In elk land, derhalve, waar een socialistische beweging zich heeft ontwikkeld, die de politieke organisatie is van de revolutionnaire of hare klassentaak zich bewuste arbeiderspartij, bevinden zich twee voor elkaar bijna geheel gesloten kringen van beschaving. Binnen de grenzen van de eene is alles ontaarding, verval, valschheid, verspilling van gaven, onvruchtbare wetenschap, hopelooze goede-wil. In de andere: vooruitgang, verheffing, nuttige aanwending van alle geestelijke vermogens, het gedijen van elk zaadje edelmoedigheid gestort in dezen grond, het succes van ieders inspanning ten bate van het gemeene welzijn.
En, gemeten met den tijd als maatstaf van veranderingen, ligt er een eeuw tusschen de beschaving van de burgerij en de beschaving van het proletariaat. Voor ons is het alsof de groote mannen van de burgerij vele jaren geleden hebben geleefd. Zooals het ons mogelijk is te zeggen, welke noodzakelijke beperkingen door de tijdsomstandigheden gesteld waren aan de algemeene, politieke of sociale inzichten van staatslieden en wijsgeeren uit de 17e of de 18e eeuw, zoo kunnen wij aanduiden op welke wijze de denkbeelden van de burgerlijke publieke personen, onze tijdgenooten, door de motieven werden bepaald die hunnen beschavingskring beheerschen.
In dit artikel beproef ik een bijdrage te leveren tot de kennis van Multatuli als voornaam burgerlijk denker. Mijne gegevens ontleen ik aan genoemden bundel Brieven.
II
Is in de Havelaars-zaak aan Multatuli recht wedervaren? Hij-zelf klaagde tot het laatst dat dit niet was geschied. Heeft men dan onder de pressie van zijn optreden een ingrijpende verandering gebracht in de behandeling van de inlanders in onze koloniën? Een ingrijpende verandering onderstelt de opheffing van de kapitalistische exploitatie van het wingewest, en dit heeft Multatuli-zelf zoo min geëischt als verstaan.
