en noodzakelijke uitkomst van alle pogingen om de bourgeoisie te bewegen de burgerlijke maatschappij te verstoren.
Ik ben er natuurlijk ver van af aan Multatuli te verwijten dat hij aan den Rijn bleef zitten in plaats van in Holland den boer op te gaan, de kiesvereenigingen te bezoeken, vergaderingen te beleggen en in de dagbladen te schrijven. Mijn stelling is juist dat hem in de praktijk een terrein van handelen ontbrak. Douwes Dekker zag het feit, maar kende de oorzaak niet, want de oorzaak was de afwezigheid eener maatschappelijke klasse, in staat en bereid tot daden over te gaan; en hij heeft van den strijd der maatschappelijke klassen nooit het geringste begrepen. Ook dit is geen verwijt; veeleer, gelijk is gezegd, een treffend bewijs van de waarheid dat het geheele geestesleven zelf een maatschappelijk produkt is, en geen persoonlijke scherpzinnigheid bij machte te vergoeden wat historisch noodzakelijk aan het geestesleven van personen of klassen mankeert.
Multatuli, derhalve, was veroordeeld tot het isolement dat erger is dan gevangenisstraf. Gestadige aanraking met de realiteit schijnt een onvermijdelijke eisch van den menschelijken geest; het bad des levens zonder welks reinigende en sterkende werking verschrompeling van alle vermogens der ziel vroeger of later moet intreden.
Van Multatuli's afzondering was de geografische verwijderdheid van zijn woonplaats de onmiskenbare uitdrukking. Hij leefde ver van Nederland, buiten de werkelijke beweging in het Nederlandsche volk. Na eenigen tijd bezat Multatuli niets meer dan zich zelf. Hij werd overgevoelig voor lof en blaam, woedend vijandig tegen de auteurs van ongunstige beoordeelingen, wegwerpend hartelijk jegens de minst beduidende lieden wien het gebeurd was zich goedkeurend over hem uit te laten. Hij miste den troost van den vooruitgang zijner zaak, bij de miskenning zijner persoon; want zijn zaak was zijn persoon. Hem ontbrak de voldoening, anderen voor zijn beginsel met gelijke of grooter kracht te zien strijden;
