tegen een deel van de waarde. Indien het kapitaal reeds overwaarde kan halen uit arbeid waarvan de waarde geheel wordt vergoed, hoe veel gunstiger is dan voor hem de kans wanneer hij met arbeidskrachten te doen krijgt in welker onderhoud voor een kleiner of grooter deel door anderen voorzien wordt. Of die anderen leden van het gezin zijn, vrienden dan wel vreemden, is uit kapitalistisch oogpunt onverschillig. Geen wonder, dat van meet af loondienst en prostitutie nauw verbonden zijn geweest: niet alle vrouwen hebben vaders of echtgenooten die voor haar werken: minnaars, echter, kunnen alle vrouwen ondersteld worden te houden. Is u het loon niet voldoende, verkoop uw lichaam—heeft het kapitaal tot de jonge vrouwen gezegd, die om werk kwamen. Indien hij het niet steeds met zooveel woorden heeft gezegd, was het verwijzen naar het lagere loontarief een ondubbelzinnige wenk.
VII
Waar de omstandigheden het meebrengen, is die duidelijke wenk tot een dringend bevel verscherpt of gesteld als een bindende voorwaarde.
Niet in alle omstandigheden is de prostitueering van de arbeidsters voor de ondernemers voordeelig. In haar studies over de toestanden van het vrouwelijk werkvolk in de Berlijnsche papierindustrie (Leipzig, 1896; blz. 39), geeft Elisabeth Gnauck—Kühns te kennen, dat de onzedelijke levenswijs van slechten invloed is op het gehalte der werkzaamheden. Of het door haar gekonstateerde feit, dat de geprostitueerde arbeidsters in de laagste loonklasse vallen, inderdaad aan deze bijzondere en niet aan de algemeene oorzaak is te wijten, moge in het midden blijven. Ongetwijfeld is menige fabrikant tot het inzicht gekomen, dat in zijn onderneming het belang der zaak evenzeer ingetogenheid bij de vrouwen als nuchterheid bij de mannen eischt. Met persoonlijke gezindheden voortkomende uit een meer dan gewonen af-
