brekkige bourgeois-maatschappij een ideale zou treden, Douwes Dekker geraakte van deze rol onafscheidelijk en was nimmermeer te brengen tot een andere, noch theoretisch, noch in de praktijk. Aanvankelijk was het socialisme hem onbekend, later werd hij afkeerig van het socialisme. Geen andere hervorming had hij voorgestaan dan een hervorming op kapitalistischen grondslag; naderhand wilde hij van geen andere hervormingen hooren.
Multatuli is niet als anti-socialist in het openbaar opgetreden. Zijn strijd tegen het socialisme werd alleen of bijna alleen gevoerd in brieven aan vrienden en bekenden. Niemand kan zeggen hoe het later met hem zou zijn gegaan.
Toen het socialisme in Nederland de eerste levensteekenen gaf, bezat Dekker genoeg burgerlijk idealisme om dezen nieuwen vorm van oppositie met sympathie te begroeten. Niettemin was hij volkomen anti-socialistisch gezind, en zoo dit niet of nauwelijks publiek is gebleken, was het waarschijnlijk uit een gevoel van solidariteit met alle strijders tegen burgerlijk bederf en wegens de hem in hooge mate eigen ridderlijkheid, welke met de tegenstanders van de sociaaldemokratie zich niet wilde kompromitteeren. Maar deze persoonlijke geneigdheid en eene hoogheid van karakter, die hem bewaarde voor uitgesproken vijandschap tegen de arbeiderspartij, kon zijne inzichten niet veranderen, of zijne taktiek brengen in een gewijzigde richting, noch haar bezielen met nieuwe kracht. En, wat hij zelf binnenskamers hield of alleen bestemde voor zijne korrespondenten, werd door zijn volgelingen aan het licht gebracht en gebruikt als een wapen in den publieken strijd. Multatuli heeft de ontwikkeling van het socialisme in Nederland belemmerd door die na hem kwamen. In zoover is zijn afkeer van het socialisme een werkzaam motief in de geschiedenis van de Nederlandsche beweging geweest, als het, op anderen overgegaan en de burgerlijke zienswijze van anderen versterkende, heeft bijgedragen tot den ondergang van het officiëele socialisme in de anarchie. Bijtijds
