Maar Multatuli, zegt men, heeft den stoot gegeven aan een beweging ten gunste van onafhankelijk onderzoek, het voorbeeld van een vrijmoedige, niets-ontziende kritiek van maatschappelijke verhoudingen en overgeleverde denkwijzen. Dit is zonder twijfel het geval geweest. Willen wij, echter, het niet laten bij deze algemeene verzekering en ons nader vergewissen omtrent de voorwerpen van deze kritiek en de uitgebreidheid van het onderzoek, dan vinden wij spoedig de kenmerken van de burgerlijke geesteswereld buiten welke Multatuli nimmer is getreden.
In dezen bundel zijn brieven opgenomen gericht aan voor het meerendeel bekende personen, Multatuli's aanhangers en vrienden. Ik wil geen hunner iets onaangenaams zeggen en aannemen dat zij allen de beste redenen hebben gehad voor hun publieke gedragslijn; maar zooveel schijnt mij zeker, dat uit de bijna volstrekte afwezigheid van eenigen blijvenden invloed ten goede door Multatuli's min of meer intieme geestverwanten te weeg gebracht, reeds met eenige zekerheid kan worden afgeleid dat de vloek van onvruchtbaarheid zijn arbeid heeft geslagen. Door eene min of meer kortstondige dweeperij met het excentrieke, hebben schier al zijne leerlingen of bijzondere vereerders het van Multatuli ontvangene voldoende betaald geacht. Rechtstreeks uit de school van Multatuli is niemand afkomstig van hen, die tegen de overmacht van de reaktie den eenig mogelijken revolutionnairen strijd onzer dagen hebben opgenomen. Zij die uit de school van Multatuli afkomstig zijn, hebben na een jeugdige periode van buitenissigheid, òf weldra het betere deel der carrière-makerij gekozen, òf zijn in een moeras van algemeene, doellooze oproerigheid-met-woorden blijven steken. Hierbij zijn niet gerekend de zeer velen die, zooals Douwes Dekker zelf ergens schrijft in dezen bundel, door het begaan van allerlei oppervlakkige vreemdsoortigheden, zijn gelijken of althans zijn medestanders denken te zijn—die 'n en 't schrijven, van de lange ij's de puntjes weglaten, enz.; allerkleinste symbolen van Multatuli's ongewoonheid en die iemand van
