groen. Petrarcha ſinght:

Om ’t werck altijd te doen,
Zijn mijn begeerten groen.

Met een beknopt kleed is zy gemaelt, om dat dat ſelve den handwercker minſt in de wegh is.
De pael mette Ionge en teedere ſpruyt, bediet de Ackerbou, een konſt waer uyt alle nutticheyt totten Menſch komt, gelijck wy boven geſegt hebben, datſe een aert is van ’t goed, ’t welck het ooghwit en merckpael is van alle konſten. Deſe konſt is van Xenephon, boven andere, de heerlikſte en nootwendigſte genoemt, als waer uyt de Menſche onderhouden en gevoet wort. Laet ons horen wat Cicero in ’t eerſte boeck van zijne Burgerplichten ſegt. Vyt alle dingen, daermen wat uyt onderſoeckt iſſer niet ſoeter, niet vruchtbaerder, dat een vry man beter paſt, als de ackerbou. Maer om niet al te verre te lopen in ’t verhaelen van de nuttigheyt en nootwendicheyt van deſe konſt, ſal ’t my genoegh zijn, de woorden van Vitruvius hier by te voegen, daer hy ſeyt, gelijck een Iongh kindeken ſonder des Voeſters melck niet kan gevoet, noch tot zijne volle jaeren gebracht werden, alſoo kan oock een Stad ſonder Velden en Vruchten niet aen waſſen, noch ſonder overvloed van ſpijſe haer volck noch de gemeente beſchermen.
Het tweede deel van ’t goede ſal het vermaecklijcke zijn, gelijck geſeyt is. Maer wat ſaeck is doch ter werreld die ſchoonder en vermaecklijcker is, als de Schilderkonſt en de Beeldhouwerie. Deſe hebben wy door het Pinceel en den Beytel willen uytdrucken. Konſten die voorwaer ſeer eedel en nimmermeer te volprijſen zijn. Waer over oock de eedele Schole van Athenen, die ſelve vermakelijckheyt in de eerſte trappe van de Vrye [ 259 ]konſten ſtelt: Ick ſegge dan dat de Schilderkonſt vermaecklijck is, om datſe een Naevolgſter is van onſe algemeene Meeſterſche de Nature, niet alleen in de taſtelijcke, maer oock in alle ſienlijcke dingen, vertonende door de verſcheydentheyt der verwen alle ſinlijcke voorwerpſels. Xenephon ſeyt, de Schilderkonſt is een Naevolghſter van dingen dit leven. Plato ſeyt, de Schilderie ſtaet ofſe leefde.
De Beeldhouwerie daer na ſtelt alle de leeden toe niet anders, dan ofſe de nature taſtelijk hadde gemaekt, ſulx datſe niet alleen het oogh voldoet, maer oock volkomelijck het gevoel: Waer over deſe twee eedele konſten wel ſuſters mogen werden genaemt, als van een Vaeder herkomende, die het ontwerp is, hebbende oock beyde een ooghwit, te weeten, een konſtige naebootſinge van de Natuyre.