28
oorlogs-rumoer en de dreunende stap der Fransche legers had alle andere geluiden overstemd, vorsten en volken hadden zich vernederd en gebogen en klein gevoeld door den reus Napoleon. Maar intusschen was in Engeland de industrieeële revolutie begonnen zonder geraas en zonder groote aandacht te trekken, want wie bekommerde zich om de duizende verhongerde handwevers en om het lijden der duizende kinderen uit de wees- en godshuizen? Aan een geslacht van goudhongerige kapitalisten verkocht en ter dood gewerkt door buitensporigen arbeid, vielen zij, hekatombe voor Engelands toekomstige grootheid.
De omwenteling in Frankrijk schiep de politieke basis, die de bourgeoisie noodig had en gebruikte om de krachten, haar verschaft door de industrieële revolutie in Engeland aangevangen, tot hun uiterste grenzen te ontwikkelen. De industrieële revolutie verschafte haar het middel—nl, de ekonomische overmacht—haar vijanden voor goed ten onder te brengen: zij schiep een nieuwe verhouding der klassen, Maar ook verstoorde zij de oude verhoudingen, en schiep een nieuw, tusschen de verschillende Staten. De wereldmarkt die zich na de 15 en 16de eeuwsche ontdekkingen had gevormd, was in hoofdzaak beperkt tot koloniale en luxe-produkten. De produktie der artikelen van dagelijksch gebruik bleef in 't algemeen gevangen binnen de grenzen van het handwerk, dat niet voortbracht voor de wereld-, noch voor de nationale, maar voor de lokale markt, Dit veranderde met de opkomst der manufaktuur, die op grooten schaal, ook voor den uitvoer, begon te produceeren. Behalve koloniën en handel, werd ook het bezit van manufakturen beslissend voor de ekonomische beteekenis
