wordt een protest gehoord wanneer sommige industrieele kapitalisten de exploitatie van het proletariaat al te roekeloos bedrijven. Bij den goeden gang van zaken, bij den bloei van nijverheid en handel, bij orde en rust in de samenleving, heeft een groote klasse van ondernemers en een talrijke middenstand voortdurend belang. De exploitatie van een nog talrijker arbeidende klasse, waarbij de geheele maatschappij is betrokken, waarin ieder lid van de andere klassen zijn deel heeft, doet althans de betrekking van patroons en werklieden ontstaan, welke een gemeenschap van lokale en zelfs van algemeene belangen niet insluit. Zoo zij, wat de hoofdzaken aangaat, elkanders tegenstanders zijn, zoo zijn zij toch geen vreemdelingen voor elkaar. Eveneens gevoelen zich de kapitalistische groepen onder het industrieele kapitaal enger verbonden. Kooplieden, fabrikanten, bankiers, hooge ambtenaren, deelen met elkander de onbetaalde arbeidsvruchten van het proletariaat en zijn geïnteresseerd bij een hoogen winstvoet en een bestendige, ongestoorde ontwikkeling van produktie en ruil. Ook tegenover het buitenland zijn alle maatschappelijke klassen, vergelijkenderwijs en zoover het kapitalisme haar eenige voordeelen geeft, solidair en nationaal.
Geheel anders is het met dit alles gelegen in de samenlevingen onder het handelskapitaal.
Bij afwezigheid van kapitalistische produktie, van een geheele groote klasse der bevolking, dus, wier arbeidsprodukten de bezitters der produktiemiddelen tot zich nemen, legt het kapitaal in zijn anderen vorm en werkkring beslag op het arbeidsprodukt van allen zonder onderscheid die het kan dwingen. Maar het bezit niet de produktiemiddelen, kan dus niet doen arbeiden door het koopen en gebruiken van de arbeidskracht. Het bezit alleen het geld—en die dwangmiddelen welke voor geld te koop zijn: legers en vloten. Het doet arbeiden, derhalve, niet door arbeidsmiddelen te doen gebruiken, maar door zelf gebruik te maken van dwangmiddelen.
Waar dit het gemakkelijkste gaat, op den uitgebreidsten voet mogelijk is en tevens de grootste winsten be-
