De drie hebben met elkander gemeen dat zij niet als vertegenwoordigers der belangen van het intusschen historisch gekweekte proletariaat optreden. Evenals de encyclopedisten willen zij niet eerst eene bepaalde klasse, maar aanstonds de gansche menschheid bevrijden. Evenals dezen willen zij het rijk der rede en der eeuwige gerechtigheid invoeren; maar hun rijk is hemelsbreed verschillend van dat der encyclopedisten. Ook de volgens de beginselen dezer encyclopedisten ingerichte burgerlijke wereld is onverstandig en onrechtvaardig, en verdwijnt derhalve evengoed in het vuilnisvat als het feodalisme en alle vroegere maatschappelijke toestanden. Dat de werkelijke rede en gerechtigheid tot dusver niet in de wereld geheerscht hebben, komt slechts door gebrek aan inzicht. Wat ontbrak, was de geniale individu, die thans opgetreden is en die de waarheid gevonden heeft; dat hij thans is opgetreden, dat de waarheid juist nu gevonden is, is niet een uit den samenhang der historische ontwikkeling noodwendig volgende, onvermijdelijke gebeurtenis, maar louter toeval. Hij had evengoed 500 jaar vroeger geboren kunnen worden en zou dan de menschheid 500 jaar dwaling, strijd en lijden bespaard hebben.
Wij zagen hoe de fransche wijsgeeren der achttiende eeuw, de voorbereiders der revolutie, de rede inriepen als de eenige rechter over al wat bestond. Een verstandige staat, een verstandige maatschappij moesten tot stand gebracht worden, al wat met de eeuwige rede in strijd was, moest zonder erbarmen verdwijnen. Wij zagen eveneens dat deze eeuwige rede in werkelijkheid niets anders was dan het geidealiseerd verstand van den toen juist zich tot bourgeois ontwikkelenden doorsneeburger. Toen nu de fransche revolutie deze verstandsmaatschappij en dezen verstandsstaat verwezenlijkt had, bleken derhalve de nieuwe instelingen, hoe rationeel zij ook tegenover de vroegere toestanden waren, geenszins volstrekt verstandig te zijn. De verstandsstaat had volslagen fiasco gemaakt. Het maatschappelijk contract van Rousseau had zijn verwezenlijking gevonden in het Schrikbewind, waaruit de aan haar eigen politieke bekwaamheid twijfelende burgerklasse de vlucht genomen had, eerst naar het bederf van het Directoire en ten slotte onder de bescherming van het Napoleonistisch despotisme. De beloofde eeuwige vrede was omgeslagen in een eindeloozen veroveringsoorlog. Met de verstandsmaatschappij
