positie verkeerden, wier behoeften en middelen vrij wel konstant bleven. Het scheelde, uit hoofde althans van de geringe wisseling in de verhouding van vraag en aanbod, doorgaans niet veel: de werkelijk bestede en de maatschappelijk noodige arbeid.
Evenmin placht dit veel te schelen uit hoofde van verbeteringen in de produktiewijze. De geringe afzet, behalve door de enge grenzen van het afzet-gebied, nog beperkt door het voortbestaan van een groot deel produktie voor eigen gebruik naast de warenproduktie, beletten het opkomen van een krachtige onderlinge konkurrentie. Arbeid sparende, sneller werkende machines, die de voortbrenging overvloedig maken, krijgen eerst reden van bestaan in een kapitalistische produktie, wanneer reeds op grooten voet wordt voortgebracht, voor een steeds zich uitbreidenden kring van afnemers en de ondernemers elkander de koopers betwisten. Het middel om koopers te winnen is goedkooper verkoopen; het middel daartoe, versnelling van de produktie, vermindering van den noodigen arbeidstijd. De machine is het strijdwapen geweest waarmee eerst de kapitalisten de kleine met eigen kracht werkende producenten hebben verslagen, dat zij daarna tegen elkander hebben gewend. Eenig voordeel en eenige vergrooting der klandizie zal altijd door verbeteringen in de techniek te behalen zijn geweest, maar de machtige drijfveer, bij de werking waarvan enorme kapitalen op het spel staan, moet in de wereld der kleine produktie geheel afwezig zijn geweest. Verarming, dus, als gevolg van een nederlaag in den konkurrentie-strijd, kan niet eerder zijn ingetreden als het kapitaal, buiten de produktie gewonnen, tot verovering van de produktie werd aangewend.
Inderdaad is stabiliteit van maatschappelijke verhoudingen (afgezien van stoornissen van buiten) het kenmerk van de maatschappij der enkelvoudige warenproduktie, gebaseerd op de onveranderlijkheid van de wijze van produktie.
De weinige ambachtslieden, zegt de onderzoeker der Indische dorpsgemeenschap, die zich met warenproduk-
