"De waarde-bepalende momenten—besluit de schrijver—moesten derhalve wel zeer gelijksoortig en zeer konstant zijn geweest."
IV
Welke deze faktoren waren en uit welke omstandigheden het karakter van hunne betrekkelijke onveranderlijkheid te verklaren is, hebben wij hierboven aangeduid.
Tevens, echter, mag niet worden vergeten, dat de voorkapitalistische warenproduktie, ondanks haar stabiliteit, reeds zeer spoedig wordt aangetast door de revolutionnaire krachten die zij zelve voortbrengt en die haar ten slotte doen ondergaan. Niet vreemd, daarom, dat men in de Middeleeuwsche maatschappijen een stelsel van wetgeving en een maatschappelijke organisatie vindt, waarvan de strekking is aan de werking van die krachten weerstand te bieden. Het bewuste doel van velerlei maatregelen was de lieden te beschermen tegen de nadeelen, welke het opkomende kapitalisme teweeg bracht in een samenleving die nog in hoofdtrekken, wat de voortbrenging aangaat, op enkelvoudige warenproduktie berustte. Deze voortbrengingswijze schept wel is waar zelve het kapitalisme, maar de overgang tot het kapitalisme is niettemin een pijnlijk, voor velen verderfelijk, alle bestaande vastheden en grondslagen omwentelend proces. Tegen de eerste vormen der kapitalistische produktie, die nog geen eigenlijke produktie is, maar zich als zoodanig aankondigt en een weg baant door het handels- en het woeker-kapitaal, blijft de Middeleeuwsche maatschappij zich verzetten in een eeuwenlangen strijd.
De ideologische teekenen van dien strijd, de anti-kapitalistische gedachten en gevoelens, zijn evenmin als de materieele maatregelen door de burgerlijke ekonomie begrepen. Er was eenmaal, meent men, in de onwetende middeleeuwen geen juiste kennis van de eischen van industrie en verkeer, en uit dit verkeerde inzicht kwamen ook verkeerde wetten etc. voort. In werkelijkheid bedoelden deze wetten de instellingen en de bevolking te be-
