Pagina:Bosboom-Toussaint, Een Leidsch student in 1593 enz (1888).pdf/409

Deze pagina is proefgelezen

geven, genadige Heer," hernam Hendrik, bleek van innerlijke ontroering en een snellen, onderzoekenden blik op Floris werpende.

»Dat is nu immers geene geldige reden," antwoordde deze met een glimlach. »Het hijlik is tot Culemborg niet verboden, al is de Graaf ongetrouwd. Wie neemt gij tot vrouwe?"

»Floris!" riep nu Hendrik, bij zijne groote verwondering, bij zijne geheime blijdschap, onwillekeurig in den toon der jeugd vervallende.

»De Graaf bracht de beide handen aan het voorhoofd en kleurde sterk, terwijl hij hernam:

»Hoe kon ik dat vragen, niet waar? maar ziet gij… daar is me zooveel door het hoofd gegaan, zooveel druk en zooveel leed, moeiten en bezwaren, beslommeringen zonder eind!" sprak hij, om zich heen ziende en een wanhopigen blik slaande op de pakketten papieren, stapels en geschriften, wichtige bewijzen van de zware werkelijkheid, die hem was opgelegd, »dat ik, in trouwe, vergeten ben, jong geweest te zijn! Leyder."

»In het zes en twintigste jaar, Uwe Genade, is men nog niet oud!" zei Hendrik met een opgeruimden glimlach.

»Ik wel, Hendrik. Ik ben altijd ouder geweest dan mijn leeftijd, en mijne laatste tien jaren wegen dubbel… Ik zou een. gansch ander leven moeten hebben, dan ik nu leid, om mij weer jong te konnen voelen… Het zou me zonderlinge zeer verlichten, zoo ik een bekwaam rechtsgeleerde, dien ik ten volle vertrouwen kon, aan mijne zijde kon hebben, die hadt gij moeten zijn."

»Mijn broeder biedt zich aan in mijne plaats."

»Och neen! Jacobus kan blijven, waar hij is. Zijn sluipend en gluipend rondwaren om mij heen in mijne jonkheid, heeft mij tegen hem ingenomen. Zonder zijne aanbrenging ware de la Rivière nooit in disgratie geraakt, en had alles een anderen keer genomen."

Hendrik beet zich de lippen, zijn blik verduisterde zich.

»Wat al herinneringen leven dáár bij mij op," ging de Graaf voort met zachten weemoed, »de la Rivière! Francijntje! — zeg me toch iets van haar."

»Ik heb niet dan het goede te zeggen, zij is zeer besloten tot de reis naar Engeland; maar, men heeft Uwe Genade indertijd medegedeeld, hoe het bij onze verloving is toegegaan. Beiden waren wij toen tot een groot offer voor u bereid. Ik zwoer in mijn hart niet op een hijlik aan te dringen, voordat Uwe Genade heer en meester was van zijne eigene daden; niet dat wij u verbonden achtten op eenige wijze, maar om u alle smartelijke bijgedachten te sparen… en mij zelven het verwijt, dat ik van uw onvermogen, om naar de inspraak van uw hart te handelen, gebruik had gemaakt; nu is Uwe Genade, sinds bijna drie jaar Heer en Graaf… niets heeft ons bewezen, Floris… dat gij u het verledene herinnert, wij mogen ons bevrijd achten, niet waar?…"

»Gij zijt van uitnemende trouwe en vriendschap, Hendrik!" ving de Graaf aan in zichtbare verlegenheid maar…"

»Francijntje glimlachte over mijne nauwgezetheid"viel Hendrik in, »en profeteerde mij dat Uwe Genade zelf daarover zoude glimlachen."

»Neen Hendrik, daarin bedriegt zij zich, ik kan niet spotten met eene nauwgezetheid die ik eere, ofschoon ik daarmede niet mijn profijt heb konnen doen; hare zachte genegenheid was de eenige vroolijke zonnestraal mijner duistere jonkheid, zij heeft lange mijn hart verkwikt en verwarmd… het is mijn zoetste » droom geweest, maar het was een droom… gij begrijpt mij, Hendrik, bij alle moeiten en zwarigheden waarin ik ben gewikkeld, sinds ik het graafschap aanvaard heb, terwijl ik hope koester, dat uit den staat van verval tot nieuwen bloei en luister op te heffen, ’t geen niet gaan kan zonder veel arbeidsinspanning, en ondenkelijke behoedzaamheid van mijne zijde, mag ik mij zelven en mijne onderhoorigen niet blootstellen aan den strijd, aan de verwikkelingen, de déordres, de brouilleries, die het onvermijdelijke gevolg zouden zijn eener mésalliance!"

»Ja! Genadige Heer, ik begrijp dàt,"sprak Hendrik met levendigheid, »en dat ééne woord reeds is voor mij overtuigend genoeg."

»Het klinkt wat… rouw, oordeelt gij!" hernam Floris met ernst, maar toch zachtmoedig, »geloof wel dat men niet tot zulke overleggingen des verstands komt zonder de bitterste verscheuringen des harten, maar… wat zal ik u zeggen… mijn trouwe; la Rivière had wel gelijk, er zijn onmogelijkheden in het leven… en ik… ik ben het althans niet, die den ijdelen kamp moet ondernemen, om het onmogelijke mogelijk te maken! Ik zal den last dragen van mijn rang…"

»Wij hebben ook niet anders gewacht, Genadige Heer,"sprak Hendrik verruimd.

»Wees gij gelukkig, Hendrik" vervolgde Floris, »gij verdient het en gij zult haar ook gelukkig maken. Ik… ik zal ook zien tot een hijlik te komen. Mijne gehoorigen wenschen het zeer en gaan mij aan met vele smeekingen; mijne vrienden en verwanten dringen; ik ben \’t verschuldigd aan de handhouding van mijn naam en huis, het is ook in dezen: noblesse oblige. Er wordt onderhandeld over mijne verbintenis met eene jonkvrouw, evenboortig met mij, wier deugden men prijst… Acht gij het na deze mededeeling nog altijd noodig naar Engeland te trekken, Hendrik?" vroeg hij met trouwhartigheid.

»Vergeef het mij, Floris, maar… het was haar verlangen, dat ik haar niet naar Culemborg zoude voeren…"

»En het verlangen van Francijntje Lantscroon moeten wij beiden eerbiedigen," sprak Floris van Pallant met zachte aandoening, terwijl hij hem de hand reikte.

De Jonkvrouw, evenboortig met hem, wier deugden hem geprezen waren, huwde Floris II nog in datzelfde jaar. Het was Katharina, dochter van den Graaf Willem van den Berg en van Maria, Gravin van Nassau, oudste zuster van Willem van Oranje. Hij trof in haar eene liefhebbende, minnelijke gade; zij vond in hem een zachtmoedig en voorkomend echtgenoot, haar getrouw, ondanks de vrije zeden van zijn stand en tijd: zij bracht hem goederen en heerlijkheden aan; maar zijn naam en geslacht won niets bij dit vorstelijk huwelijk, hij stierf kinderloos en zijn Graafschap ging na zijn dood over aan den Graaf van Waldeck-Pyrmont, den zoon zijner halfzuster.

En nu, zeer geduldige lezers en lezeressen, die ons tot hiertoe gevolgd zijt, hebben wij de taak volbracht die wij ons hadden voorgesteld! Wij hebben u Floris van Culemborg vertoond in zijne jonkheid en studentenleven. De vriend die ons daartoe het eerst heeft opgewekt ^[1], deed het met de woorden van een oud schrijver, zeggende: »die er van spreecken oft scriven wil can er veel af maecken." Wij hebben het op goed geloof ondernomen, en waarin wij ook hebben gefaald, wij houden ons overtuigd dat niemand ons ten laste zal leggen, dat wij op het punt der kwantiteit zijn te kort geschoten!

1858.

gewoonte kwam, om hem af te halen, werden wij niet bij hem toegelaten; ik zag toen wel dat er iets bijzonders moest zijn voorgevallen, en iets dat niet vroolijk was. Alle gezichten stonden strak, de la Rivière en de Burgemeester waren niet te zien, en waren niet eens aan tafel gekomen", vertelde mij Zwaerdecroon, die er niets van begreep, dat men hem alleen eten liet, De Jonker bleef op zijne kamer met Aart Amelisz, die mij zeggen kwam, dat ik wel zou doen tegen den avond eens terug te komen, en zonder mijn broeder, omdat Floris, als het mogelijk was, mij alleen wilde spreken. Alzoo deed ik; Allendorff zei mij, dat ik in den tuin zou gaan; ik vond Floris, wandelend met de la Rivière in een vertrouwelijk onderhoud. Alles scheen zeer wel tusschen hen, en de Gouverneur had in zijn toon tegen den Graaf eene roerende teerheid, die ik weekheid zou noemen als het een ander gold. Het was of het hem op het harte lag dat hen scheiding wachtte."

»Zoo is ’t, dat kan men voorgevoelen," sprak Francijntje, de hand op het hart leggende, »mij ook is het zóó geweest in die laatste zware ure… maar nu… het verdere Hendrik" sprak zij met moedige zelfbeheersching, »Mijnheer de la Rivière deed dus zijn best om het leed te verzachten, dat hij moest toebrengen, niet waar?"

»Dat was blijkbaar, en hij was goed op weg om daar in te slagen; ik zag wel dat mijne komst eenige stoornis bracht in hun gesprek; maar Floris scheen toch tevreden mij te zien, en de la Rivière stelde voor onder den grooten kastanjeboom nog wat »te kortavonden"daar de zomerlucht zoo mild was en den Graaf goed deed. Nauwelijks hadden wij ons echter gezet of daar kwam de Burgemeester den tuin in met een verbouwereerd gezicht en eene verlegene houding, die ons reeds terstond iets kwaads voorspelde. Hij trad naar de la Rivière toe, en. vroeg hem op een neerslachtigen, weifelenden toon, of hij zoo goed wilde zijn hem even naar de kamer te volgen, daar er luiden waren die hun gezamenlijk iets hadden aan te dienen. De la Rivière boog zich toestemmend en volgde terstond. Floris wilde meegaan, maar de Gouverneur ontzegde hem dat, vond nog een schertsend woord om hem gerust te stellen, en beval mij, dat ik hem wat zoude occupeeren. Zoo ving ik aan naar u te vragen; de Jonker had behoefte zich aan mij uit te storten, en zoo vernam ik alles Francijntje! wat er dien morgen was voorgevallen… gij begrijpt hoe mij dat trof en ontroerde. Och Francijntje, ik begrijp zoo goed hoe het u moet geweest zijn, want ik ook weet wat het kost in stilte zware offers te brengen; maar ik buige mij voor uwe wondere grootheid van ziel, voor uwe geestkracht bij zooveel liefde, en, waar men zich geliefd weet!" De arme jonge man kreeg tranen in de oogen en zuchtte."

»Prijs me niet, Hendrik, ik heb slechts gedaan wat ik moest, en nog, ik had het mogelijk gansch anders moeten doen, maar wat wilt gij… men mishaagt soms zich zelve en toch volgt men de inspraak van ’t geen men als het kwade onderkent; er was iets in mij dat in opstand kwam tegen alle mijne plichten… ik was boos op den Gouverneur daartoe… en zoo hij verdriet gehad heeft over deze zake, is ’t een weinig zijne eigene schuld."

»Zoo gij hem iets te verwijten hebt, Francijntje, vergeef het hem, want hij heeft veel geleden… De Burgemeester is ruw met hem te werk gegaan, Floris heeft mij dat alles verteld, en ik zal ’t u later mededeelen. Al sprekende vergat de Jonker zijne eerste onrust, maar toen het afwezen van zijn Gouverneur aanhield, kreeg die weer plaats. Zijne Genade kon het niet langer in den tuin harden en zoo haast wij in de gang waren, hoorden we vreemde mannenstemmen luid en driftig spreken."

»Dat is Johan van Vossenrade en de Culemborger gecommitteerde!" riep Floris, »die komen de la Rivière geen goeds brengen, daar wil ik bij zijn!" Ik smeekte hem zich te onthouden; ik bad hem aan ’t verzoek van zijn Gouverneur te denken, tevergeefs, »die kon toen niet weten wat hem dreigde, die luiden konnen hem niet verstaan, en zullen ontzag hebben voor mij," gaf hij ten antwoord en vloog de zijkamer binnen. Alle heeren, die tot het huis behooren, waren daar samen met den gecommitteerde Leenaertsz en den hopman Vossenrade, welke zich veroorloofd had zes zijner Culemborger mannen het vertrek mee in te leiden, die als zijne wacht achter hem geschaard stonden. De klare, indrukwekkende stem van de la Rivière klonk ons tegen: »Zeg toch dien luiden; heer Burgemeester," sprak hij, »dat ik de reize naar Culemborg niet afkeur, maar dat ik mij alleen verzet tegen de wijze van uitvoering; deze hier zoude veel hebben van eene oplichting en daartegen protesteer ik, uit naam van de Gravin, en van de Hooge Regeering dezes lands, onder wier sauve garde de Graaf staat, en die de bewaring van zijn persoon mij hebben aanvertrouwd… Ik voor mij onderwerp me aan den wil des Graven, hoe hard, hoe ongehoord deze bejegening ook zij."Maar, Vossenrade en Leenaertsz vielen hem eenparig in de rede: »Laat hem zwijgen, Burgemeester!" riepen zij, »wij begrijpen toch niets van zijne brabbeltaal, laat hem aftrekken en zich naar onzen wil voegen, of zoo niet…!"

»Wat onderneemt gij tegen mijn Gouverneur, mannen?" vroeg toen Zijne Genade, snel binnentredende en op de Vossenrade toegaande.

»Wij doen niets dan hem de bevelen aandienen van onzen Graaf" werd hem geantwoord.

»Welke zijn die?"

»Zwijgt toch, mijne meesters! " smeekte de Burgemeester in grooten angst, »Zijne Genade moet nog niets weten…"

Het spreekt vanzelve, dat Zijne Genade toen te heftiger aandrong om alles te verstaan, en daar allen zwegen, zich tot zijn gouverneur richtte, die het hoofd afwendde, om zijne zichtbare ontroering niet te verraden.

»Uit barmhartigheid, spreek gij!" bad Floris, »wat gaat hier om?"

»Iets… dat toch eenmaal moest komen, dat ik wachtte… dat noodig is, Floris! noodig voor u, geloof mij! alleen het komt op wat vreemde wijze, wat sneller en wat rouwer dan ik meende verdiend te hebben."

’t Was of de sidderende lippen den waardigen man den dienst weigerden om de eigenlijke waarheid uit te spreken. Een blad geschrifts, dat hij trachtte te verbergen, ontviel zijne bevende hand; Floris raapte het op en las wat de la Rivière zelf niet had kunnen verstaan, en wat de Gecommitteerden hem dientengevolge waren komen aanzeggen; hij was uit zijn ambt ontzet, of zooals de instructie inhield: »van zijn dienst verlaten!" niet zonder dankbetuiging voor zijne goede diensten en zelfs niet zonder toezegging van ’s Graven zijde, »om hem ter gelegener tijd gonst en welgevallen te bewijzen;" maar dat stond er zeker, zooals de la Rivière zich later uitdrukte: par manière de dérision; sinds de handelwijze zoo rechtstreeks met de woorden in strijd was, maar toch ontslagen, om het zoo eens uit te drukken, op staanden voet, zooals men een lakei zoude ontslaan, die zijn plicht heeft verzaakt.

»Hoe is de Graaf daartoe gekomen, dien achtbaren man zulke krenking aan te doen?"

»Ik geloof met Floris, dat men den Graaf van Culemborg, die oud, ziekelijk en zwak begint te worden, in zijn wil geweld heeft aangedaan om dit te verkrijgen; het opzeggen van zijn schut en bescherming aan oude bondgenooten en vrienden, zooals mijn vader, en de wijze waarop hij zijne submissie heeft gedaan, aan de Heeren Staten, zijn uitwerkselen van dezelfde oorzaak, naar ’t mij toeschijnt. Hoe het zij, het tooneel dat toen volgde , kan ik u zwaarlijk beschrijven en wil dat ook niet, om u niet te doen lijden, zooals ik geleden heb bij ’t zien van de smart van Floris en ’t aanhooren van de ruwe beleedigingen, die de plompe Culemborgers den gehaten vreemdeling naar het hoofd wierpen. »Als wij er niet op voorzagen, zou de »schoolmeester" welhaast het graafschap stieren," mompelden ze onder elkander, »hij heeft onzen jongen Graaf met duivelskonstenarijen behekst." Zij werden paarsch van ergernis, toen zij ’t moesten aanzien, dat Floris zich snikkend in de armen wierp van de la Rivière; ze gedoogden niet, dat de laatste hem een woord toesprak, want ze overschreeuwden hem en verhinderden zoowel spreken als luisteren; de Fransche edelman, ziende dat het hem onmogelijk werd gemaakt zich te doen verstaan, verwijderde zich met eene waardige houding, de hand aan den half uitgetrokken degen en met de oogen dreigende, wie ’t wagen zou hem te naderen of te molesteeren; maar ze wachtten zich toch daarvoor. Floris bleef nog om hen tot aftrekken te bewegen, dan zij hielden stand en bleven hun opzet doordrijven, om hem van de la Rivière gescheiden te houden. Ik ging later bij dezen, dien mij aanbeval het gebeurde, waarvan ik getuige was geweest, niet in Leiden ruchtbaar te maken; »ik heb hier mijne vrienden en goedgunners, zoowel in den Magistraat als bij de Universiteit (sprak de edelmoedige man) en de gansch bijzondere wijze, waarop de Graaf van Culemborg den Gouverneur van zijn zoon ontslaat, mocht wat opzien baren en den naam van den huize Culemborg compromitteeren." Hij gaf mij nog een en ander te kennen, dat ik aan den Jonker moest overbrengen, doch hij wilde in geenerlei maniere zijn gezag in het huis van Floris laten gelden, zeggende, dat hij opgehouden had de Gouverneur van den jongen Graaf te zijn, van den dag af, waarop zijn ontslag was gedagteekend, dus van den 8sten Juni, schoon men het hem eerst den 17den had overhandigd: het was zeker daarom, dat de Culemborgers zoo ijlings met Floris wilden aftrekken; ze waren door het heen en weer reizen van Leenaertsz en den tocht van de la Rivière naar ’s Hage in het afdoen van hun last vertraagd."

»De 8ste Juni!" zei Francijntje, »dan is het zeker veroorzaakt door den Burgemeester, den dag na onze wandeling tot Voorschoten is deze naar Culemborg vertrokken, en in zijn achterdocht heeft hij zeker de la Rivière en Floris verklaagd."

»Tot het nemen van ’t besluit heeft hij zeker medegewerkt door zijne praatjes over de la Rivière binnen Culemborg, maar hij heeft mij van ochtend betuigd, dat hij het dus niet gewild noch gewacht had, en dat hij nu alles zou willen herdoen; op zijn verlangen en dat van Aart Amelisz bleef ik den ganschen avond bij Zijne Genade, een weinig ten spijt van de Culemborgers, doch toen zij zagen, dat ik mijn best deed Floris in ’t verlies van de la Rivière te doen berusten, won ik hun vertrouwen, op zulk eene wijze, dat zij mij misschien zullen toestaan hem naar Culemborg te vergezellen… Ik kon dan als een onpartijdige veel aan den Graaf zeggen, wat uit den mond van den Jonker niet zou worden geloofd."

»Dat zou heel goed zijn, gij zijt een ware vriend, een nobele jonkman, maar," viel zij zich zich zelve in de rede, »Floris denkt immers naar den Haag te gaan?"

»Als ik hem uw antwoord zal overgebracht hebben, zal hij van dat dolle plan afzien."

»Ik zou hem dat antwoord wel zelve willen geven, ik zou wel in de plaats willen treden van de la Rivière, om hem het goede voor te houden en af te manen van den opstand tegen zijn vader, maar… hoe daartoe te komen?"

»Daartoe moet gij niet komen, geloof mij Francijntje, nu niet meer!"zeide Hendrik met zekere vastheid, »als men eens zoo is ter zijde gegaan als gij, moet men niet weer terugkeeren; zelfs niet om te vermanen; kan men het niet meer zonder gevaar en zonder zwakheid…"

»Gij mistrouwt mijne sterkte en meent, dat ik wat al te veel op eigene krachten zou rekenen?" vroeg zij aarzelend.

»Ik vertrouw van u, dat gij niet met roekeloos zelfbetrouwen derwaarts zoudt gaan," hernam Hendrik, »maar toch, Francijntje! geloof mij, ik, die ook zelfstrijd kende, ik moet u zeggen, hier is gevaar voor u; Floris wien men zijn steun en leidsman plotseling en gewelddadig heeft ontscheurd, is in eene gemoedsstemming, waarbij de hartstochten luider spreken dan de rede; hij zou uwe zielegrootheid miskennen, uwe deugd met bitterheid, als koelheid beschimpen, u door ’t algeweld zijner smart overreden, zoo niet overtuigen…, daarom ga niet tot hem, doe het niet, om zijnent, om uwentwil, en… ook om mijnentwil niet, ik, die u zoo hoog acht!"

Hendrik had hare hand in de zijne gevat en bracht die in vervoering aan zijne lippen. Zij, geroerd en verward, liet hem begaan; op hetzelfde oogenblik hoorde men een luid gul gelach en Meester Lantscroon stapte binnen met den oud-Burgemeester, Gerard Prouninck, die gevolgd werd door zijn zoon Jacobus.

»Nu, wat heb ik gezegd, vader!" vroeg de laatste, »heb ik gelijk of ongelijk?"

»Gij hebt gelijk, mijn jongen! en Meester Lantscroon is zijn woord kwijt."

»Dat hij volgaarne houden wil," zei de deze. Toen op Hendrik toegaande, die zich verschrikt van Francijntje had verwijderd, nam hij zijne hand en bracht hem bij zijne dochter terug, zeggende: »Mijn zoon! ge hebt mijn consent, dat uw vader van mij gevraagd heeft; naar haar jawoord hebben wij niet meer te vragen, want ik zie, dat gij ’t alreede hebt verkregen!"

»Meester Lantscroon — vader — in — trouwe — ik weet niet — gave God! dat het waarheid ware, maar — leyder, gij bedriegt u,"stamelde Hendrik in verwarring.

»Ja, wij kennen die viesevaserijen," riep Jacobus, »maar ik zeg u, Hendrik! zoo ’t niet waar is wat wij denken, dan zijt gij een druiloor. Lief hebt gij ze dat weten wij lang; gij zijt jaar en dag in stilte haar serviteur geweest, de halve stad is er vol van en nu ten leste als het meiske zelf en de beide vaders ja zeggen, zoudt ge uit versierde schuchterheid nog mines maken van niet te durven of niet te willen!"

»Lief heb ik ze, daaraf neme ik God tot getuige!" zei Hendrik met weemoedigen ernst; »maar die liefde in woorden uit te spreken, daaraf hebbe ik mij gehoed."

»In daden zooveel te meer,"viel Jacobus schertsend in, »domoor! neem toch aan, ik heb het met vader zóó beleid te uwen oorbaar, ten beste van Floris," fluisterde hij, hem ter zijde voerende.

»Waar zegt men dat de stad vol van is?" vroeg Francijntje , als uit een droom ontwakende, zich tot Gerard Prouninck wendende, die zich naast haar had geplaatst.

»Wel! van uwe heimelijke vrijage met mijn zoon!" zei deze driestweg maar zacht; alleen hoorbaar voegde hij er bij: »neem ons voorstel aan mijn kind; ik weet alles, ik ben hier naar Holland gekomen met de Gravin, neem aan! dusdoende zult gij de rust van Floris verzekeren, zijn lot verzachten, de la Rivière zijne verantwoording lichter maken en uw vader zelf, hoeden voor dreigende zwarigheden… mijn zoon is wel geen Graaf van Culemborg, maar…"

»Ik neem hem aan!" zei Francijntje, »als hij geduld oefenen wil met mij en niet haasten."

»Dat ge brak er nog aan, dat Hendrik neen kwam te zeggen!" riep Jacobus zegevierend.

Hendrik zeide geen neen, hij sprak zacht tot Francijntje: »Ik zal geduld nemen, wees er gerust op; haasten zou een verraad zijn aan de vriendschap! en nu wij voor de wereld verloofd zijn, gun mij naar uwe liefde te staan."

Zij legde hare hand in de zijne.

»Wat ga ik aan Floris zeggen!"hervatte Hendrik, zich bezinnende met zekere onrust.

»Volstrekt niets, broertje! ge zult den Jonker vooreerst niet meer spreken, Zijne Genade is afgereisd naar Culemborg." Francijntje en Hendrik wisselden een veelbeduidenden blik.

»Zonder uwe terugkomst af te wachten"sprak de eerste, het hoofd schuddend.

»Wat wilt gij! hij was al te gelukkig met Mijnheer de la Rivière te kunnen wegtrekken!" hernam Jacobus.

»Met Mijnheer de la Rivière?" riepen Francijntje en Hendrik tegelijk. »Is die dan teruggekeerd?"

»Ja, tegen alle verwachting der Culemborgers. Ook zijn ze door eene paniek getroffen, daaraf ze nog de natrilling voelen; doch ze hadden ’t aan hem verdiend. Hij is weergekeerd, maar niet als de Gouverneur van den jongen Graaf, functie, die hij voor goed schijnt te hebben afgelegd, maar als Gecommitteerde van de Staten-Generaal, begeleid door Mr. Sebastiaan Losen, Raad van State, zijn mede-gecommitteerde," die hem als tolk diende, en gesteund door eenige Staatsche ruiteren met hun cornet, voor ’t geval dat er zwarigheid werd gemaakt tegen het voltrekken van zijn last, die geen andere was dan deze: den jongen Grave van Culemborg op te eischen en naar Culemborg te geleiden bij zijn vader, waar hij met verlof der GENERALE STATEN zes weken of drie maanden zou vertoeven, blijvende evenwel onder hunne sauve-garde, waarom Hunne Hoogmogenden hunnerzijds op de middelen, zijne reize te vervorderen, hadden voorzien.

»Die van Culemborg trokken af met lange gezichten; toch in ’t heimeIijk verblijd, dat de Gordiaansche knoop, daarin zij zich verward hadden, dus werd doorgehakt; want de positie begon onhoudbaar te worden; Floris had gedreigd spijze noch drank te zullen nemen, zoolang zij in zijn huis vertoefden look was de Burgemeester zoo verheugd den Gouverneur weer te zien, dat hij van pure vreugd hem zelf de deur opende; de blijdschap van Zijne Genade behoef ik ulieden niet te beschrijven."

En wij ook niet aan onze lezers en lezeressen — enkele harer zullen misschien nog willen weten hoe het later met sommige hoofden bijpersonen is afgeloopen. Onder de laatsten valt Zwaerdecroon ons het eerst in het oog. Tegelijk met de la Rivière ontslagen, wist hij zich te troosten door de gedachte, dat hij een schat van vrijen tijd won, die hem gelegenheid schonk zich geheel te wijden aan het commentarieeren van een Griekschen Codex, waarin hij zich toch reeds zoozeer verdiept had, dat het rumoer om hem heen, hem daaruit ternauwernood opschrikte, en hem dan nog slechts als uitwendige hindernis trof zonder dat hij er de beteekenis van vatte.

Aart Amelisz werd door de la Rivière aangewezen, om Floris mede naar Culemborg te vergezellen en bleef diens eenige leermeestel tot de aanstelling van den welgeleerden Arnoldus Oostcampius, als principalen gouverneur in September 1594. Floris, uit Culemborg teruggekeerd, hield zich destijds te ’s Hage op en schijnt tegen het hervatten zijner studiën, bovenal tegen het wederkeeren naar Leiden te hebben opgezien, althans wij vinden een schrijven van zijn vader, waarbij hij aangemaand wordt naar Leiden, naar den huize van Frans Lantscroon weder te keeren, en zijne studiën nu eenen tijd lanck opgehouden, met meer vlijt te continueeren "met zijn tegenzin om het huis van Lantscroon opnieuw te betrekken, schijnt men niet gerekend te hebben. In Januari dringt hij opnieuw aan, »om van eene andere woning verzien te worden." Wie of wat Arnoldus Oostcampius verder was dan een »welgeleerde", is ons niet gebleken. Door den ouden Pallant-Culemborg gekozen, genoot hij diens volle vertrouwen, Grooten invloed schijnt hij echter niet op Floris geoefend te hebben, daar het hem noodig is geweest zijn gezag door Burgemeester Alartsz te laten rugsteunen, als kennelijk is uit eene dépêche des Graven aan den laatste gericht onder dato Februari, waarin hij dezen voor een tijd naar Culemborg opontbiedt, »alsoo die saeke met den nieuwen »schoolmeyster" zich nu wel schikken zal"en waarbij het hem aanbevolen wordt Floris te vermanen »vlytlgh te leeren en deugdelyk zich te beneerstlgen!"

Wij houden het voor waarschijnlijk, dat onze student zich in dit tijdperk eenigszins heeft geëmancipeerd en verstrooiingen zal gezocht en gevonden hebben, waarvan de la Rivière en Francijntje Lantscroon hem voormaals zachtelijk wisten af te houden.

Tot in; 1596 treffen wij hem aan, zoo te Leiden als te ’s Hage, »geassisteerd" door den Burgemeester. In datzelfde jaar echter verliet hij de academie tot eene buitenlandsche reis, waarbij, behalve Oostcampius, ook Dominus Modet hem vergezelde.

Bij zijne terugkomst smachtte de oude Pallant-Culemborg naar het gezelschap en de liefde van zijn eenigen zoon; beide gewerden hem. Floris betoonde zich niet slechts een eerbiedig zoon, maar hoe meer heldere blikken hij konde werpen op het leven en het gemoedsbestaan zijner moeder, hoe beter hij zich kon verzoenen met den harden dwang die te harer oorzaak op zijne jeugd had gedrukt; des te lichter kon hij verklaren en verschoonen, wat hem in den liefhebbenden vader had tegengestaan. Tot zelfs de financieele bezwaren, waarmede men hem zelven en zijne omgeving het leven had verbitterd, hadden, als hem later duidelijk werd, hunne herkomst van haar; nauwelijks was haar gemaal overleden, of zij ving aan, haar zoon in gelijke moeielijkheden te verwikkelen. De rechtskennis, die deze, onder alles door had opgedaan aan de academie, kwam hem in zijn verder leven zeer te baat, en niet het minst tegen de vorderingen en vexaties zijner familie, de Gravin niet uitgezonderd.

Voor zijne onderdanen was hij een goedertieren heer, wel wat hoog en fier, maar tevens billijk en gematigd, die het mogelijke deed voor hunne welvaart en beschaving, en ofschoon een vijand van allen geloofsdwang, toch genoeg Protestant om zich van tijd tot tijd anti-papist te toonen. Welk figuur hij overigens als Graaf en als staatsman heeft gemaakt, hebben wij niet noodig mede te deelen. Hij heeft nimmer geschitterd door zelfstandigheid, noch door volharding in de partij, die hij koos. Hij had zich, volgens zijne eigene uitdrukking, »rangé soubs la bannière"van Oldenbarneveld, van wien hij betuigde: »je me suis assubjecty et m’assujectis encore en tout et par tout vos sages advis j’ en ay senti les effects, et avecques une très ferme confidence je vous tiens pour père."

Hetgeen niet belette, dat hij in 1618 geterrifieerd door den val van den Advocaat, het hoofd dieper voor Maurits boog dan een man van zijn rang, dan eenig vrij en welgeboren man, met kloeken zin bedeeld had behoeven te doen. Maar zedelijke moed was geene eigenschap van zijn karakter, en zijne opvoeding had niet gestrekt hem daarmede te bezielen; zij, die er mede belast waren, hadden tot eersten plicht gehad, de kracht tot weerstand in hem te breken, en het was niet vreemd, dat de vurige, hartstochtelijke jongeling rijpte tot een bedachtzaam, maar schroomvallig man, helder van hoofd, maar zonder energie en die zich liefst aan een sterkeren dan hij zelf aansloot. Zijn schitterendst tijdperk van eere, fortuin en hofgunst ving eerst aan met de regeering van Frederik Hendrik, die hem vertrouwen en vriendschap schonk, en hem tot zoodanige staatsdiensten gebruikte, waarbij bovenal »civilité nevens sagacité" te pas kwamen.

En de la Rivière? wordt mij gevraagd. Met schaamte moet ik belijden, dat ik niets met zekerheid van zijn verder lot kan mededeelen. Ik zou zeer vele gissingen kunnen wagen; mijne vinding zou niet te kort schieten, waar het de vraag kon zijn en man als dezen aan een schitterend of een roerend einde te helpen. Maar ik wil in deze liever bekennen dat ik niets weet. Met eenig recht onderstelle ik, dat Barneveld hem niet uit het oog zal hebben verloren, en dat Louise de Coligny en Maurits den Franschen edelman gunst en bescherming zullen hebben verleend, nadat hij ontslagen was van het zware juk, dat hij uit plichtgevoel op de schouders had genomen. »Zoo niet aan hem, toch is aan de zijnen de belofte vervuld geworden van aardsche zegening, waarmede hij zich onder den druk zijner rampspoeden vertroostte. Zijn zoon en naamgenoot, Samuel de la Rivière, schreef zich Seigneur de la Rivière, waaruit men opmaken mag, dat hij tot het werkelijk bezit der familiegoederen was gekomen. Hij was Waalsch Predikant te Delft, in hooge gunst bij Prins Maurits, geëerd en geliefd in zijne gemeente, die hij van 1621 tot op 1645 bediende; jaartallen, die reeds terstond het vermoeden tegenspreken, dat onze held en niet zijn zoon de bedoelde leeraar en dichter zij geweest; zoo wij wel zijn onderricht leven er tot op den huidigen dag afstammelingen van dit geslacht in ons vaderland.

»Niets van Francijntje?"spreekt eene lezeres teleurgesteld.

Om het naaste van haar te weten, moeten wij ons nog eenmaal omwenden naar den voormaligen Leidschen student, nu Graaf Floris II; moeten wij hem opzoeken in den aanvang van het jaar 1601 op zijn slot Culemborg, en wel in een vertrek, reeds bij het leven van zijn vader de »leenkamer"genaamd, waar hij gewoon is dagelijks te besogneeren met zijne raden, rentmeesters, drosten, griffiers, secretarissen, enz., enz., en waar hij aan zoodanige personen gehoor verleent, die hem over zaken van graafschap en heerlijkheden, of wel om »zaken particulier" hebben te spreken. Te midden van deze zeer drukke bezigheden, loopende vaak over wichtige kwestiën, wier ontwikkeling al zijne scherpzinnigheid vordert, wier beslissing al zijne geestkracht inspant, wordt hij verrast door het binnentreden van zijn en onzen ouden bekende Hendrik Prouninck, nog een jonkman in den vollen bloei der jeugd, zooals de Graaf zelf, maar wien men toch kan aanzien, dat hij zeven jaar ouder is geworden, sinds wij hem zagen. Zijn uiterlijk voorkomen heeft in kloekheid en kracht gewonnen; zekere linkschheid en schuchterheid, die hem vroeger placht te kenmerken, heeft plaats gemaakt voor de rustige vastheid in toon en houding van iemand, die eene voegzame mate van zelfvertrouwen, met bescheidenheid en bedachtzaamheid weet te vereenigen. Zijn gelaat tuigt wel van wat strakken ernst, maar die staat zeker in verband met het doel zijner komst. Hij wordt met een minzamen hoofdknik begroet door den Graaf, die echter voortgaat in het afdoen zijner besognes met de personen, die hem omringen, en die zich eerst alle hinderlijke getuigen van den hals schuift, eer hij den vriend zijner jeugd gul en gemeenzaam de hand reikt, met een: »Zijt welgekomen Hendrik, en verschoon me dat ik u wachten liet, ik wenschte wat wils van uw wederzien te hebben , en de zaken gingen vóór; daarbij gij zijt niet gekomen om ras te gaan."

»Uwe Genade is wel goed zich te excuseeren"werd er geantwoord met eenige verlegenheid, »’t is wel aan mij om verschooning te vragen en te eer daar ik… onder ’t welnemen van Uwe Genade, niet gekomen ben dan om welhaast te gaan."

»Hoe is dat, meester Prouninck! gij gedenkt toch tot Culemborg te blijven?" vroeg de Graaf wat bevreemd en zelfs wat hoog, »men roemt van alle zijden uwe kunde en bekwaamheid, gij hebt uwe preuven als advocaat afgelegd op zulke wijze, dat wij ons de kostelijkste vruchten beloven van uwe diensten, die wij leyder! maar al te zeer noodig hebben… en gij zoudt nu uwe gaven en krachten elders gaan besteden… dat zou mij zonderlinge zeer teleurstellen."

»Uwe Genade heeft een groot recht op mijne diensten en dankbaarheid, ik erkenne het, en ik zou mij volgaarne voor het leven aan uw persoon hebben verbonden, doch ’t is om ontslaking van dien plicht der erkentenis dat ik mij tot u wende."

»Zoo die u drukkend schijnt, meester Prouninck, zijt gij vrij; ik drukke of dwinge ongaarne iemand, allerminst een vriend mijner jonkheid; maar, ik ontken het niet, ik had betere hope op u gesteld, Hendrik." De toon was zachter en meer gevoelvol.

»Ik had het zelf nooit kunnen wachten, maar er zijn mij door voormalige vrienden mijns vaders zeer goede uitzichten geopend, zoo ik besluiten kon naar Engeland te gaan, en… onder het goedvinden Uwer Genade ben ik daartoe besloten."

»Naar Engeland gaan! Het vaderland verlaten! wat dolheid is dit!"

»Och genadige Heer! de zoon van den Utrechtschen balling heeft hier te lande niet veel kans op eene schoone toekomst."

»Ik meende gij zoudt mijne kwade en goede fortuin willen deelen en mijn kans staat niet kwaad. Ik heb nauwe alliantie gemaakt met den Advocaat van Holland en gij weet…"

»Mijn dierste wensch is uw voorspoed, maar, ik kan toch niet te Culemborg blijven… Ik meene mij in ’t hijlik te begeven, genadige Heer," hernam Hendrik, bleek van innerlijke ontroering en een snellen, onderzoekenden blik op Floris werpende.