158
stelsel neerhalen, zonder daarachter een ander, grootscher en meer omvattend stelsel te hebben opgericht.
Marx was de eerste die het fetischkarakter der waar blootlegde, die van het kapitaal zag dat het niet een ding, maar een bij middel van zaken bestaande verhouding en een historische categorie is. Hij was de eerste die de wetten der beweging en ontwikkeling van het kapitaal doorgrondde. En hij was de eerste die aanwees dat de doeleinden der huidige sociale beweging de natuurlijke konsekwenties zijn van de tot dusver gevolgde ontwikkeling, in plaats van ze in zijn hoofd naar zijn willekeur te construeeren als eischen van de een of andere "eeuwige gerechtigheid".
Van het standpunt waartoe Marx ons opheft, ziet men niet alleen dat alle pogingen der vulgair-economen, om de huidige verhoudingen tot patriarchaal eenvoudige om te liegen, even vergeefsch zijn, als de pogingen om ze in zoodanige verhoudingen weer om te vormen.
Men ziet ook den eenigen weg die voor de verdere ontwikkeling der maatschappij overblijft: het aanpassen van den toeëigeningsvorm aan de productiewijze, het in bezit nemen van de productiemiddelen door de maatschappij, het volkomen, onvoorwaardelijk doorvoeren van de door het kapitaal slechts half doorgevoerde omzetting der productie uit productie door afzonderlijke personen in maatschappelijke productie. Daarmee echter begint voor de menschheid een nieuw tijdperk.
In plaats van de anarchistische warenproductie komt de planmatig bewuste organisatie der maatschappelijke productie; de heerschappij van het product over den producent neemt een einde. De mensch, die in steeds grooter mate meester der natuurkrachten is geworden, wordt daarmee ook meester der maatschappelijke ontwikkeling. "Eerst sindsdien zullen de menschen hunne geschiedenis met volle bewustzijn zelven maken", zegt Engels, "eerst sindsdien zullen de door hen in beweging gebrachte maatschappelijke oorzaken in overwegende en steeds grooter mate ook de door hen gewilde werkingen hebben. Het is de sprong der menschheid uit het rijk der noodzakelijkheid in het rijk der vrijheid."
