Der Naturen Bloeme/Tweede Boek (1)
Der Naturen Bloeme .ii. - vanden gaenden beesten
Nu hort, na dat ict can gheleesten,
den boec vanden gaenden beesten.
Ghemeinlike so salic te voeren
ghemeenlike nature ju laten horen,
die beesten hebben int ghemanghe.
Dar na van elker sonderlanghe.
Aristotiles die seghet:
wat dat voete t'hebbene pleghet,
jofte .ii. jofte .iiij. jof negheene,
die diere hebben alle ghemeene
adren ende bloet der in.
Die're meer hebben, seit sijn sin
dan viere, n'hebben gheen bloet.
Ende merket datmen verstaen moet
dat hi "bloet in adren" seghet.
Want de worem bloet t'hebbne pleghet,
mar hare negheen n'hevet adre.
De vissche hebben allegadre
benine oghen, ende starc dat vel,
omme dat si dat water wel
weren sullen ende ghedoghen.
Dit machmen wel met redenen toghen.
Biden watre si ju bekent
dese werlike torment.
Biden visschen suldi bekinnen
lieden die de werelt minnen.
Nu merket van wereldliken lieden:
al horsi iet van Gode bedieden,
si hebben so harde verstannesse,
negheene ghestelike lesse
ne moghen si verstaen wel.
So hart hebben si oghe ende vel.
Diere die hebben oren gemeene
roerense, sonder de mensce alleene.
Dat meent dat hi onthoude ende lere
wat dat hi hort van onsen Here.
Ende someghe creaturen horen
met gaten, al sonder oren,
alse alle voghelen ghemene.
Alle dieren groot ende clene
die roeren die onderste caken.
Twe diere gaen jeghen dese saken,
dats cocodrillus, entar na
een dier, heetet gentilia,
die de upperste cake roeren.
Ende dats maniere van vremder voeren.
Ambrosius spreket dat Got hevet
sulke diere dat levet
ghemaket den hals lanc, dats bedi
dat sine spise up d'arde si,
alse den kemel enten parde.
Maer dien wolve enten liebarde
hevet hi den hals curt ghegheven,
want si bider proien leven.
De langhe hals menet de langhe hope.
Elc man die merke wien ic nope:
de ghene die met proien leven,
hoe mach hare hope sijn verheven
enechsijns te Gode wart?
Die den aremen niet ne spart
ende met hem houdet sine ghile,
hoe mach hi ter lester wile
an onsen Here vinden ghenaden,
die emmer d'arme sal beraden?
Almeest alrhande diere
die pleghen edekens maniere
(dats die vermalen hare spise)
hebben halse van langher wise.
Dat meenet die, die langhe wort
die hi leset ofte hort
verandelt dicken sonder ontloepen,
die behort ter langher hopen.
Men vindet onder alrhande diere
tande van drierhanden maniere:
some effene, ende some alse zaghen
ende some tande die uteraghen.
Effene tande hevet die man
ende wat dat horne draghet nochtan,
hetne ware gehornet serpent.
Wat so hem met proien bekent
es ghetant ghelijc zaghen,
sulke meenic als honde draghen.
Die ever entie olifant
si draghen den raghenden tant.
Al dat bloet hevet int hovet
dat hevet hersinen, des gelovet,
sonder worme, seggic ju.
Ende wat diere den start hevet ru
hevet grote kinbacken gemene,
ende dat hersinbeckin cleene.
O wi, wacharmen, hoe waer est heden
inder heren der moghendelicheden.
Hare starte, hare meisenieden,
die verteren dat arme lieden
souden hebben t'hare noot.
Si hebben de kinbacken groot,
dat si verteren in overdaden
hare goet te haren scaden.
Dus so werdet hem clene 't hovet,
want si werden so verdoevet
dat si laten varen al
wat datter hem af comen sal.
Haer ende wolle van allen dieren
verwandelt na des lants manieren.
In heten lande karsp ende swart
ende in tastene een deel hart.
In couden lande slecht ende wit.
Aldus machmen marken dit.
Viervoete gehorende diere
boven, dats hare maniere,
sone hebbensi ghene tande,
also alst Aristotiles cande.
Alle creaturen van hare ru
noeten vele, seggic ju.
In die maghe der sugender diere
vindemen lib van goeder maniere;
so ouder, so van betren doene.
Ets slotel vanden menisone.
Des herts lib, entes hasen mede,
es vander meester mogenthede.
Mar de diere die niet vermalen
hare spise, die si in halen,
n'hebben lib groot no clene,
sonder d'hase allene.
Al dat hevet oghe lede
luketer sine oghen mede
alst slapet, sonder de liebart
entie blode hase Cuward.
Al dat voete hevet, sonder ghile,
mach wel swemmen ene wile;
die mensche minst van em allen.
Men seit dat hem doet gevallen
dat hi hevet boven hem allen
na sire grote alreminst gallen.
Want die galle es heet ende droghe
ende heffet upwart int hoghe,
mar de swimbalch, die den wint hout,
doet vissche swemmen met gewout.
Men vraget des in menghen lande
twi de ever hevet sine tande,
die liebart clawen, entie bere,
die stier sine horne ter were,
die ree, de hase hare snellede,
die mensce, van mester wardechede,
nature ne wapinde niet so wel
none makede ter vlucht so snel?
Dus machmen antworden hier inne:
mensche, die redene heeft van sinne,
hevet tweirhande ghewerke an,
dats raet ende daet nochtan.
Dies hevet hi met sinne vonden
in orloghen tallen stonden,
dat hi hem dartoe wapinen can;
ende alsi pais heeft, latise dan.
Wari gheboren dan der mede
so sceni altoes buten vrede.
Wari oec snel als die re,
hine wachtets hem nemmerme,
hine soude verliesen der mede
sine edele ghestadechede.
Nu, alst tijt es ende stede,
raet hem die behendechede
sijt up waghene, of up parde
snellike te varne sire varde,
ende in scepen met corten stonden
overliden des waters gronden.
Dus machmen antworden dan
hem die vraghet, twi die man
trach, ende onghewapint mede
gheboren es ter menscelichede.
Ghetande diere zaghewise
hebben vercoren vlesch ter spise.
Si lapen metter tonghen in
dat water, dus leert hem har sin.
Mar diere met effenen tanden
sughen in twater thande.
Dat vele tande ende ganse hevet,
men seghet dat het langhe levet
eist dier of man, dit verstaet,
dat over de meere menechte gaet.
Wat diere ghere longre hevet
es sonder luud, als langhe alst levet.
Niet dat levet werpet sijn saet
buter femelen, dart toe gaet
wakende, slapende, sonder de man.
Dits grote onsalicheit nochtan
dat hi so swarlike hem besmet;
die redene verstaet, ende wet.
Alrhande creaturen
nemen voetsel bi naturen
in spisen die hem best ghenoeghet,
ende in dranke die hem gevoeghet.
Bi naturen die diere alle
die leven ende sijn sonder galle,
alse herte ende olifante sijn,
die kemel ende dat delfijn,
die moghen alle lange leven.
Et es recht want ets bescreven:
die goedertiere sullen ter erven
dar niemen nemmermer mach sterven.
Diere die groot sijn van lachamen
winnen lettel alle te samen.
Ende so dierkine oec sijn minder
so si winnen te meer kinder.
O wi, hoe waer es dit noch heden:
Grote heren van moghentheden
hoe lettel baten doen si den lieden.
Si gapen also seere ter mieden
dat si thare langher vlucht
moghen winnen ghene vrucht.
Vijfterhande creaturen
die verwinnen bi naturen
ons menscen, in onse .v. sinne:
linx siet clare, als ict kinne,
die ghier rieket vorder ene sake,
't siminkel es van scarper smake,
die coppe gaet int ghevoelen voeren,
die ever es subtilre int horen.
De creaturen, horic gewaghen,
die de moeder langhe draghet,
Plinius die hevet bescreven
dat si langhest leven.
Nu hort vort van elken diere
sine sonderlinghe maniere.
In Latijn salic hare namen
ordineren al te samen,
omme datter menech dier in steet
dar ic dat Dietsch niet af ne weet.
Vander ordinen int a.b.c.
('t erst in .a. dar na in .b.)
sullen haren namen sijn gheset,
datmense vinden mach te bet.
Asinus dats des esels name,
.i. lelic dier ende ombequame.
Met .i. groten hovede, met oren lanc,
ende sere traghe an sinen ganc,
ende dat niet can werden vet.
Up sine scoudere es gheset
dat teken vander passien ons Heren.
Om dat hi ons wilde leeren
omoedecheit, reet hi sulc part
al dar hi voer ter passien wart.
Die esel hi ne can niet vechten,
ende hi ghedoghet oec van knechten
sware steken ende slaghe.
Ende wilmen oec hem doen draghen
meer dan hi gheleesten can,
hine striter niet jeghen nochtan;
dit es sine doghedachtechede.
Nu hort vort sine quathede:
Hijs luxurieus ute vercoren,
starker bachten danne voeren.
Ombedecter van manieren
dan enech vanden andren dieren:
dar hi sinen wech sal striken
dar ne can hi niemens wiken.
Dar toe es sijn luud so swaer
dat hi quetst al dat em es nar.
Alse clene sijn hare jonghe
sijn si scoenst ten ersten spronghe.
Mar si leliken emmer vort
so ouder so argher es har bort.
Ten .xxx. maenden noten si te waren
mar si winnen ten .iii. jaren.
Esels melc es sere wit;
Plinius bescrivet ons dit
datso witte hud mach gheven.
Plinius die hevet bescreven
dat Pompea, skoninx Neroens wijf,
dede dwaen der mede har lijf
om dat soe wilde wesen wit.
De Roemsce jesten houden dit.
Esels vlesch dat maket quat bloet
om dat quaet te verduwene doet.
Die esel hevet in spisen vercoren
scarpe destelen ende doren.
Esels melc warem als bloet
es jeghen de tantswere goet
wilmer de tande mede dwaen.
Ende soe doetse vaste staen
wilmense der up striken.
Oec es soe goet jeghen versiken.
Die esel es van groter coutheden,
hine winnet niet in couden steden,
bedi ne draghen si no winnen
in lande die cout sijn van binnen.
Noch si noten in ghere stede
in herefste no in lentin mede,
mar in des hetes somers cracht.
Een jar draghen si hare dracht.
Als deselinne es upten spronc
dat soe werpen sal hare dracht,
wilse in demstereden vlien
darse gheen man mach ghesien.
Hare leven es .xxx. jaer;
also langhe winnen sij, dats waer.
Sine sparen gheen vier dat si vinden,
sine gaenre dore tharen kinde.
Merct alle liede an dese brieve
scamenesse ende kinder lieve.
Aper silvester in Latijn
wil .i. wilt ever sijn,
ende es .i. beeste starc ende wreed.
Doemen hem lieve ofte leed,
men maghene in ghere manieren
te enegher doghet bestieren,
maer emmer blijfti wreed ende fel.
Van swarten hare es sijn vel.
Merct, so men den scalc meer bid
so hem die als crommer sid.
Sijn sin es ongheleerd ende hard,
dus es sijn vel dan sward.
Raghende tande crom ende lanc
heveti, die scarp sijn ende stranc
ende met scarpen snidende ecghen.
Maer men horter wonder of segghen:
die scarpe egghe, die tant hevet
die wile dat die beeste levet,
verlieset die tant also es doot.
Dit hevet bekennesse groot:
al dert ons in dit lijf die felle,
hi voerd met hem in die helle
sine quateit altemale.
Men mach den ever lichte ende wale
moede maken met cleenre pine,
bestaet mene eer hi maect orine
tilike in die morghenstond,
anders ontgaeti lichte den hont.
Ende nochtan, al es hi moede,
hi werpt hem ter were enter woede
ende biet den jaghere enten man
bede camp ende were nochtan,
ende wacht hem wie sone bestaet.
Het ne sij dat die ever ontfaet
.i. doodwonde ter ersten steke,
hi es in vreesen sekerleke.
So vliet hi in die dorne dan
dat hi den honden enten man
also de bet mach ontvlien.
Boven allen beesten die sien
horti best vor alle die leven.
Experimentator hevet bescreven
dat sijn drec versch es goet
want het stelpt ter nose bloet.
Alle zwine souken har eten
in die erde, dar sijd weten,
ende wintelen gerne in die gore.
Verdoemt woukerare nu hore:
twi setstu al dinen moet
in dit neder artsce goet?
In artsch goed legt al din sin,
dar of naect di .i. swar ghewin.
In India, wi lesen dus,
sijn alse lanc al .i. cubitus.
Everstande, ende ghehorent mede
vindmense te somegher stede.
In Arabia es bescreven
dat altoes ghen zwijn mach leven.
Aper domesticus in Latijn
es in Dietsch .i. tam everswijn,
en beer heet in onse tale.
Wreet es hi, ende die hem te male
indie meudre gerne besmid,
ende al war hi ghewasschen wit
hi ghinghe weder in die gore
metten beere, alsict hore.
Hoe vele datter sijn tere partien
een hevet al die voghedie.
Comt onder hem .i. starker dan
so gaet hi den voghet an.
Ende so wie dar wint den seghe
hi blijft voghet alle weghe.
So welken tijd dat .i. zwijn ghellet
al die rote hare versellet,
om dat sie horen mesbaren
als of si alle verwoet waren.
Ende dan eist vreselic tallen tiden
hare verwoetheit ombiden.
So wilken tijd si zueghen riden
verwoedsi in dien tiden
dat si gherne scoren den man
die .i. wit cleet hevet an.
Dit seghet Plinius te waren
.i. beer ne wint niet na iii. jaren.
Die den sueghen of snijd de manen
men wille segghen ende wanen
dat hare luxurie coelt te bet,
dar mede werdsi vet.
Aristotilus hevet bescreven
dat si .xv. jaer moghen leven.
Boven vele virvoeten beesten
mach die beer meest ridens ghelesten,
es dat sake dat hi es vet.
Zwinin vleech es in saisone bet
in den somer dan int lentijn,
want toten oeste slaept dat zwijn
so vele, dat vleesch dar mede
ontfanghen moet onreinechede.
Alay dats sonder waen
een dier naden kemel ghedaen,
maer sonder knien sijn sine been.
Alst hem sal rusten al in een
moet an enen boem staen.
Alst die jaghere wille vaen
onderhouwen si den boem,
die beeste nemest ghenen goem
ende vallet metten boeme ter neder;
so nes gheen up comen weder.
Anders es dat dier so snel
dat ment ghevanghen niet ne can el.
Anabula es in Etyopen
.i. dier datmen dar siet lopen.
Plinius segt, dens men gheloeft,
dat hevet .i. kemels hoeft
ende ghehalst als .i. pard.
Mar hets so edelike ghehard
over al gader sine lede
dat te siene es wonderlichede.
Om sine sconeit, weet wel,
so es te diere vele sijn vel,
om die ghenoechte van den oghen
die hem niet ne connen ghedoghen,
no die men sat ne can ghemaken
om te siene niewe saken.
Dit sijn die venstren, dat verstaet,
daer die dood bi der zielen gaet.
Alches, als ons Solinus seghet,
dar wonder oec groot in leghet,
es .i. dier dat bi garse levet,
dat dupperste lep so lanc hevet,
eist dat eten begard
so moet gaen achterward;
dat doen sine lippe lanc.
Sondare doe weder dinen ganc
te levene ter onnoselleden,
ende beghef ter vullicheden
ende mac reine dinen moet,
oftu wils wesen ghevoed
metter spise dar God of sprect,
die altoes nemmermeer ghebreect.
Dine langhe lippe, din quade bec
hevet di brocht in sulc .i. strec,
gaestu vord, du blives doet
in die ewelike nood.
Achune es .i. dier,
als Aristotilus spreect hier,
dar nature in verkert hevet
't recht dat so allen beesten ghevet.
Want viervoete beesten alle
hebben binnen hare galle,
maer dit hevetse int .i. ore.
Die dit merket nes gheen dore:
wie hevet anders int ore die galle
dan de ghene diese hort alle,
die orscalke, ende hem ghelovet?
Dicke ward hi so verdovet
ende so ontweghet bi haren rade
dat up hem moet vallen de scade.
Ana, spreect Aristotiles,
dat in Orienten .i. dier es,
ende es utermaten wreed
mar hare negheen heeft andren leed.
So ghelieve sijnsi onderlanghe,
comt enich dier in hare ganghe
dat es van andren manieren,
alle de scaren van dien dieren
comen up hem ghescoten,
ende wondent so met haren roten
dat vliet jofte stervet thant;
want die ana es wel betant.
Dit exemple seggic den leeken:
wat so de clerke segghen jof smeken,
si draghen over een also wel,
nopen si enen ant vel
si hebben up hem thanden,
die clergie met haren tanden
die dorbiten wijf ende man,
diemen verwinnen niet ne can.
Hier enden vanden dieren in a.
Nu hort vort van .b. hier na.
Bubalus dat es .i. dier
ende als mi dinket te merkene hier,
het menet een buffel in leke wort.
Ende dats mere alse men hort
dan sijn onse ossen sum.
d'Horne hevet lanc ende crum,
den hals lanc, ende swart van haren,
't hovet groot, ende niet van vare
want sijn upsien es goedertiere.
Magher sijn dusdane diere
ende si hebben cleinen start.
Alse dit dier verbolghen wart
so eist utermaten fel.
Nuteliker vintmen cume iet el
tote des menscen nuttelicede
want et hevet dorstarke lede.
Experimentator seghet
dat de melc van bubalus pleghet
dat so den lachame ghevet vart,
ende varsce wonden soe bewart,
ende soe den gonen staet te staden
die met venine sin verladen.
Bubalus es dinne van hare
ende hi mach pine doghen sware.
Sijn lud es t'horne pine.
Sine galle es medicine
ten lijxmen van swaren wonden.
Met melke gheminget tallen stonden
gheneset de galle, als wijt horen,
die mesquame vanden oren.
Sijne hud es hart utermaten.
Men pleget in sine nasegaten
datmenre enen rinc in doet,
datmenne dar bi leeden moet
dat hi met sulken bedwanghe
indes menscen ghenaden ganghe.
Verlaedemenne oec te seere
so verwoet hi ilanc so mere
ende werpet van hem den last saen,
ende niet gherne willi weder up staen
er sijn last ghemindert es.
Bubalus draghet, des sijt ghewes,
ondert water grooten last;
nochtan sijn adem es so vast
dat sijn adem gaet al dure.
Oec vintmen somege scrifture
die van deser beesten weet
entiese bisontes heet.
Bonacus es .i. dier
dat hevet 't hovet naden stier,
dat lijf entie manen mede
recht nader parde zede.
Horne met so menghen keere
sine moghen wonden nemmermere.
Alsment wil jaghen int strec
werptet na hem sinen drec,
dart henen loepet verre seere.
Ende wien soet gheraket mere
dien maketet dat lijf verbolghen,
dus wreken hem die em volghen.
Dit dier bediedet den hipocrite,
die voeren scinen ofsi quite
waren van hare mesdaet;
maer wie so na hem gaet
ende ondersoeket hare meninghe,
hi salre in vinden sulke dinghe
dar hi mede werdet bescout
eist dat hi hem met hem hout.
Hier enden de namen in .b.
Nu hort vort vander .c.
Camelus es des kemels name,
ende es .i. dier ombequame.
De kemele hebben bulken twee
upten ruc, ende noch ene mee
neffens rux up hare barste,
dar si up nemen hare harste.
Langhe been, enten hals lanc,
ende traghe seere an haren ganc.
Solinus seghet datmen achter lande
vindet kemele twierhande:
d'eene sijn last te draghene goet
ende d'andre es te ridene spoet.
Mar de deen ne wil altoes niet draghen
mer dan hem mach behaghen,
ende dander ne loepet wat soes ghesciet
over sinen pas niet.
Jacob seit, alsemenne sal laden
nopemen sine knien met staden,
ende knielende ontfaet hi dan
den last dien hi ghedraghen can.
Aldus soutu ontfaen, sondare,
du best onscone ende ommare,
ghebulet ende onreine van sonden.
Omoedelike ontfa tallen stonden
de penitentie die du mots draghen,
dits de last van dinen daghen.
Plinius seit: alst comt ten tiden
dat si willen noten of riden,
sin si verwoedet ende wreet
ende hebben alle parde leet.
Vier daghe sijn si wel sonder dranc
ende alsi doen ten watre ganc
drinken si so vele, hebben sijs stade,
dat si verhalen hare scade
om dat hem es onthouden al
ende dat hem ghebreken sal.
Si scuwen dat water claer,
mar dat dicke es ende swaer
dat houden si gherne over goet
want si wanen dat wel voet.
Baselius spreket dat de kemel lange
ghedinket der slaghe in sinen bedwange;
ende vart jof hijs niet n'achte mede,
ende alsi vint stade ende stede
so wreket hi dat hi was gesleghen.
Men seget dat die kemele pleghen,
stater enech inden stal
siec onder dandre al
ende niet n'etet, dat dandre mede
vasten dor ontfarmichede.
Ay mensce, du n'achtes niet
al hevet dijn evenkerstin verdriet.
Plinius scrivet over waer
dat .i. kemel levet .c. jaer
eist dat hi in sinen arde blivet.
Ende eist soe datmenne verdrivet
dat si ne noeten none riden
si sijn te starker tallen tiden.
Erande kemel cursaris
es diemen heetet dromadaris,
die utermaten seere sijn snel.
Die kemel draghet, weet men wel
.xii. maende, ende si noeten
gaende, ende met langhe stoeten,
ende dan sijn si in heimeliceiden.
Scamedi mensce, dire seden
als du salt soeken dijn genoet
dattu di dan laets sien al bloet.
Rechte kemele die ne draghen
maer enen bult, horic ghewaghen
die dromadarise hebbenre .ii.
Hare voete doen em so wee
alsi swaren wech sullen doen
datmen hem moet maken scoen.
Plinius de meester toghet
die eens kemels hersinen droghet
ende dan drinket met aisine,
dat soe sochtet de grote pine
vanden evele daermen af valt.
Nu es vanden kemele gecalt.
Canis dats in Dietsch .i. hont.
Jacob van Vitri maket ons cont
dat beesten sijn dien men mach wel
leren mengerade spel.
Ende al slapen si gherne mede
nochtan esset hare zede
dat si t'hus wachten voer den dief.
Hare heren hebben si so lief
dat si dicken doot sijn bleven
om te behoudene hars heren leven,
ende dies toghen si noch vele
nachtes met haren ghebele.
Oec es dicken dat gesproken
dat honde hare heren wroken.
Ende sente Ambrosius scrivet mede
selve over ene warhede.
Plinius ende Solinus leeren
doe Alexander soude keeren
't lant van Endi te bestane,
dat hem de coninc van Albane
enen hont sende, so groot
datmen noit vant sijn ghenoot.
Alexandre wonderets seere
ende dede evere ende beere
voer ghenen hont ghinder toghen.
Cume kerdi omme sine oghen
ende bleef ligghende stille
alse die sulker proien niet ne wilde.
Doe gheboet hine te verslane.
Dit horde de coninc van Albane
ende sende noch enen van dien doene,
ende omboet hem dat hine an lione
proevede wes hi ware wert.
Alexander liet gaen enen liebart
entien scordi alte hant;
entar na enen olifant.
Jacob spreket, van Vitri,
dat somege maniere van honden si
die morders rieken ende dieve.
Mar als ons seggen some brieve
si sijn met vrouwen melke gevoedet
ende getemmet in mans bloet.
Drie manieren sijn van honden
alse ons vraie boeke orconden:
d'Edelste sijn hoghe ende lanc
ende snel in lopene ende in ganc,
te bassene n'hebsi ghene macht
dese die sijn goet ter jacht.
O wi, die honde die niet ne bassen,
hoe si alle daghe wassen,
dese edele honde vander jacht.
Edelinghe hebben nu de macht
over dat kerkelike goet
dar Jhesus omme sturte sijn bloet.
Dit souden hebben ons Here lede
nu hevet al die edelede.
Dese honde ne bassen niet
(bassen: predeken bediet),
want edelinghe niet ne leren
dar sijt folc mede bekeren;
mar si gheneren hem metter proie.
Ende .i. die hevets joie
alsi vrouwen bedrieghen mach;
dits sine proie ende sijn bejach.
Andre manieren heten bracken,
met langhen oren, entie backen
na de diere, ende rieken wel;
ende al ne sijn si niet so snel
si maken de beesten moede.
Oec vintmen riekende so vroede,
dat al dore inden woude
emmer hare erste proie houden.
Hushonde es de derde maniere,
ende alne rekenmense niet so diere
nochtan sin si inder wachte
nuttelic bi daghe ende bi nachte.
Plinius bescrivet ons dit:
als .i. man ter erden sit
dattene dan die honde sparen.
Ets recht, die hem omoedeghet te waren
voer die hem fellike vermeten,
dat hi ontgaet hare beten.
Die hont wert gheboren blent
ende .xl. daghe, ets bekent,
so draghet de teve. Alsment waent
de hont ridet ter achtender maent
ende de teve alsoere hevet sevene.
.xv. jar pleghen si te levene.
Sulc mach oec .xx. iaer leven.
Dat si bachten te samen cleven
comet van hare luxurien.
Dat welp hetemen best bi naturen
datter spaets sien beghint,
oftat de moeder mest mint.
.xii. daghe sijn si blent,
ende sulc ene maent omtrent.
Men sal gheven verwoeden honden
in hare eten tallen stonden
capoens drec, dats hem goet.
Ende bitet di een hont verwoet,
de wortel vander wilder roesen
saldi ghenesen vander nosen.
Als .i. hont beghinnet gellen
lopen up hem sine gesellen
ende bitene alleghemeene.
Pissende heffen si up die beene
weltijt so si jarech sijn.
Want si hebben de roke fijn
ende in riekene gnoechte grot,
rieket elc andren bachten bloot.
Die jachont ne levet mar .x. jaer
ende die teve .ii. jar der naer.
In al dat levet, sonder in desen
leven langher, als wi lesen
de hie dan de zoen ghemeene,
sonder in jachonde allene.
Aristotiles seghet
alse den hont siecheit an leghet
etet hi gras ende ander cruut,
ende spuwet dan dat evel uut.
Sulke segghen oec hier an
gheen hont mach leven sonder man.
Des honts tonge es goet ten wonden.
Es hi gewont oec tereger stonde
ende hijt gelecken niet mach bloot,
so lecket hi sines selves pot
ende salfter sine wonden mede;
nature leret hem die zede.
Der ouder filosofen boec
seit enen vremden ondersoec:
nem .i. welpkin, als men seghet,
ende enen sieken die ghedoghet
cronica, dat evel groot,
leghet hem upte barst bloot;
dicken es des siecmans helpe,
entie doot vanden welpe.
Honde biten niet de teven
sine sire toe verdreven,
dus eist wel naer in allen dieren.
Scamedi man van felre maniere!
Hines des mans name niet wart,
de man die vrouwen niet ne spart.
Ets meest alr'honden seden
dat si ontsuveren reine steden.
Hondine scoen sijn sekerlike
goet jegen d'artitike;
maer riketse .i. hont, dar gaet .i. man,
hi licht sijn been ende pister an.
Castor, dit wort in Latijn
mach in Dietsch .i. bever sijn.
Castorium heten sine hoeden
die sijn nutte te vele nooden,
ende dits dar mense omme jaghet.
Ende als den bever dan wanhaghet
so bijt hise af selve te waren,
ende dan latene de jagre varen.
Ende alsmenne anderwarf jaghet
dan toghet hi dat hi niet draghet
ende valt voer de jagers neder.
Die Pollane segghen hier weder
hare bevers hebben die hoeden binnen,
recht als wi nieren legghen kinnen.
Hoe mochten si dan hem selven vuren?
Die bevers pleghen bi naturen
alse ene gans te smeltene daer.
Plinius seget overwaer
dat hi sine galle ute spuwet
(die messelic evel verduwet),
want hi waent datmenne bedi jaghet.
Sijn lib es nuttelic dat hi draget,
want et geneset, als men ons calt,
dat evel darmen ave valt.
Dit dier ne mach niet lange leven
sijn start ne si den watre beneven;
ende dies gescepen als .i. vis start.
Experimentator seit, ets sijn art
dat sijn start smaket na vissce,
bedi etene sonder wissce
die Kerstine alsmen vasten sal;
mar some eten sine ende niet al.
Sijn lijf es vlesch al anderwaer.
Sijn start .iii. voete lanc, ets war,
entie utermaten vet.
Subtiliter, mochte niet bet,
macht ghene beeste onder d'arde
husekine na sire warde,
some up ende some neder.
Wasset water, of dalet weder
dat hi dale ofte clive,
so dat die start int water blive.
Scorsen van bomen ente blade
eti, dar hijs hevet stade.
Boven allen dinghen diemen weet
int biten es de bever wreet:
wat dat hi mach metten tanden slaen
datne lati niet ontgaen
eri beseft den tant al dure.
Experimentator scrivet sine nature
ende seghet dat si met scaren
te samene te woude varen.
Ende alsi boeme hebben gevelt
met haren tanden met gewelt
ende of ghebeten dat hem genoeget,
nemen si enen die hem voeghet
ende werpene dan upwart onsoete,
ende laden tusscen sine voete
ende slepene also te hole.
Dit ne doen si niemene ut hare scole
mar vremden ute vremden lande,
dien doen si dusdane scande;
want sise in eigindome houden.
Andre segghen si doent den ouden
dien hare tande so sijn versleten
dat si niet doghen ter beten.
Dese bevers kennen jagers wel,
want hem es upten rug dat vel
vanden slepene bloot,
ende latense lopen uter noot.
Hout minnen si, dor .ii. saken:
omme dat sire hare hus af maken
ende om die scortse die si eten.
Up d'achterste voete es hi gheseten
ende hout voeren in de voete
sine spise met goeder moete,
alle die scortse eti dan
die sijn poet beluken can.
d'Achterste voete sijn min no me
alse ganse voete twee,
mar meere, entie clawen ront;
die vortste recht als .i. hont.
Dies prisemen die nature groot
omme dat dier voren es ghevoet
alse .i. hont, upt lant te gane,
ende bachten mede te bestane
te swemmene, alst hevet noot.
Sines tants cracht es so groot
weltijt hi slaet .i. boem
vliethi, ende nemet goem
joftie boem iet vallet noch.
So dicken doet hijt doch
dat die boem dan vallen moet.
Viere tande hevet hi, starc ende goet,
twe beneden ende boven.
Ende salmen ouden boeken geloeven,
so es die tant ent cakebeen
bede massijs over een.
Sijn haer es edel ende goet,
so swarter so meer te prisene doet.
Solinus seit dat dier haer hevet
boven allen haren wel goud,
ende es .i. dinc die seere es diere
onder d'heidine maniere.
Dien de crampe wee doet
dien es bevers smere goet,
ende hem dien de lede beven
mach dit grote bate gheven.
Vanden balge es goet sijn smoud
darmen sine hoeden in houd.
Wijn met bevers cul gesoden
entie roke vanden hoeden
es hem goede medicine
die vander jucht hevet pine.
Chama es ene beeste
dar Plinius af spreket, inder jeeste,
dat hi den wulf geliket wel
mar dat spekelde es sijn vel.
Ute Ethiopen sin si comen
dese beesten die wi nomen
al vintmense in ander lant.
Pompeus, Julius viant
was d'erste diese dor wonderlichede
brochte te Rome inde stede.
Calepus es .i. dier
stout sere ende onghier,
so vreselic in allen saken
negheen jagre dar hem ghenaken.
Want langhe horne si draghen
ende sijn getant gelijc der zaghen,
so dathet der mede velt
langhe bome met sire gewelt;
want het can wel zaghen der mede.
Up die Eufrate es sine stede.
Nu wassen dar erande haghen
die clene langhe roeden draghen;
ende alset dan gedronken hevet
ende hem dinket dat met festen levet,
gatet spelen in die roeden
ende met sinen hornen verwoeden,
ende spelet so vele inden wedouwe
dat sine horne, getacket nouwe,
hem verwerren in die telghen.
Dan alreest so moetet belghen
ende ghevet enen vreseliken luud.
Dan so comet de jagre ut
ende slaet sonder pine doot.
Nu merket hier exemple groot,
ghi starke! Die niet n'ontsiet,
dieden cranken niet ne vliet
ende niet n'acht dien jof desen,
altoes mach hi niet seker wesen.
Cameleopardalis
lesemen dat ene beste is
in Ethyopen, entus gedaen
alsons de glose doet verstaen:
hovet naden kemel, hals naden parde,
voete, been na des herts arde,
dat gespekelt es harentare
met enen sconen clenen hare.
Dit dier was oec te Rome mede
wilen brocht dor wonderlichede.
Capra dats in Dietsch de gheet,
die horne hevet scarp ende wreet
ende onder den kin enen bart.
Hare weide es te dale wart
ende in berghen ende in haghen
al daer soese can bejaghen.
Hare melc es sere goet;
mar als merre lib toe doet
so corrumpert, want dat case
segmen niet wert ere blase.
.v. maent so draghet die gheet,
also alsment van scapen weet.
Inden vorwinter es best hare riden
so dat si in lentins tiden
moghe bringhen hare dracht.
Dit sijn die beste scape gheacht.
Ysodorus spreect oec hier
dat de buc es luxurieus dier
dat altoes bi na wil riden.
Sine oghen lopen ende gliden
vele na der luxurien cracht.
Even wele sieti dach ende nacht.
Die n'avons niet ne siet ghereet
ete de levere van der gheet,
hi siet n'avonts vele te bet.
Aristotiles hevet gheset
dat nochtan dicke up dien dach
die buc lettel ghesien mach,
maer n'avonts sieti claer.
Experimentator seghet over waer
dat van dien bucke die galle
de winbrawen doet vallen alle.
Kamidarium bouc seegt
(dar doude filosofie in leecht)
dat vanden bucke dat bloed
al hare vallen doet.
Oec seiti: buxbloet ghebrant
doet waken tehant
die ligghen in letargien
ofte in swaren epelenchien.
Oec maket donker oghen clar.
Bux galle, hout over waer,
es soe in enegher stede gheleghen,
datter pude oec versamene pleghen.
Bux haer te pulver verbrant
stopt bloet althehant,
ende jegen 's lachamen vloet.
Ende jegen venijn drinc sijn bloet,
besefstud ghedronken ofte gheten.
Smare sijn es goet jeghen beten
ende jeghen quetsinghe dere.
Sijn drec es goet jegen tantswere,
maket dar of .i. plaester upt seer.
Gheets horen, dats wonder meer,
ghebernet, ende ghebonden dan
vor die nasegate van den man
die warlike hevet 't evel swaer,
stappans moeti vallen daer.
Serpente die vlien oec mede
die roke, het es hare sede.
Die buc die es harde fier
ende starc ende .i. moilic dier.
In horne, in hoeft leit sine cracht.
Sijn bloet es oec van sulker macht
dattet scort den adamant,
die noit anders meester ne vant.
Gheets bete es bomen quaet
want si verliesen vrucht ende saet.
Capreola dats die ree,
den haren pijnlic emmermee,
nochtan jeghen andre diere
sere sochte ende goedertiere.
Als die ree in Creten lant
scoten wert, soecsoe te hant
polion, om dat si verdriven
dat yserscote in hare live.
Ree bucke vechten om die reen
harde sere wel nar in een,
ende dats alsi riden dan.
Ende als men hem gaet met honden an
ontvliensi, want si sijn snel.
Maer aldus vaenghemense wel:
Want si altehant dan vlien
dar si d'hogheste berghe sien,
dar volghet die jaghere naer.
Ende alsi wert gheware daer
datse die jaghere wacht dar nedre
ende soe ne mach no vort no wedre,
soe siet den jaghere ende den spiet
soe screie soe, ets omme niet;
want hine soeket elniet dan hare,
hi doese neder vallen sware.
Ja, somwile clemt die jagere nar
dat hi mede moet vallen dar.
Die ree gaet up montaingen hoghe
ende laet verre gaen hare oghe;
ende siet soe liede van verren gaen,
altehant hevet soet verstaen
oft jaghers sien, dat soe siet an.
Dit doet nature diet al can.
Cacus es .i. dier, .i. wonder,
in die Moreie besonder,
dat es gheburstelt als .i. zwijn;
ende, als ons scrivet Adelijn,
alst gram es ende onghier
so werpet ute sinen buke vier.
Dit hout'em verstolen
in haghedochten ende in holen,
ende es wreet ende fel.
.i. osse ghenoucht hem niet wel,
maer het neemter .iii. of .iiii.
vaste bi den starte sciere,
met crachte trecthise achterwart
in sinen hole metter vaert
ende dat mense vinde niet wel.
Ende al eist den beesten fel
nochtan dit den mensce ontsiet;
nochtan latet sijn laghen niet
het ne wacht vroe ende spade
altoes om des menschen scade.
Cefusa es .i. wonderlike beeste,
dar of seghet Solinus jeeste
dat mense wilen te Rome brochte
om dat mense te wonder sien mochte.
Hare achterste voete ende been
ende des menscen scinen een,
ende hare vortste voete twee
als menschen hande min no me.
Cervus es hert, weetmen wel,
.i. beeste harde snel,
ghehornet met telghen langhe.
Alsi .ii. jaer hevet omganghe
beghinnen die horne ute gaen;
ende elx jaers vort, sonder waen
achter een tote .vi. jaren,
wast hem .i. telg vort te waren.
Nemmer telghe wassen hem dan,
newaer si meeren vort ward an.
Aristoteles die seghet
dat gheen dier els te wassene pleget
sine horne van jare te jare.
Alsi siecheit beseffen sware,
of als hem d'oude gaet an,
soeken si serpente dan
ende gaen te fonteinen drinken.
Dus doensi hare evel sinken
ende sinsi swaer.
Sente Augustijn scrivet over waer:
alsi ter betre weiden tiden
ende alsi twater sullen liden,
die starcste swemmet voren dan;
ende alle dandre volghen hem an,
elc hovet ligghende up anders stiet;
dus helpt elc andren inden vliet.
Hier bi si elc mensche beraden
dat elc andren staen in staden.
Als die herte willen riden
verwoedensi wel na tien tiden,
alsoe sere sinsi verhit;
ende na oest ghesciet hem dit.
Solinus seit dat sire .ii. draghen,
die sijn in rise ende in haghen
ende deckense harde nerenstelike
ende leerense ligghen heimeleike.
Ende alsi starc sijn leerensise mede
lopen, springhen, dapperhede.
Herts calf die in de moedre sterft,
sijn vleesch verduet ende verderft
venijn, ende ets tallen stonden
goet jeghen serpents wonden.
Blasen, pipen, bassen van honden
horen si node tallen stonden,
ende men seit dat si best horen
alsi staen met ghestrecten oren.
Ambrosius doet te verstane
dat sijd cruut dat heet diptane
erst den mensche makede cont.
Want als die hert was ghewont
met enen ghevenijnden strale,
at hi dat cruud ende ghenas wale.
Herts vleesch dicke gheten
verdrivet den curts, wille men weten.
Der Persen ystorie seghet
dat die hert te levene pleghet.
.c. jaer ende dar toe mere.
Venijn scuweti altoes sere.
Alsi sine horne hevet niet
gaet hi dar menne niet ne siet
ende etet in donker nacht.
Dan scuweti der wulve cracht
alse die selve weet te voren
dat sine wapinen sijn verloren.
Ende alse hare horne niewe sin
soukensi dat sonnescijn,
om dat sire droghen sullen ende stiden
ende dat sire up moghen tiden.
Dan gaensi jeghen de bome slaen
ende proeven of si vaste staen.
Haren rechtren horen deckensi werde,
sijd in watre, sijd in d'erde,
ende dat scijnt van nide wesen.
Hi es sere goet, als wi lesen,
want sine roke die verdrivet
die serpente, alsmen ons scrivet,
als hi int vier es gheleghet.
Platearius die seghet:
ute sire herten machmen halen
.i. been, dat machmen te sticken malen,
dat pulver ghevet vervanc
jeghen dien starken hertvanc.
Esculapius die seghet
datmen den horen te berne pleghet
ende pulvert dat thanden,
dat es goet onvasten tanden
up datmense der mede wrivet.
Met wine ghedronken dit, alsi scrivet,
es jeghen tgroot evel goet;
ende het stoppet der vrouwen bloet,
ende stoppet des lachamen onvrede.
Platluse doedemerre mede.
Die hem bewint in eens herts vel,
serpente ne sijn hem niet fel.
Inde matrise vanden hinden
machmen enen steen vinden
die vrouwen kint draghen doet.
March vanden herte es goet
dathet drivet uten leden
de noot van menegher siecheden.
Ende jagers segghen onder hem somen:
mach die hert te watre comen
dat hi sire moeteit wert los.
Die hert ontsiet tluud vanden vos.
Die herte vechten onder hem seere
ende wie datdaer behoudet de ere,
dandre alle houden hem vrede
met harde grooter wardichede.
Herts vlesch es te verduwene swar
de calver dar af, weet voer waer,
sijn ghesonder ende warder dan
ende sijn alrebest den man.
Chimera es .i. vanden dieren
diemen van meneger manieren
int woeste Babilonien vint.
Selsienre es cume iet en twint,
voeren hoghe, ende neder bachten.
Jacob seit dat d'heidine wachten
nauwe te vane dese beeste
ende maker omme grote feeste.
Weltijt dat sise hebben ghevaen,
met dieren cleeden ane ghedaen
prosentersise haren here,
om hem te doene sonderlange ere.
Chymera mach de ziele bedieden.
De nerenst vanden heidinen lieden
dats der viande enghien,
die utermaten nauwe spien
hoe sise bringen tenen prosente
haren here ten tormente,
dar si hem mede dienen lieve.
Elc wachtem van desen dieve.
Cyrogrillus es .i. dier borgroot,
dat Moyses in de wet verboot.
Ende al eist cranc ende cleene,
nochtan eist quaet al ghemene
ende vreeselic allen dieren;
so fel esset van manieren.
Cuniculus es dat cunijn,
die'r vele in menegen lande sijn.
In d'erde wonen si in holen.
Nachts comen si ut verstolen
ende doen scade ende toren
beide in wijngarde ende in coren.
Dan keeren si ter morgenstont
ende stoppen weder des gaets mont,
datmense sdages niet vinde daer.
Waer dat conijn woent .i. jaer
dar dihen si seere in corten tiden,
want si vele dragen ende riden.
Mescomet hem iet in ere stede
si loepen wech, ende dandre mede
die van hare kennessen sijn.
Lange ridet dat cunijn.
Crisetus es .i. clene dierkin,
dier vele int lant van Poelien sijn.
Alse groot als .i. eencoren es dit;
sijn hovet es swart ende wit.
Sijn haer segmen dat so vaste sit
(upten ric root, anden buuc wit),
men moetem eer scoren die huut
ermense mach bringen ut.
Dit bediedet wel den vrecken
bedi menne can getrecken
altoes niet hoe dat vare.
Hem ne dinket dat sijn vel ware
so vaste houti datti hevet.
Dese beeste alsoe levet
wonet in d'arde alst conijn.
Niet lichte machmense verdreven sijn
uten holen dar soe in gheet,
menne ghieter in water scout heet.
Aldus hevet de vrecke rike
gheset hier in arderike
also vaste sine sine
dat hi doot blivet derinne.
Corocrotes es ene beeste,
als ons seghet Solinus gheeste
ende Jacob van Vitri nochtan,
die hevet den luud als .i. man,
sine oghen ondaen talre stont,
ende negheen tantvlesch inden mont.
Enen tant hevet, starc ende groot.
Van crachte nes ghen sijn genoet,
so vreselic es hi, sonder waen,
want vorden tant ne mach niet staen.
Dit dier es comen, es bescreven,
vanden wolf ende vander teven.
Cathapleba es .i. dier
vreeselic seere ende onghier,
ende es up Nilus, de riviere,
vander vreseliker maniere;
traghe eist, ne bore groot.
Den last hevet swar ter noot
van sinen hovede dat hem verweget.
Van deser beesten es datmen seget:
comet iemen up hem onversien
ende tusscen den oghen siet metdien
hi es dan quite vanden live.
Dit dier slachtet een deel den wive
die 't hovet draghet gehornet so seere
dat het stinket voer onsen Here,
ende scinet offet hare verwoeghe.
So comet .i. ries, die t'ongevoeghe
up hare siet, ende werdet ghevaen
ende van herten so ondaen
dat hi siele ende lijf verlieset,
entie doot der omme kieset.
Vander .c. dat nemet hier ende.
Nu hort wat ic vander .d. vende.
Damma dats .i. dier dat also heetet,
ende es ghescepen nadie gheet
ende starc na sire grote voren.
Het hevet sere starc den horen.
Nauwe rieket ende es snel
ende can sijn leven hoeden wel.
Sine horne sijn .ii. voete lanc,
upwart hevet sinen ganc
ende ghescepen dar si staen
alse ens menschen hande ondaen.
Dammula, over dat ict hilt,
es in Dietsch .i. damwilt,
ende es bloede ende cranc,
dar .i. poete dus af sanc:
"Die ever weert hem metten tanden,
die hert met hornen sine viande;
mare dat damwilt n'es niet el
danne proie den beesten fel."
Dese beesten wel bedieden
de ghemente vanden lieden
die proie sijn der hogher heren:
warwart datsi hem bekeeren,
alle die heren uphem gapen,
beede rudders ende cnapen.
Duran, spreket Aristotiles,
dat .i. vresam dier es,
utermaten starc ende snel.
Alsen de jagers sijn te fel
ende sijt moede hebben ghemaket
so dat hem sijns lives wanhaget,
penset dus t'ontgane dat strec
ende werpet dan ute sinen drec
jeghen d'honde die hem volghen,
ende het makese so verbolghen
met sire onreinre lucht
dat het ontgaet metter vlucht.
Daxus wanic dats die das,
die selden meere ghesien was
dan die vos, ende curte been
ende alle viere niet over een.
Want curtst sijnsi ter luchter side
ende dar omme soeketi vlucht ter lide
emmer in die waghenslaghen;
welkentijt dat hi hem hort jaghen,
hi set die rechtre been int dal
ende die luchtre boven al.
Dat vel heveti dicke ghehard
ende ghevarwet ten grauwen ward.
Sijn smer wast ende waent
metter mane in elke maent.
Ja, slamene alse die mane es niet
dat mere gheen smere inne siet.
Men maect salve van sinen smare
jeghen quetsinghe, die goet es ende mare.
Ende dit es dat te wonderne scijnt
want sine bete es ghevenijnt
ende sijn smare so gans mede
jeghen misselike siechede;
maer die redene dier men toe segt
dats dat hi bi wormen leeft
die ghevenint sijn, ende bi slanghen;
dar of moeti sine spise ontvanghen.
Esculapius, die vroet was,
hi scrivet dus vanden das:
bestrijc den ghenen hare leden
metten smare, die hebben den rede,
em wert te bet in hare node.
Sine hersenen in olie ghesoden
die doet al evel ghenesen
dat ans menscen scamenesse mach wesen.
Sijn bloet ende sout der mede,
ghestreken an des menscen lede,
bescermet .iii. daghe den man
dat hem ghene plaghe comt an.
Dar toe mede sine hoden,
in honeghe wel ghesoden
ende nuchterne gheten dan,
gheven macht den vercouden man
dat hi .iii. daghe der na wel
pleghen mach der vrouwen spel.
Van der .d. segic nemmee.
Nu hord vort van der .e.
Elevas es die olifant;
in Dutsch est elpendier ghenant.
Een dier groot ende stranc;
ter mule hanct hem .i. snavel lanc
die groot es, ende dar hi mede
doet al sine beeshede.
Entie snavels heveti noet,
want die beeste es hoech ende groet
ende mach hem niet ter erden boghen;
anders ne mochti niet ghedoghen
hem ghevoeden in ghere wise.
Hi neemter mede dranc ende spise
ende doeter mede in sinen mont.
Jacob van Vitri maect ons cont
dat sire mede in wighe slaen
hare viande ende vaen;
want si goet sijn in wighe ende stout,
ende si sijn hare partien hout.
Toghemen hem roed wiin of bloet
dar mede wast hare moet.
Die Persine ende die van Inden
siin die hem vechtens onderwinden
met beesten, ende doenre up dan
in enen casteel wel .l. man,
ende dorbreker mede die scaren;
dar mach niet wederstaen te waren.
Hare luud es so swaer
dat hi elken man gheeft var.
Langhe tande hevet d'elpen dier
ute raghende, lesewi hier,
crom boven alle .ii. cubitus.
Van desen tanden makemen dus
medicine goet ende diere:
te pulvere bernemense in viere
Dat pulver stopt der nasen bloet,
menison stopet metter spoet,
menstrua ende emoroide
ne stoppen niewer mede me.
Dat moetmen drinken ende ghereeden
met sape van weghebreeden.
Dese tant es yvor fijn
dat dandre alle niet sijn,
no so grot no so diere.
Der hien tande, dats hare maniere,
sijn crom boven, ende der soe recht;
die cromme sijn die wertste echt.
Ende men leest in ouden bouken
dat mense dus can vanghen ende soeken:
twe maghede gaen in die wostine,
naket dat si pleghen te sine,
deene draghet .i. vat ande vart
ende dandre i scarp sward.
Soete singhende gaensi vort.
Als dit die olifant verhord
comti toe ghelopen dan
ende alsi siet die maghede an
(naturlike minti suverhede)
so lecti die reine lede,
hare burste ende hare lijf bloet.
So heeftire in gnoechte so groet
dat hi dar slaept metter vart.
d'Ene joncvrouwe neemt dat swart
ende wonten dar metter spoet,
dandre joncvrouwe ontvaet tbloet
ende dus blivet dat edel dier doet.
Men varwet mettien bloede roet
purpere, die coninghe draghen,
dus horic inden boeke ghewaghen.
Dit bloet bediet dat soete bloet
dat ute Jhesus side woet.
Die .ii. joncvrouwen bedieden
.ii. wette, .ii. manieren van lieden,
dats doude ente niewe wet,
dar Jueden ende Kerstine in sijn gheset.
Synagoga, der Jueden joncvrouwe,
die bose was ende onghetroue,
dat es die Jhesus side ondoet.
Ecclesia ontfaet dat bloet
inden keelct up den outare.
Dat soete vleesch dat purper clare,
want Jhesus waser gheverwet mede
met ute nemender sierhede.
Dies singt die brud in haren sanc:
"Mijn lief es wit ende roet ende roet ghemanc
van .m. ute vercoren."
Vort suldi die materie horen
hoe men tempt dat elpen dier,
dat vindewi bescreven hier
also alst die glose seghet
die up die fraie Bible leghet:
Alse dolifant es ghevaen
met engiene dier toe staen,
so blouten seer, ende hout ende slaet
die, in wies bedwanghe hi staet.
Ende dan comter toe .i. ander saen
(die hem wil dat dier sijn onderdaen)
ende versteectene van den diere.
Soes die beeste so goedertiere
dat soe den ghenen doet grote ere,
diese quiten van den sere,
dat soe hem blivet onderdaen.
Dit soude elc mensce verstaen,
ende Gode danken diene ontbant
van den eweliken viant.
Tuschen 't elpen dier enten drake
soes van nide ene sake
die nemmermee staet in vreden.
Die drake es starc ende groet van leden
ende jagt de diere te waren
dar si te gadre gaen in scaren,
ende cnoept hem om die voete den start.
Ende het ontknopet ter vart
met sinen snavele die olifant.
So vart hem die drake te hant
in oghen ende in nese gate;
want dar ne macht ghene bate
hem selven metten snavele doen.
So sughet ute die dragoen
van dien elpen diere dat bloet.
Plinius seit, als die was vroet,
dat die drake es so groot .i. dier
dat dat bloet van den elpen dier
lettel gnouch es teere thueghe.
Die drake wert des bloets in hueghe
ende wert dronken an die dranc.
Ende die olifant wert cranc
ende moet vallen dor die noet;
somwile valti den drake doet.
Nu hort met welkerande sake
dolifant belacht den drake:
Si merken harde nouwe de stede
dar die drake slapen mede,
eist onder roetse of onder boem
Ende dan nemsi nauwen goem
dat si up hem vellen den last.
De strijt es ewelike vast:
darsi de serpente begaen
si vertartense ende verslaen.
Aristotiles scrivet te waren
alse die soen sijn van .x. jaren
ende van .v. jaren die hien
dat sij dan notens plien;
.ii. jar notensi achter een
ende elkes jars in daghe tween,
ende oec nemmeer int jaer.
Scamenesse hebbensi daer
ende noten heimelike te waren;
noc ne keren niet tharen scaren
eer si ghedweghen na hare maniere
sijn in lopende rivieren.
Sine striden niet om hare soen
want si gheen overspel ne doen.
Mensche, nu merc hovesce maniere
na desen stommen dullen dieren.
Alsi noten, d'een rijd den andren;
ende die moeder die moet wandren
.ii. jaer omme metter dracht,
eer hare der of wert ghesacht.
Ende dan gaet soe in brouken
hare vrucht te werpene souken;
want viel soe up die erde, sonder waen,
nemmermeer ne mocht soe up staen.
Ende some doensi altehanden
hare calver up eilanden,
ende dat es om die sake
dat si ontsien dien drake.
Ende emmer alsoe calven sal
so es die hie bi hare dan al.
Solinus die meester ghewaghet
dad dolifant mar eens ne draghet;
mar ets war vonden dat ic scrive
hi draghet .iii.warf ofte .v.
Siet hi de muus, hi es versaghet,
hi vliet, of hi ware verjaghet;
ende dit es te wonderne sere.
Wonderlic bestu, God Here
in alle dinen werke ghemene,
weder si sijn groot of clene.
Den olifant onsiet dat pard
ende hi es van der muus vervard.
Si leven .ccc. jaer;
coude dat es em te swar.
Tam olifant nighet den coninc;
ende dat es wonderlike dinc.
Alse d'elpen dier rusten sal
sittet up sinen ende al,
die vortste voete staende recht
ende an enen boem lenende echt;
ende alsi breket si vallen neder
ende dan esser gheen upstaen weder.
Ende somwile nemen jaghers goem
die ontwe saghen den boem;
dan brieschet sere ende mesbard.
Dan comen dandre darwart
ende mesbaren ende onthueghen
alsi hem niet ghelpen mueghen.
Somwile helpen hem die clene,
met snavele ende met live ghemeene,
so dat up comt ende vliet;
ende alsem dat niet ne ghesciet
so bliveti van den man ghevaen.
Sine .iiii. voete staen
alse poste sonder cnien,
bedi maghetem niet gescien,
valti, dati niet up comen mach.
Die wint es em .i. swar slach.
Ende alle elpen diere die sijn
drinken alle gerne wijn.
Si wassen tote .xl. jaren.
Rivieren minnen si te waren.
Equus es in Latijn dat pard,
ende es ene beeste wart,
dat men in menich lantscep kint;
mar die beste diemen vint
die sijn in Capadotia
ende int lant van Scitia.
Die 't hovet dieps in water steken
sijn de beste, horic spreken.
Die wilde parde wilde tamen,
men snidem of die manen;
om dat hem die luxurie ontvart,
dat hem thar verhovart.
Dit selve vintmen an die wijf
die em verheffen an dat lijf
om hare har groot ende lanc.
Int lant van Sciten ende oec ghemanc
in Capadotia, sonder waen,
segmen dat die merien ontfaen
vanden winde, mar over war
so ne levensi mar .iii. jar.
Alst part es out iii. jar of .ii.
dan notet, maer nemmerme
ne diet dat si tinlike winnen.
Tote .xx. jaren, wilmen kinnen,
es hare noten wel inden tijd.
Dat pard notet ende rijd
altote sinen .xxx. jaren,
ende die merie tote xl. te waren.
.xxxv. jaer es parts lijf
ende .xl. jar so levet hare wijf.
Mar men segt dat in Cecile
.i. pard levede .lxx. jaer wile.
Noch segmen dat die parde dar
leven noch also menech jar,
up dat tpard van danen si.
Dat selve segmen van Persi.
Die Spainsche parde ende van Gallen
leven onlanghe met allen.
In parde meest boven alle diere
machmen merken hare maniere,
hoegedane wijs dat si sijn ghesinet;
ande oren eist dat mense kinnet
hoet hem van moede mach staen:
sijnsi vermoiet, si latense gaen;
sijnsi gram, si legense ant hovet;
sijnsi vervart, des gelovet,
so recsise vortward weder;
ende sijnsi siec, si legghense neder.
Ysodorus seget dat dat pard
.iiij. pointe moet hebben, saelt sijn wart:
sceppenesse, doghet ende sconede,
ende varewe van den hare mede.
Dits sine sceppenesse, nu marct:
dat sijn lijf sij hard ende starc,
wel ghesonke sine side;
hoech ghericht, rechte int riden;
ront ende gheclovet over dien stiet,
ende te vet an die voete niet;
hol ende vast ende droghe die hoeven;
over al sijn lijf sal hi behoeven
dat ront sal scinen sijn vel.
Sine doghet hort also wel:
dat stout si ende snel, ende niet ne sneve,
ende het metten leden beve,
dits .i. tiekin van crachte;
ende alst stille staet ende sachte
dattet sij te porne goet;
ende alsem verhit sijn moet
dat et goet te houdene sij,
ende saen gesit sijn moet derbi.
Die sconeit prisemen int ghemene:
dat het 't hovet hevet clene,
droghe dat fel an die bene,
d'oren curt scarp ende clene,
grote ogen, nase gate wijt,
den hals upward talre tijt,
dicke manen ende start,
die voete ten rontsten ward.
Sine varewe vanden hare:
swart segmen dat best ware,
roet, appelgrau ende wit;
andre varwe dan dit
en es niet vander bester warde.
Men vint drierhande parde:
.i. dat es t'orloghen goet,
.i. ander dat men riden moet
elkes daghes na gevouch,
.i. darde dat nutte es der plouch.
Men vant parde in ouden tiden
die hem niet lieten riden,
dan hem die t'erst hare here wart.
Also dede Julius Cesaris pard
ende des coninx pard van Citen.
Men vint in Alexanders viten
dat was Busifal sijn pard;
doet starf haddit so ward
dat hijt erelike graven dede,
ende makede in sine ere .i. stede.
Oec ware sulke parde hir voren,
alsi haren here verloren
dat si nemmermeer ne aten;
ende oec wenenden utermaten
hevemen geweten dat pard,
dar sijn here verslaghen wart.
Ysodorus segt ende meent
dat sonder die mensce niet ne weent.
Oec sin parde dar liede an sien
wat in wighe sal ghescien:
sijnsi droeve ofte vroe,
dat derna die dinc comt soe;
dit vintmen an someghe parde.
Merien hebben sulke warde
deene up dandre, sterveter ene
in hare scare ghemeene,
dat dandre up houden hare vole;
so ghelieve es hare scole.
Equicervus es .i. dier
van Orienten, Solinus sprect hier,
dat gemanet es als dat part;
onder den kin enen bart.
Die hie hevet horne, die soe neghene.
Spletvoetech sijnsi ghemeene
ende sijn na den hert ghemaect,
ende hebben vleesch dat sere wel smaect.
Eale dats ene beeste
ghelijc den parde, segt de jeeste.
Als d'olifant eist ghestart,
ende hets pecswart ghehart,
ghekinbacht als .i. everswijn;
ende hevet horne, die langher sijn
dan .ii. voete, dart mede doet
menech vreselic ghemoet.
Dit spreket Solinus, ende Jacob segt
alst wille, dattet achter legt
den enen horen, ende orebard
den andren te stride ward;
ende als die plonc es, ofte moede,
rechtet den andren up met spoede,
ende laet dit ligghen na sire maniere.
Dit dier es gherne bi riviere.
Entures es .i. dier bekent
in dat lant van Orient,
dat den stiere ghelijc es,
als ons seghet Aristotiles;
mar den manen als dat part,
curter ende sachter, nederward
hanghende bi den scouderen dar.
Bruun roet hevet dat har,
sijn ander haer na wulle maniere.
Ende sijn luud es ghelijc den stiere.
Sine horne crom, alomme gheanghen
enten stride wel ganghe.
Sijn vorhoft ru, sin har ghesceden
boven sinen oghen beede.
Ghevoet ende ghestard der toe,
recht ghetant als die coe;
maer curter es hi, ende sijn vel
mach vele slaghe ghedoghen wel.
So dore soete vleesch et draecht
dat ment der omme slaet ende jaecht.
Ende alsement jacht over sinen wille
blivet somwile staende stille,
ende rust em, ende vecht
ende werpt ute sinen drec echt
.i. roede verre ofte mee.
Ende als hem van calve werdet wee
so comen die diere elkerlijc,
ende maken van drecken .i. dic
omtrent dat dier, om die saken
dat men hem niet mach ghenaken.
Entira es .i. dierkin
diere vele in Almaingen sijn.
Hi ende soe doen als die wise
ende vergadren hare spise
onder d'erde om die somer tijt,
om t'etene als die somer lijd.
Mar die hie es van vrecker wise,
ende die soe ghierech om hare spise.
So dat hi cume hem selven ghevet
dar hi nouwelike bi levet.
Alsi vernempt dat sine soe
gulselike gaet der spisen toe
soe verstopti hare dat gat;
ende alse die soe merket dat
dat besloten es die spise
so doet soe na des scalkes wise:
so maecse .i. ander heimelic gat
ter spisen wart, ende gaet in dat
ende etet der spise al hare ghevouch;
ende laet den vrecken wachten ghenoech.
Alse somer comt gevallet wel
dat die soe hevet i. scone vel
ende so ront ende so vet;
die hie die hem ter vreckeit set
hevet .i. verhonghert lijf.
De man die wille wachte sijn wijf!
Erinatius dats .i. dier,
ende men waent de warheit hier,
dat Cyrogrillus dermede heet
dat genoemt hier voren steet;
een egel hetet in Dutsce tale,
in Vlaenderen .i. heerts, wetic wale.
Na .i. swijnkin eist gedaen,
ende es al van dornen bevaen
sonder anden buuc allene.
Beseffet anden vrese grot of clene,
windet hem te gader als .i. bal
ende dect em in sine wapine al;
hets te siene ende te tastene quaet,
doch doemer toe desen raet:
alsment in waremen watre doet
eist te siene ende te tastene goet.
Ambrosius ons te verstane doet
dat es bi naturen vroet:
het maket te sinen hole .ii. ute ghanghe,
ende vorsiet te voren langhe
welkes sints de wint sal gaen.
Gaeti nort, hi stoppet saen
dat gat dat int norden staet;
ende weltijt dat die wint suut gaet
stoppet suden, ende ontdoet norden.
Dit sijn sente Ambrosius worde.
Sijn vleesch droghe ende binnen tlijf
dat es der maghe confortatijf;
het doet wel orine maken.
Nuttelic eist tharen saken
die gheset sijn lasers te sine,
die inden point gheeten sijn "elefantine";
die gans es, ende moet vet sijn.
Ghevleghen eist ghedaen alse .i. swijn.
Dit dier ende anders nemmee
hevet beneden gate twee.
Dar der vogle niere ligghen, dats waer,
ligghen hare hoeden, dat ligghen dar.
Ysodorus segt, dat clemt ter vart
in herfste up den wijngard,
ende velt de druve neder
ende leese up weder.
Ende wonter up, ende draghetse soe
sinen jonghen, des sijnsi vroe.
Heerts vleesch te pulvere gebrant,
met pecke gheminghet te hant,
doet in lijxemen wassen haer;
dit segt Plinius vor waer.
Aristotiles seit al bloet:
alse deen jeghen dander noet
dat si staende em gevoughen.
Nature mach elken genoughen,
die elken creature gevet
dar het sine gnouchte bi hevet.
Erminius es .i. hermelijn,
.i. ute scone dierkin,
ende es van wesels gheslachte.
Oec segghen meer dan si .viii.
dat alleens es dat ende dit.
Te wintertide eist snee wit
sonder anden start, ant ende.
Als des somers hitte em comt ghehende
so eist upten ric bruun root.
Muse bitet gherne doot,
want bi haren vleesche levet.
Alse men sijn vel snee wit hevet
so eist wart ende diere;
anders ne doghet in ghere maniere.
Van der .e. hebdi ghehord.
Nu verstaet van der .f. vord.
Falena es i dier
vreselic ende onghier,
verre in harden woesten lande;
ende es ghemaect tes menscen scande,
om te mattene sine hoverde.
Want met so groter onwerde
bestaet et den fieren man,
ende verwintene mede dan
ende scortene in vele sticken.
Ende oec eist gevallen dicken
dattet ghemoete van der vlucht
enen man met groter vrucht,
ende alstene omoedich verstoet
sone det hem no quaet no goet.
Furunculus es dat furet,
ende sijn haer oeghelen wel na gheset;
meere dan de wesel .i. deel,
ghemaket naer fissou geheel.
Stouter ende wreet nochtan
dan sine macht vulleesten can.
Si sijn also gheset ter scole,
dat sij gaen inder conine hole
ende bitense alle doet,
of si moeten sterven dor noet.
Allene ne hadtsi niet dese beeste;
mar alle die leven, mintst ende meeste,
bestaen si, moghensise verwinnen.
Niet dat si dat vleesch so minnen
want si nutten elniet dan bloet;
ter quatheden so staet hem hare moet.
Vele jonghe hevet furet:
sevene ofte .viii. es gheset.
Ligghende segmen dat si riden;
ende als die soe wille notens tiden,
hevet soe niet dan hare genoet:
soe tedrint, ende blivet doet.
.xl. daghe draghesi omtrent.
Ende .xl. daghe sin si blent,
ende dar over .xl. daghe
beghinnen si biten ende jaghen.
Furionus, segt Aristotiles,
dat .i. luxurieus dier es;
ende guls van etene nochtan,
ende dicke moetet vanghen an
sware avonture om sijn eten.
Niet langhe levet. Wilmen weten
warbi dat dit es mede:
dats bi sire onsuverhede.
Want als hem die wille wee doet
ghebartet alset ware verwoet;
sijn wille es mere dan die macht.
Ende om dat der naturen cracht
allen creaturen onseghet
luxurie, die es ongheweghet
boven der naturen ganc,
so ne mach hare lijf niet wesen lanc,
die so node rustet stille,
ist dat dat vleesch anders wille.
Furion, het notet mede
recht na des menschen sede;
want soe leegt onder ende hi boven.
Ende in desen machmen loven
dit dier, dat sere es ongheleerd,
dat sine nature niet ne verkeert
dies quade menschen plien ende plaghen,
dies ic (lace!) niet ne dar gewaghen.
Fenes es i dier dar aldus
of scrivet ons Plinius:
van quateit groot, van live clene.
Dese diere wonen in d'erde ghemene;
si decken haren drec in d'erde,
of enech dier ghinghe sire verde,
dat sijn drec niet openbarde
dat feles dar ware.
Alst dan die diere siet,
want et ne mach oec lopen niet,
gatet swarlike ende stille;
ende alster .i. siet te sinen wille,
mordadelic varter up thanden,
bede met clauwen ende met tanden
so gaet scoren ende biten.
Dit dier gheslacht den hypocriten,
die maken heimeliken dec
over hare sonden, dats hare drec,
met biechten die sij spreken
ende al om hare lose treken,
om dat mense sal heten goet;
mar comt hem eneghe int ghemoet,
die scoren si ende nemen thare,
hoe soet emmer vort ghevare.
Finges, dat siet men lopen
int lantscep van Etyopen;
ende .i. deel bruun van hare.
Plinius segt openbare
dat die soe ande burst voren
.ii. spenen draghet, als wijd horen;
ende pleghens lettel diere dan dit.
Int lant dart in wont ende sit
so eist sochte ende niet wreet;
mar doetem iemene enich leet
dat ne cant niet lichte verdraghen.
Die sinen pais wille bejaghen
met desen diere in hare stede
si dat si hem houden vrede.
Hier compt die lettre inde .g.
Van der .f. wetics nemmee.
Glis es .i. dier no bore groet,
some wit, some swart ende roet.
In Vlaendren hetent slaepmuse bi namen,
want den winter althe samen
slapen, sonder spise ende dranc;
ende als die sonne haren ganc
verheft, ende somer ghenaect,
bi naturen dat dier verwaect.
Minder dan die ratte est.
Van desen diere est dat men leest
in Plinius bouke, dat sijn smare,
gesoden, jeghen sere nuttelic ware
hem die hem onsaghe der scaden
dat hijt water soude laden
bestrakire mede sine lede.
Up d'erde ende up bome mede
lopet even wel, als wijd horen.
Appele hevet vercoren
ende doeter in, alset vint stade,
dicke vernoi ende scade.
Galis, segt Aristotiles,
dat .i. sere stout dier es,
want het hout ter menegher tijt
jegen die serpente strijt;
ende alsetse hevet verbeten
so gaetse tehant eten
ende stappants etet rute,
also jaghet tfeniin ute.
Dartoe es .i. redene groot
twi dat bijt de serpente doot.
Want gali bi musen levet,
ende omme dattet verstaen hevet
dat si de muse verteren,
dar omme willet hem deren
om dat si minderen hare bejach.
Hier bi eist datmen segghen mach:
onder stompers was oit nijt,
want elc man om sijn winnen tijt.
Geneta es .i. beeste
mere dan die vos; die meeste
valu roet alse bont,
swarte scivekine ront.
.i. beeste goedertire gnouch,
men ne dade haer ongevouch.
So nes fier, no clemt hoghe,
mar gemate ende gedoghe;
ende bi rivieren es hare ganc,
ende souken spise na hare belanc.
Guesseles es .i. dier
no wreet, no fel, no onghier.
Bi watre eist alle stont.
Mere eist dan die muushont
ende minder eist dan 't eencoren.
Roet valu, als wijt horen,
maer die wamme es wit.
Onder d'erde wonet dit,
sijn drec rieket als muscheliaet
ende menech, die hem niet verstaet,
hevet over muscheliaet gheacht
mar et ne hevet niet die cracht.
Ende dits wonder des et pleget,
dattet int openbare leghet
sinen drec, als offet woude
dat men al dar vinden soude
allen lieden te baten.
Nochtan vliet utermaten
war soet mach, wijf ende man,
dar ment niet ghesien can.
In desen doene leert ons hier
dit ongheleerde wilde dier,
dat elc wel doe in elker wijs
ende nemmermeer ne soeke prijs
ter werelt, hoe soet gaet der of;
der werelt prijs en es maer stof.
Hier nemet of vander .g.
Vander .i. hort vort mee.
Ibex es .i. dierkin clene,
up roetsen wandelende ende stene,
als ons sente Gregorijs seget,
dat dar sine joghet pleghet
dar no serpent no man
no ander dier ghenaken can.
Plinius seit dat es so snel,
ende ghehornet sere wel;
vernemensi yet vresen met allen,
si laten hem van der roetsen vallen
ende behouden hem jegen den val
up hare horne onghequets al.
Sulke bouke wanen des
dat dit van herte comen es.
Ibrida es i. dier
ghemanc, ende sere onghier,
van enen evere die es wilt
ende van der sueghe die men thuus hilt.
Al eist dat si selsame sijn
nochtan sin beter die huus swijn,
oft die wilt swijn in den woude;
want sine vetten niet also houde,
no hare vleesch es niet gesont;
dits naturlike cont.
Istrix, als seit Solijn,
es .i. dier dat heet porkespijn.
Dit dier wandelt bi der zee,
ende in hole van berghe mee,
alst nieweren eentwint
bi der zee te luscene vint.
Te somere comtet selden vort,
mar alset den winter hort
van couden maken groot ghedinghe,
dan es hare wandelinghe.
Upt lant ende int water mede
houtet sine legherstede.
Met burstelen swart ende wit
so eist behanghen dit,
die scarp sijn, grof ende stide,
dart hem mede wert ten stride.
Ghenaket hem man of hont
het scuddet hem, ende in curter stont
so scietet dure .ii. of eene
die in vlieghen, in toten beene.
Ende hier mede eist altoes bewart
sowar et henen gaet ofte vart.
Van desen burstelen es ghesciet
dat menre hechte van messen of siet.
Iena es .i. beeste,
in doede grave es hare feeste
dar dode gedolven sijn.
Plinius scrivet, ende Solijn,
dat hem twe dinghe behoren toe:
want ets bede hie ende soe.
Bede hals ende halsbeen
sijn hem even stijf over een,
so dat niet omme sien can
en kerem altemale dan.
Dar herden sijn in die wostinen
gatet nachtes stillekine,
ende verstaet nouwe ende hort
hoe van hare name es dat wort,
ende lert haren name nomen.
Dan eist dicken bi nachte comen
roepen ter herden keten
nomende hoe si heten;
ende alsetse ute brochte
doedetse, of et mochte.
Dicken dat dier ghebaren leert
als een die wee hevet ende hem keerd
dat hi hevet in sine maghe;
ende als hi vant in sine claghe
weder dat man was ofte hont
dien verbeet al dar ter stont.
Jachonde, comensi dar et gaet,
ende het sine scade beslaet,
so hebsi hare bassen verloren.
Alle diere dolen uut hare sporen
eist dathetse mach ommegaen.
Als et wille verkeertet saen
sine varwe in alre maniere.
Dits wonder van desen diere:
dese beeste draghet .i. steen,
sijns gelike es negheen,
voren int hovet ofte int oghe.
Hier na alsic van stenen toghe
salic u gewaghen des.
Van des wulves grote so es,
ende es ghemaent, na parde ghelike.
Vele vintmere in Afrike.