het zoeken naar een uitvlucht, dan het trachten naar een voorwendsel om door het zelfbedrog van de ten slotte tot niets bindende mijmering, zich te onttrekken van de verplichtingen van den werkelijken strijd tegen het wereldsche kwaad. Wij ontkennen niet dat voor velen de beoefening van een of anderen godsdienst een gemakkelijke oplossing belooft van allen zelfstrijd, dat zij meer geneigd zijn tot dweepen naarmate zij minder bereid zijn te doen. Inderdaad vindt men thans de gedachte dat tusschen hoogere en lagere dingen strikt moet worden onderscheiden, dat op het lagere gebied het zelfzuchtig streven onvermijdelijk is, maar dat de mensch zich voor den pijn, door dit streven veroorzaakt, kan schadeloosstellen door de verheffing naar hoogere sferen, de beschouwing van oneindige dingen, de zuivering door de gemeenschap met het heilige—inderdaad vindt men deze gedachte thans misschien wijder dan ooit in de burgerlijke klasse verbreid. Getuige het de groote belangstelling door sommige organen van haar pers aan geestelijke vraagstukken gewijd, en zelfs de geregelde prediking door hen van een hooge moraal—terwijl tegen elke werkelijke verbetering van het maatschappelijk leven, door hervormingen welke de gemeenschap versterken of het levenspeil van de massa verhoogen, die zelfde organen den meest benepen strijd voeren van een in haar voorrechten bedreigde klasse van bezitters.
Intusschen mag niet worden betwijfeld dat met dit streven de hoogste behoeften ook van de verlichte en ernstig gestemde minderheid van de bourgeoisie worden bevredigd. En bij al het andere komende dat het geloof verzwakte, moest deze ervaring: de waarneming dat bij de beste vertegenwoordigers van de bezittende klasse de godsdienst een faktor is geworden die den maatschappeIijken vooruitgang en de daarvan afhankelijke zedelijke verheffing veeleer belemmert, de deur sluiten voor alle overgeleverde begrippen op dit gebied bij de socialistische arbeiders.
Zoo heeft, zeiden we, het kapitalisme het geloof aan de beste elementen van het proletariaat ontnomen.
