38
heer, produceerde zij waren: dit overschot, geworpen in het maatschappelijk ruilverkeer en aangeboden ten verkoop, werd waar. De stedelijke handwerkslieden moesten wel reeds dadelijk produceeren voor den ruil. Maar ook zij bewerkten het grootste deel van hun eigen nooddruft, zij hadden tuinen en kleine velden, zij zonden hun vee in het gemeentebosch, dat hun ook hout en brandstof leverde; de vrouwen sponnen vlas, wol, enz. De produktie met het doel van ruil, de warenproduktie was pas aan het ontstaan. Vandaar beperkte ruil, beperkte markt, vaste produktiewijze, plaatselijke afsluiting naar buiten, plaatselijke vereeniging naar binnen; de mark[1] op het land, de gilde in de stad.
Met de vermeerdering van warenproduktie echter, nl. met het optreden der kapitalistische produktiewijze traden ook de tot hiertoe sluimerende wetten der warenproduktie meer openbaar en machtiger op. De oude banden werden losgemaakt, de oude afsluitingen doorbroken, de producenten meer en meer veranderd in onafhankelijke op zichzelf staande warenproducenten. De anarchie van de maatschappelijke produktie trad aan 't daglicht en werd meer en meer op de spits gedreven. Het hoofdwerktuig echter, waardoor de kapitalistische produktiewijze deze anarchie in de maatschappelijke produktie vermeerderde, was het tegendeel van de anarchie: de toenemende regeling der produktie als een maatschappelijke in elke afzonderlijke inrichting ter produktie. Met dezen hefboom maakte zij een einde aan de oude vreedzame onveranderlijkheid. Waar zij werd ingevoerd in den eenen of anderen tak van produktie, daar duldde zij geen oudere methode van bedrijf naast zich. Waar zij zich
- ↑ Zie aanhangsel over de Mark.
