volgens met alle kracht verzette tegen de bevordering van het partikuliere kapitalistische bedrijf. Van de eene methode tot exploitatie der Javanen had hij van nabij de werking gezien, en van de andere doorzag hij bij voorbaat het wezen.
Echter stond voor Multatuli de eene manier daarom nog geenszins met de andere gelijk. Aan de gedwongen levering van produkten en heerendiensten heeft hij niet enkel vergelijkenderwijs de voorkeur gegeven. De verkeerdheden waarvan hij getuige was geweest en die hij wereldkundig had gemaakt, beschouwde Multatuli als misbruiken van een in beginsel voortreffelijk systeem. Daarentegen zou de Vrije Arbeid naar zijn meening over land en volk onvermijdelijke rampen brengen.
Inderdaad zou als het aan Multatuli had gelegen, het Kultuur-stelsel in Nederlandsch-Indië nooit zijn afgeschaft. Diep was hij doordrongen van de gedachte dat de door de stichters niet gewilde fouten van de toepassing volledig konden en gestrengelijk moesten worden uitgeroeid, doch even vast stond bij hem de overtuiging dat de openstelling van de kolonies voor het nationale en internationale kapitaal het verkrijgen en behouden van betere toestanden voor den inlander ontzaglijk zou bemoeilijken. Een zelf achtenswaardig en vooral daardoor sterk oppergezag kon Hollandsche ambtenaren en Indische hoofden verplichten tot een milde en eerlijke uitoefening van de reglementen op den rechtstreekschen arbeid voor het gouvernement. Maar wie zal paal en perk stellen aan de winzucht van private ondernemers, die hoofden en ambtenaren zullen verdringen, of zelfs de geheele overheid aan hun streven ondergeschikt maken?
Het eerste gevolg van dit zelfstandig blijven tegenover allen was, dat allen zich keerden tegen hem. De konservatieven konden niet vergeven dat Multatuli hun politiek reddeloos in diskrediet had gebracht. Op de massa van de lezers kon de onderscheiding tusschen de werkelijke en de mogelijke toepassing van het Kultuur-stelsel geen indruk maken. De onthullingen in den "Max Have-
