ten, ſoo wel die natuerlijck als konſtigh zijn, en die meer in den wercker bloeyen en uytblincken, alſſe wel in ’t werck of in het wercktuygh doen: Alſoo zijn oock de formen en gedaenten van het AL of Geheel, veel volmaeckter en krachtiger in den Werckmeeſter deſſelven, als in de beſondere oorſaecken of in de ſtoffe; gelijck Thomas Iannin van de Voorſienigheyt ſeyt: Soo wy door Godes toelaetinge, of vlijtige overpeinſinge, totte verſtandelijcke VVerrelt ſullen opvvaerts klimmen: vvaer in het heerlijckſte licht van de Ideen ſeer hel blinckt, en het vvaere VVeſen der dingen vvort begrepen, vvy ſullen buyten tvvijfel, deſe dingen die ons in de ſinnen vallen verdicht en valſch houden; en ons ſal dit leven verdrieten, in ’t vvelcke vvy al te lichtgelovigh gevveeſt zijnde, door de ſinnen, van de valſche inbeeldingen der dingen, ſullen bedrogen vvorden, jae vvy ſullen naulijx de teedere glans deſſelven lichts konnen aenſchouvven, ’t vvelck in de verſtandelijcke VVerrelt ſoo klaerlijck licht, alſoo dat oock haer licht ſich ſeer vvijd uytbreyt, en tot alle dingen behoort. En dit geſchiet om dat dit licht ſeer nae by God is, uyt wiens onuytputtelijcke fonteyne, het ontallijcke lichten ontfangt. En daer over ſeyt Plato: By den Koningh van alle dingen, is alles. En hier by is aen te mercken, dat Plato verſtaet datter twee Werrelden zijn, eene verſtandelijcke en eene gevoelijcke, de eerſte is de voorbeeldelijcke, de tweede is het naemaeckſel, die lichaemlijck en van ſtoffe is gemaeckt. Maer boven dit ſal ick om de kortheyds wille by brengen, de verklaringe van Philo. Over het gebouw des Werrelts, ſeggende: Nae dien God door ſijne Godheyt voorſien hadde, dat geene naemaeckinge ſchoon koſte vveſen, ſonder een ſchoon voorbeelt, en dat geen gevoeligh dingh ſonder eenige uytvlucht, koſte voor goed gekent vvorden, indien het niet met ſijn voorbeelt (van de verſtandelijcke Idæa) over een quam: Nae dat hy dan beſlooten hadde deſe ſichtbaere VVerrelt te ſcheppen, ſoo heeft hy eerſt ſijne verſtandelijcke beeldeniſſe gemaeckt, ten eynde hy nae het voorbeelt van de onlichaemlijcke VVerrelt, die God gelijck vvas, de licchaemlijcke VVerrelt opmaeckte en volvoerde: dievvelcke in ſich ſoude begrijpen ſoo veele geſlachten van gevoelijckheden alſſer verſtandlijckheden in dieſelve ſouden gevonden worden. En nae eenige woorden voeght hy daer by: Indien iemandt noch klaerder redenen vvilde gebruycken, ſoo ſoude men ſeggen, dat de verſtandelijcke VVerreldt niet anders is als het VVoort van de ſcheppende God: VVant eene verſtandelijcke Stad, is niet anders als de reeden van den Bouvvmeeſter, dievvelcke by ſich ſelve overleght hoe hy de Stad bouvven ſal, die by hem alreede in de ſinnen is begreepen.
Zy hout het beeld van de Natuyre in den arm, ’t welck zy den borſt geeft te ſuygen, om de Ziele des Werrelts uyt te drucken, diewelcke de derde was onder de te gelijck eeuwige oorſaecken, dieder hanght aen den Godlijcken ſin, gelijck de glans aen ’t licht: Waer van Fernelius in de verborgene oorſaecken der dingen in ’t i boeck, aldus ſpreeckt: Noch ſoude, te vveten dat Licht, ſoo ’t by avontuyr de kracht haerder inſtortinge ſoude te rugge trecken, en het leven mocht ontbreken, alles vervallen en ſterven, vvant dit is het leven Gods, dit is ſijne vverckinge, de dingen nae de bevveginge van ygelijx natuyre vervvecken, en het leven een yder in te blaeſen: Hy beſaeyt voorvvaer den Hemel met de ſaeden der onſterflijckheyt, maer de aerde mette ſaden der veranderinge.
Derhalven is de Werreld, die alle deſe vier beginſelen en Elementen van de Natuyre, in ſich begrijpt, een ſeecker lichaem, dat in ſich is vereenight, wiens deelen in ſich ſelve zijn verknoopt, door de hulpe van den eenigen Geeſt en ziele des Werrelts. Waer van Virgilius ſinght in ’t vi boeck van Æneas:
De Geest voed’ in ſich d’aerd, den Hemel mette Meeren,
Den lichten kloot des Maens, de Sonne met de ſteeren:
De Geest dus heel verſpreyt, beweeghden al dien romp,
En’t groote lichaem ſweefd’ en mengd’ ſich met dien klomp.
En Cicero ſeyt in ſijne Tuſculaenſche vraegen, dat alle dingen, door eenen Godlijcken en geſtadigen Geeſt worden begrepen: En deſe Geeſt verſpreyt ſich en doorſoeckt den geheelen AL, op de maniere als een leven van de Werlt, dat vergeſelſchapt is met een Hemelſche warmte; waer aen, een voortteelende, voedende, vermeerderende en onderhoudende ſelfſtandigheyt, vaſt is: gelijck men die terſtont ſiet in alle geſchaepene dingen, inſtorten, als oock in alle Dieren die door den melck leven, waſſen en onderhouden worden, en daerom ſeyt de Poeet in de verhaelde plaetſe:
Daer uyt heeft Menſch en Viſch, de Vogels en de Dieren,
Haer oorſprongh en haer kracht, haer ſaeden en haer vieren.
Doch daerom zijn de Metallen, ſteenen en andere ruwe dingen daer van niet berooft: want daer wort geen ſaecke, hoe veracht die
