want hij was een eenzame strijder. Multatuli kende niet de verheffende solidariteit; de rustige schoudervoeling van kameraden; de verkwikking van de gemeenschap der geesten, die de individuen verbindt en het individu bevrijdt.—Vandaar in zijne brieven die de intiemere aanduiding van zijn zieleleven bevatten, eene dikwijls kleingeestige prikkelbaarheid, een angstige zorg voor détails, een hopelooze afmatting, een verdrietig berusten; en, bij onmatige zelfverheffing, geen blijmoedig besef van met goeden uitslag de waarheid te hebben gediend.
De onbekwaamheid voor praktische inmenging toen het oogenblik was gekomen, werd bij Douwes Dekker verergerd door een andere oorzaak.
De tijdsomstandigheden, die Douwes Dekker hadden gedwongen zich te wenden tot de verkeerde menschen, zoodat hij na tien jaren van vergeefschen strijd en ontzenuwend wachten zich terugtrok, en, vereenzaamd in ieder opzicht, geheel van de praktijk vervreemd, teerende op de herinnering van de groote daad zijns levens en het beeld van zijn vroeger zelf verheerlijkende in de litteratuur welke voortaan zijn uitsluitende bezigheid werd—de tijdsomstandigheden maakten van deze nawerking een onoverkomelijk beletsel.
Immers, de zeldzaamheid van het protest door Dekker in Indië uitgebracht, is wat zijn houding hoofdzakelijk kenmerkt. Sedert het optreden van eene arbeiderspartij en de ontwikkeling van den klassenstrijd, werden bewijzen van offervaardigheid en zelfverloochening gelijk de zijne veelvuldig gegeven, dikwijls door personen die onbekend blijven en op een wijze die geen aandacht trekt. Waar zou het heen moeten, als de tallooze personen die in de socialistische propaganda hun maatschappelijk voordeel zagen verloren gaan, aanspraak wilden maken op eenige onderscheiding? In de bourgeoisie was Multatuli een uitzondering, in het proletariaat is het een uitzondering niet te doen zooals hij. Multatuli mocht zijnen vijanden vragen naar het kleed van kemelshaar in de woestijn versleten. Ging men in
