75
zeer nabij te komen, als ik hem uit den levensduur van bijv. een millioen menschen bereken.
Zoo zullen ook de individueele verschillen der arbeiders veel meer merkbaar zijn, wanneer ik er slechts drie, dan wanneer ik er dertig te werk stel. In het laatste geval zullen de grootere arbeidslevering der goeden en de mindere der slechten elkaar vereffenen, zoodat gemiddelde arbeid geleverd wordt. Volgens Burke verdwijnen reeds bij gelijktijdige aanwending van vijf veldarbeiders alle individueele verschillen, zoodat vijf naar willekeur genomen arbeiders evenveel arbeid verrichten als vijf toevallig genomen andere.
Voor den kleinen baas is het toeval of zijn arbeiders maatschappelijk gemiddelden arbeid verrichten. Eerst voor den kapitalist wordt het mogelijk dat de door hem in beweging gezette arbeid in den regel maatschappelijk gemiddelde arbeid is.
Het gelijktijdig te werk stellen van veel arbeiders op dezelfde plaats brengt nog andere voordeelen mee. Ik moet voor den bouw van een werklokaal waarin dertig lakenwevers weven niet tienmaal meer betalen dan voor dien van een ruimte waarin er slechts drie weven. Ook kost een magazijn voor 100 centenaars wol niet tienmaal zooveel als een voor 10 centenaars enz. De waarde van het constante kapitaaldeel die in het product weer te voorschijn komt vermindert dus in verhouding tot het aantal aangewende arbeiders des te meer, naarmate er meer arbeiders onder overigens gelijke omstandigheden in een bepaald arbeidsproces werkzaam zijn. Daarmee groeit de meerwaarde in verhouding tot het gezamenlijk voorgeschoten kapitaal, daarmee daalt echter ook de waarde van het product en onder zekere, in het vorig hoofdstuk besproken omstandigheden, de waarde der arbeidskracht. In dit geval groeit de meerwaarde ook in verhouding tot het variabel kapitaal.
De gelijktijdige aanwending van veel arbeiders op dezelfde plaats ter bereiking van een bepaald resultaat, leidt tot hun planmatige samenwerking. Deze schept een nieuwe, maatschappelijke voortbrengingskracht, die meer en anders is dan de som der afzonderlijke voortbrengingskrachten waaruit zij bestaat.
De nieuwe kracht is de groote hoeveelheid kracht: zij maakt menig arbeidsproces mogelijk dat met geringer krachten in 't geheel niet of slechts onvolkomen doorvoerbaar is. Dertig man tillen met gemak in weinige oogenblikken een boom op, waarmee drie man zich vergeefs den ganschen dag zouden aftobben. De samenwerking maakt ook de tenuitvoerlegging mogelijk van arbeid, waarbij niet een groote hoeveelheid kracht, doch wel het samendringen van een zoo groot mogelijke arbeidslevering in een kleine tijdsruimte vereischt is; dit is bijv. bij den graanoogst het geval.
Ook waar noch een groote hoeveelheid kracht, noch haar samendringing en concentratie naar ruimte of tijd vereischt is, werkt de samenwerking voordeelig; zij verhoogt het voortbrengingsvermogen van den arbeid. In Duitschland worden bij den huizenbouw de steenen op de steigers gebracht, doordat zich een keten van arbeiders vormt die elkaar de steenen toereiken. Tengevolge van dit planmatig samenwerken, leggen de steenen hun weg veel sneller af, dan wanneer zij door de afzonderlijke arbeiders op de steigers gedragen zouden worden.
