de en aan de nadeeligste en meest onzekere kansen onderworpen exploitatie van naburen en vreemdelingen, vriend of vijand, zonder onderscheid van klasse of stand. De rol van het proletariaat in de hedendaagsche maatschappij wordt daarbij vervuld door iedere bevolking in haar geheel, in zoover zij, voor behoeften of genietingen, van het handelskapitaal afhankelijk is. En de koopman, voorganger van den kapitalistischen ondernemer, moet, om koopman te kunnen zijn, tevens krijgsman, zeevaarder, ontdekkingsreiziger en diplomaat zijn. In al deze frakties staat hij bloot aan ruïneuze geldelijke verliezen, en moet hij, om zijn bedrijf te kunnen volhouden, zich trachten te dekken door beurtelings zich van al zijn krachten en bekwaamheden te bedienen. Dit komt de volkeren waarmee hij handelt te staan op zware kosten. Zij kunnen hem niet missen, maar verachten en haten hem. Zoo spoedig mogelijk ontslaan zij zich van zijn diensten. Voor de groote massa van de bevolking beteekent dit een verandering van meester, de onderwerping aan den industrieelen kapitalist.
Een voorbeeld, ten slotte, van de wijze waarop in dezen tijd de kommercieele uitbuiting gedreven werd, verreweg belangrijker dan de nog weinig ontwikkelde industrieele.
De verzameling brieven gericht aan Cromwell's minister Thurloe bevat een stuk uit het jaar 1656 inhoudende klachten van planters in Virginia, Noord-Amerika, dat na het verbieden van de Hollandsche scheepvaart hun tabak niet in voldoende hoeveelheid werd uitgevoerd. "Wanneer men er niet een weinig de hand mede licht, zal het tot groote schade strekken van het bedrijf dat het begunstigen moest. Evenwel wordt een deel van de tabak naar Hollandsche plantages gebracht en aldus in 't geheim door Hollandsche schepen verladen. Adressanten stellen voor door de Hollanders een gedeelte van den oogst te laten vervoeren, tegen betaling van rechten welke ten bate van moederland en kolonie aan te wenden zouden zijn. Ook, door de Hollandsche schepen negers te doen aanbrengen, en eventueele overschotten te gebruiken tot verbreiding van het Evangelie...."
