eenigen smaak, al vond hij ze op zich zelf nog zoo fraai, reeds daarom in zijn eigen pennewerk zou vermijden. Hier is alleen sprake van het betere slag der Multatulianen, die althans eenmaal in hun leven de ernstige begeerte in zich hebben gevoeld en in het openbaar daarvan getuigden, den strijd voor recht en waarheid in den geest des grooten voorgangers mee te strijden. Van hen geldt wat ik zeide: zij hebben den strijd spoedig opgegeven en zijn rustige burgers geworden, of zij zijn onrustig gebleven, maar doen meer kwaad dan goed.
Ten aanzien van de bekende volgelingen en vrienden van Multatuli kan nog een bijzonderheid worden opgemerkt. Namelijk dat zij tot schijnbaar aan elkander fel tegenovergestelde uitersten van partijen behooren. De ironie van de geschiedenis wil, dat twee van de mannen aan wie Douwes Dekker in dezen bundel afgedrukte brieven schreef, thans zitting hebben in het bestuur van de Amsterdamsche kiesvereeniging Grondwet, de konservatiefste bent, wellicht, in geheel Nederland. En wie van de nu werkzame publieke personen zijn mede uit Multatuli's school afkomstig?—de groep anarchisten en vrijdenkers die—wij zagen het onlangs aan A.H. Gerhard, die wel geen anarchist maar toch vrijdenker is—in openbare of half bedekte vijandschap leven met de sociaal-demokratie. Schijnbaar alleen is er een groote afstand tusschen deze twee soorten van Multatulianen. Beide kunnen zich op dezelfde woorden van Multatuli beroepen. Het individualisme van den bourgeois is de grondslag van de levensfilosofie van de eene en van de andere richting. Het individualisme, gelijk het ook in deze brieven aan verschillende geadresseerden tot bestrijding van het socialisme door Multatuli wordt voorgestaan, en door konservatieven en anarchisten nog altijd tegenover het socialisme wordt gehandhaafd. Het is waar dat niet alleen in de woorden, maar ook in de daden tusschen beide scholen van Multatulianen verschil schijnt te bestaan; maar het blijkt spoedig dat dit verschil enkel de daden betreft, welke men zegt te willen, en niet de daden die feitelijk worden verricht. De waarheid is dat
