angst. De niet-ideologische, de maatschappelijke levensbeschouwing behoeft hij niet eerst uit de boeken te leeren. Zijn politiek is de toepassing van zijn dagelijksch leven in ruimer verhoudingen; hij wordt groot gebracht voor de sociaaldemokratie.
Multatuli, zooals in het voorgaande uitvoeriger is aangetoond, kende het klassenkarakter niet van onze maatschappij; en toen voor het eerst de klasse der werklieden en de burgerlijke demokraten aanstalten maakten om op den min of meer duidelijk aangewezen grondslag van den modernen klassenstrijd in het openbare leven te treden, miste men hem in hunne rijen. Dit was, wilde ik zeggen, niet in de eerste plaats het gevolg van gebrek aan ekonomische kennis. Niemand betwijfelt dat Douwes Dekker beter dan de meesten tot de studie van deze onderwerpen bekwaam zou geweest zijn. Is, derhalve, wat hij van het socialisme, en ook van het kapitalisme zegt, een aaneenschakeling van vergissingen, waarbij zeer platte, zoo blijkt daaruit wel is waar dat hij geen werk had gemaakt van ekonomie—maar dit is wederom het gevolg van gemis aan voorbereiding om ekonomie te verstaan, en van de aanwezigheid van een levensbeschouwing welke de waarheden der ekonomie niet verdraagt. Boekenstudie is tegen dit samenstel van ongunstige oorzaken niet bestand.
IX
In een brief aan den heer D.A. Mansholt van November 1880, vinden wij de, ons uit de burgerlijk-radikale letterkunde overbekende meening, dat er een los van tijden en maatschappelijke werkelijkheid bestaande, menschelijke Rede is, een hoogste verstandelijke autoriteit, die over al ons doen en laten behoort te beslissen. De Rede, meent men, staat tegenover bijgeloof en vooroordeel; en zij zal, behoorlijk gediend, de menschen verlossen van het kwaad dat vooroordeel en bijgeloof hebben teweeggebracht. Altijd, voor zoover de Rede niet een gedeelte van het kwaad, dat de menschen
