103
economische geschiedenismethode, in populairder vorm dan Marx zelf dit vermocht, uit te werken. Een zóó reactionair element ontstaande niet in de antagonistische klassen, vanwaar uit den aard der zaak niet anders verwacht wordt, maar in de gelederen der beweging zelve, kan niet anders dan prikkelen tot vernieuwde actie en rechtstreeks bevorderen de verdieping en verbreeding eener methode, welker toepassing op de zoo ingewikkelde historische verschijnselen nog pas een aanvang heeft genomen.
**
*
"Het is niet het bewustzijn der menschen dat hun zijn, maar hun maatschappelijk zijn dat hun bewustzijn bepaalt."
Niet de eerste maal doet zich het verschijnsel voor, dat dergelijke korte, kernachtige, een gansche levensbeschouwing vertolkende stellingen slechts ten volle begrepen worden door hen, voor wie zij als stellingen overbodig zijn, wijl heel de eigen aanleg reeds tot die levensbeschouwing voorbestemde.
Het rusteloos zoeken en vorschen van de deterministen van alle eeuwen tot aan een Spinoza, een Hume e.a. om zich rekenschap te geven in hoeverre de menschelijke wil in absoluten zin vrij was, d.w.z. in hoeverre de mensch een wil had, onafhankelijk van eigen individueelen aanleg en van de maatschappelijke omstandigheden, onafhankelijk dus van alles wat dien wil van uur tot uur vormt en kneedt, kon het probleem niet anders dan speculatief of bespiegelend
