landbouwers, levering door tusschenkomst van erfelijke hoofden aan vreemde heerschers van een overmachtig ras: dit is niet de sociale en politieke verhouding waaruit in het volksgemoed het streven, en in de ekonomie de overgang naar een geheel nieuwe orde kan ontstaan. En als het ideaal van de menigte blijft het hervormde, van duldelooze en ook noodelooze hardheden gezuiverde stelsel, de wind getemperd voor het geschoren schaap en de lasten naar de draagkracht geregeld, dan zal ook haar vriend en beschermer zich bepalen tot de vervulling van die opdracht, beperkt maar heilzaam en onmisbaar.
Neen, het Kultuur-stelsel brengt geen proletariërs voort die grijpen naar de macht, het kan de lieden tot paupers maken, die naar het zwaard grijpen—dat, na weer opgestoken te zijn, den toestand in beginsel onveranderd laat. Vermeerdering, niet afschaffing van het persoonlijk bezit, is de verandering die misbruik van het Kultuurstelsel doet begeeren. En als tot een radikale zuivering van het stelsel moet worden overgegaan, dan zal dit den Havelaar onder de ambtenaren enkel aansporen tot verdubbeling van zijn pogingen, opdat niet aan de woede en vertwijfeling van het volk worde overgelaten wat wijs en rechtvaardig beleid zonder leed en stoornis, en veel afdoender kan verrichten. Een beschermer altoos, in opperste oogenblikken een verlosser: ziedaar in het kort wat Multatuli zich denken kon als de taak van den uitverkoren drager van het vreemde gezag, een taak waarvan de verwaarloozing hem zoo diep had geërgerd, en waarvan hij moest vreezen dat in het andere koloniale systeem zelfs in het geheel geen plaats voor zou zijn.
Zoo laat, althans zoolang het Kultuur-stelsel bestaat, het verzet tegen de wantoestanden in Indië de erkenning van het wezen der maatschappelijke uitbuiting niet toe. De regeering die zelf haar verplichtingen nakomt, die produkten krijgt uit de hand van den inlander, die wederkeerig voor rust en veiligheid zorgt: welke der twee partijen is het, mag men vragen, die geeft en welke die ontvangt? Veeleer een goede en natuurlijke orde van
