slechts 10½ uur gearbeid. Toen een katoencrisis tot een stilstand van vier maanden lang dwong, werd den nietwerkenden arbeiders het volle loon uitbetaald. En daarbij had de inrichting haar waarde meer dan verdubbeld en tot het laatst den eigenaars rijke winst afgeworpen.
Met dat al was Owen niet tevreden. Het bestaan dat hij zijn arbeiders geschapen had, was in zijn oogen nog in lange niet menschwaardig: "de menschen waren mijn slaven"; de naar verhouding gunstige omstandigheden waarin hij hen geplaatst had, waren er nog verre van een alzijdige rationeele ontwikkeling van karakter en verstand te veroorloven, om nog geheel te zwijgen van een vrije levensuiting. „En toch produceerde het arbeidend deel dezer 2500 menschen evenveel werkelijken rijkdom voor de maatschappij als nauwelijks een halve eeuw vroeger een bevolking van 600.000 voortbrengen kon. Ik vroeg mij af: wat geschiedt met het verschil tusschen den door 200 personen verteerden rijkdom en den rijkdom dien de 600.000 verteerden?" Het antwoord was duidelijk. Het was gebruikt om den bezitters van de inrichting 5% rente van het kapitaal en bovendien nog meer dan 300.000 pd, st. (ƒ3.600.000) winst af te werpen. En wat van New Lanark gold, gold in nog hooger mate voor alle fabrieken van Engeland. "Zonder dezen nieuwen, door de machines geschapen rijkdom, hadden de oorlogen ter verdrijving van Napoleon en ter instandhouding van de aristocratische maatschappelijke beginselen niet doorgevoerd kunnen worden. En toch was deze nieuwe macht de schepping der arbeidende klasse."[1] Haar behoorden derhalve ook de vruchten. De nieuwe geweldige productiekrachten, tot dusver slechts tot het verrijken van enkelen en tot het knechten der massa dienend, boden Owen den grondslag tot een nieuwe maatschappelijke inrichting, en waren bestemd als gemeenschappelijk eigendom van allen slechts voor de gemeenschappelijke welvaart van allen te arbeiden.
Op zulk een louter commercieele wijze, als vrucht om zoo te
- ↑ Uit: "The Revolution in Mind and Practice", een aan alle "roode republikeinen, communisten en socialisten van Europa" gerichte en aan de fransche provisoire regeering van 1848, maar ook "aan koningin Victoria en haar verantwoordelijke raadgevers" toegezonden memorie.
