Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Benignita (1)

← Cle­men­za. Goe­der­tie­rent­heyt

‘Be­nig­ni­ta. Goe­der­tie­rent­heyt, Goed­aer­dig­heyt’ door Ce­sa­re Ri­pa

Be­nig­ni­ta. Goe­der­tie­rent­heyt →

Afkomstig uit Cesare Ripa et al. (1644) Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants, Amstelredam: Dirck Pietersz Pers, p. 179-183. Publiek domein.

[ 179 ]

Benignita. Goedertierentheyt, Goedaerdigheyt.

EEn ſchoone jonge lachende Vrouwe met een braef vercierſel en blonde hoofdhayren met een goude kroone en een Sonne op ’t hoofd, en een luchtigh gouden kleed, met een opper-rock, die met purper geboort is, alwaer drie ſilvere waſſende Maenen op ſtaen: Zy ſal nae de rechter hand gekeert, ſich wat buygen, mette armen open, en ſal in de rechter een tack van een Pijnappel houden, ſchijnende ofſe in een goude Zeetel wierde opgelicht, ter ſyden ſtaet een Elephant.
De Goedertierentheyt is niet anders, voor ſoo veele men uyt de leeringe van Aristoteles kan bemercken, als een natuyrlijcke genegentheyt van een doorluchtigh perſoon, [ 180 ]om teyckenen te vertoonen, dat hy de eere groot acht, die hem van ſlechter perſoonen, als hy is, wort aengedaen. En dit is een eygen deughd van groote Mannen voor ſoo veel zy grootmoedigh zijn. En de grootmoedigheyt wil niet anders uytdrucken als een Man die in glans en cieraet van een volmaeckte deughd uytblinckt. En gelijck het ſwaer is, grootmoedigh te zijn, om datmen alle goede hoedaenigheden daer toe van noode heeft, alſoo eedel is ’t oock goedertieren te zijn. De genegentheden van een grootmoedigh Man zijn vierderleye, welcke genegentheden wy die dingen moeten noemen, die geen verkieſinge hebben: Als Weldadigheyt, Heerlijckheyt, Sachtmoedigheyt en Goedertierentheyt; waer toe alle andere moeten werden gebracht. Want een grootmoedigh Man acht ſich ſelve niet hoogh, noch hy veracht niet, als eene die noch vreeſt noch hoopt: Voor ſoo veele hy niet veracht, is hy goeddaedigh, voor ſoo veele hy ſich kleyn acht, is hy heerlijck, voor ſoo veele hy niet vreeſt, is hy ſachtſinnigh, voor ſoo veele hy niet hoopt, is hy goedertieren. En om dat de Goedertierentheyt haer ooghwit ſonder middel uyt haer ſelf heeft op de eere en om te eeren, ſoo kan men ſeggen, dat de Goedertierentheyt de alderwaerdſte hertztocht is, die in een grootmoedigh Vorſt kan komen. En dit is nae de leeringe van Aristoteles in ’t ii boex xx cap. daer hy ſeyt, dat hoogheyt in een Man niet anders is als een ſeeckere aengenaeme en eedele ſtaetigheyt. En hier door ontdeckt ſich deſe deugd ſonderlinge in de doorluchtigſte Vrouwe Magdalena Strozzi, die gehoulijckt is aen ’t heerlijcke Huys van den Marckgraef Salviati, die my oock bewogen heeft in deſe beſondere beeldniſſe, daer van gewagh te maken, die onder veele uytblinckentheden, die haer ’t Vaderland geluckigh maeckt, het doorluchte Huys van hare voortteelders, die ſeer deughdigh geweeſt zijn, oock in deſe goedertierentheyt uytmunt, datſe de eerbiedigheyt van ſlechter perſoonen met een vrolijck gemoed aenneemt: en datſe door hare Goedertierentheyt meer uytrecht, als andere met haere grootsheyt: derhalven maghmen van haer wel ſchrijven, ’t geene Claudianus ſchrijft over ’t Burgemeeſterſchap Manlii:

Hy drijft met rust ſijn heerſchappy,
Daer dwingeland leyt in de ly.

De drie Maenen, die rontom den boord van den Opper-rock ſtaen, vertoonen het waepen van het doorluchtigh Huys van de Strozzi, waer op ſonderlinge het beeld van de Goedertierentheyt paſt: Want gelijck het licht van de Maene, niet anders is als het ſelve licht van de Sonne, alſoo heeft oock de Goedertierentheydt geen ander licht, als het ſelve van de grootmoedigheyt, zijnde de Sonne van de Deughd, gelijck wy hebben vertoont: en daerom wort de beeldniſſe van de Sonne op ’t hoofd van deſe beeldniſſe geſien, te weeten in de opperſte plaetſe en in de eedelſte zeetel van ’t verſtand, waer van daen de verſtandelijcke krachten en de ſinlijcke of bevindelijcke Orgelen worden getrocken, en waer in de zeedelijcke ſich grondveſten.

Het getal van drie Maenen, bediet de Volmaecktheydt van deſe uytſteeckende Deughd: Want het getal van dryen, bediet altijd volmaecktheyt, gelijck Aristoteles ’t ſelve verhaelt, en is het eerſte oneffen getal, en het begin van de ongelijckheydt, waer mede de Heydenen ſeyden, dat God was te verſoenen, gelijck Virgilius ſeyt, Numero [ 181 ]Deus impare gaudet, dat is, de Goden verheugen ſich in oneffen getal.
En de Pythagoriſten ſeyden, dat het drie mael drie, waer in het twee begrepen is, was van ongelooflijcker macht. Waer mede Plato oock overeen ſtemt, ſeggende dat de ziele van het getal van drie, drie mael verdubbelt, haere oorſprongh hadde: en oock ſelf de Maene, wort van de Poëten drie-vormigh genoemt, gelijck men by Auſonium in ſijn boexken Griphus kan leſen, waerom hy van dit drie-tal verhael doet. Ick ſal niet naelaeten te ſeggen dat deſe Maenen nae de rechter hand zijn gekeert, dat is ten Ooſten, ’t welck een teycken is, dat de Maene aen ’t waſſen is, volgende de Sonne: alſoo waſt mede het doorluchtigh Huys van Strozzi, volgende den glans van de grootmoedigheyt, in de eere geſtaedigh aen. Als mede in den glans van den goeden naeme, door dieſelve Goedertierentheydt. En de Maene wort oock Lucina van de Oude geheeten, om datſe het licht brenght aen de nieuwgebooren kinderkens, en dat zy als Vroetwijf, dieſelve voor den dagh brenght, weſende goedertieren, en een vochte Planeet, komende den Vroukens, door haer inſtortinge, in ’t baeren te hulpe, gelijck Horatius ſeyt. En van de Maene kan men ſeggen datſe goedertieren is, want zy licht in de duyſterheyt van de nacht, zy verſeeckert en moedight den armen wandelaers, en den Harderkens op de wacht van haere kudde: En daerom is zy van den Ouden een geleytſter en helpſter genaemt. En de Egyptenaers beelden haer, Hierogliphiſcher wyſe, in, dat deſe twee Planeten, als Sonne en Maene, waeren de Elementen of beginſelen van alle dingen, als die door haere eygene kracht baerden, onderhielden, en alle benedenſte dingen geduyrigh maeckten: Boven dat, dat oock onſe leven door haere beſtieringe wierde beleyt, en door de vochtigheyt des eenen, en de warmte des anderen, onderhouden.
Ieughdigh, vrolijck, lachende, luchtigh en beleeft iſſe gemaelt, om datter geen dingh aengenaemer noch lieflijcker is, als de Goedertierentheyt. Waer over Terentius ſeght, Ick hebt metter daet bevonden, datter niet beters voor den Menſche is als goedertierentheyt. Daerom is zy oock heerlijck gekleedt en met goud gekroont, als die ſoodanige heerſchappye, gelijck de Godertierentheyt is, wel paſt: en het neygen van de voeten, en ’t buygen van ’t hoofd, als mede de open armen, zijn in den Princen teyckens van grooter Goedertierentheyt, verre afgeſcheyden van de grootsheyt des gemoeds en der ſtraffigheyt.
De tack met Pijnappels houtſe, om dat deſe boom een beeld is van de goedaerdigheyt, want alhoewel deſe boom hoogh is en een breede ſchadu maeckt, ſoo iſſe nochtans geene plante, die daer onder ſtaet, ſchaedelijck, maer yder tiert en bloeyter vrolijck. Want zy is tegen een yder goedertieren, gelijck de Philoſooph Theophraſtus verhaelt lib. 3, c. 15, van de Planten, daer hy ſeyt, Men hout dat de Pijnboom daerom tegen een yder goedaerdigh is, om datſe een ſlechte wortel heeft en hoogh is. Daer wort Myrthe en Laurier onder geſaeyt, en watter onder ſtaet wort van haer Wortel niet belet, dat de kruyden ſich niet vrylijck ſouden vermeerderen. Waer by men kan verſtaen, dat de Wortel even wel meer hinderlijck is als de ſchadu: Want alſoo de Pijnboom een breede ſchadu maeckt, en de Wortels hier en daer hooger uytſteecken, ſoo weygertſe nochtans niet, naer haere maete, andere in haer geſelſchap aen te nemen. Waer uyt is aen te mercken, dat de eedle Pijnboom, met een hooge ſlechte wortel, ſeer goedertieren onder haere ſchadu, de ſlechte kruyden en planten ontfanght, gelijck oock de andere boomen van een hooge wortel doen, die oock niet weygeren mindere planten in haer geſelſchap te hebben: ’t welck ons tot een beeld ſal verſtrecken, dat een eedel Perſoon van een hooge wortel, dat is van hooger ſtam en afkomſt, onder de ſchadu van ſijne beſcherminge moet aennemen, oock andere, die minder van ſtaet zijn, en dat met alle Goedertierentheyt, en dat hy haer eenig deel geve, ſoo in ſijne vriendſchap als geſelschap: En dat doen geen verachte perſoonen, die uyten dreck zijn opgeklommen, alhoewel die door de fortuyne zijn verheven: Maer deſe blijven, in ’t gemeen, plomperts, en als dobbelde en geen eenvoudige Menſchen, gebruyckende veel liever, tegen andere Menſchen, haere quaedaerdigheyt als Goedertierentheyt.
De Elephant, een eedel Dier en grooter als eenigh ander, ſullen wy ſtellen voor de Goedertierentheydt van Princen en groote Heeren; van wiens Goedertierentheyt [ 182 ]Ariſtoteles getuyght, dat de Oliphant boven alle andere Dieren het ſachtmoedighſte en goedighſte is. B. Anglicus ſeght, dat de Oliphanten uyter natuyren goedertieren zijn, om datſe geen galle hebben. Maer wy ſeggen dat de Elephant daerom niet goedertieren is, om dat hy geen galle heeft, aengeſien de Cameel oock geene heeft, nochtans heeft dieſelve ſulcke eedele goedertierentheyd niet als de Elephanten. Want de Natuyre heeft dieſelve met een ſeecker licht van een wijs verſtand en ſinnen begaeft, die bynae Menſchlijck zijn. Dit Dier ſal nimmermeer, iemant die in de Woeſtijne, van den wegh is afgedwaelt, verſchricken, met ſijn vreeſlijck geſicht, maer keert ſich ſeer aerdigh wat van verre van den wegh af, en om den Wandelaer moet te geven, bewijst hy dien alle beleeftheyt en ſachtmoedigheyt, en gaet hem al ſoetjens op den wegh voor, hem dienſelven wijſende: gelijck Barth. Anglicus en Plinius verhaelen. ’t Welck voorwaer in der waerheyt een goedertierene en vreemde daed, in een Dier is, ’t welck macht hebbende om te beſchaedigen, nochtans niet wil, maer veel liever wil helpen en vorderlijck zijn. Van deſes Diers eedele en vriendelijcke aert, mogen haer mede deſe Heeren toepaſſen, diewelcke gedreven zijnde, door haere ingeborene vriendlijcke Natuyre, haere Onderdaenen en Dienaers beſchermen, en haer geleyden in den wegh van ’t geluckſaligh genoegen, haer te hulpe komende in haere uyterſte behoeftigheden. Want een eerbaer Prins heeft dit ooghwit, dat hy ſijne onderdaenen geluckigh maecke, ſeyde Antipater. En boven dat, ſullen de eerbaere en goedaerdige Princen en Heeren om te meer gevreeſt en geeert te weſen, haer voegen om een yder te hooren ſpreecken, en de minſte gehoor te geven: ’t welck oock de dapperſte Princen hebben gedaen, naelaetende van haer, een goed lof aen den naekomelingen. Alexander Severus was ſtrengh van Naeme, doch vriendlijck van aert, en dat tegens die geene die ’t niet dorſten wagen om iets van hem te begeeren: En roepende dieſelve tot hem, ſeyde haer, Waerom begeerdy niet? Meendy mogelijck dat ick u ſchuldenaer blijve? eyſcht doch, op dat ghy over my niet hebt te klagen. Want Alexander verſtont, dat een Prins gehouden was goedertieren gehoor te geven, en onderſtand te doen aen geringe en mindere perſoonen: en daerom vertoonde hy ſich vriendlijck, vraegende watſe begeerden, ten eynde hy haer niet ſoude ſchuldigh blijven. En om dat deſe Keyſer een Heyden was, ſoo worden hier door beſchaemt die harthoofdige en ſtuyrſe Heeren, die haere Onderdaenen gehoor weygeren, en ſoo haeſt zy dieſelve maer eerſt aenſpreecken, ſoo verjaegen zy dieſelve, en dat tot ſmaet van haere perſoonen, van haer wegh, en verſchricken die door haere ſtrenge en bittere gebeerden. Laet ons een voorbeeld nemen van Titus de Soone van Vespaſianus, diewelcke ſich altijd vriendlijck tegens ’t Volck heeft vertoont, alſoo dat hy oock door deſe goedaerdigheyt genaemt wierde De Liefde en de geneughte van het Menſchlijck geſlachte. Noyt liet hy iemant ongetrooſt van hem gaen: Waer over hy oock van ſijne beſondere Vrienden aengeſproken wierde van dat hy meer beloofde als hy koſte houden: daer op hy antwoorde, dat het niet betaemde, dat iemant, als hy den Prince hadde geſproken, daer van treurig behoorde wegh te gaen. Suetonius voeghter noch by, dat hy in alle voorvallen het Volck met ſoodanige vriendlijckheyt en aengenaemheyt bejegende, dat hy oock de feeſten van de Swaerdvechters, niet nae zijn, maer nae der omſtanders goetduncken toeſtelde. En nimmermeer weygerde hy iets aen die geene, die ’t van hem verſochten: haer daer by vraegende, of zy oock meer begeerden? En ſittende aen ’t avondmael, ſchoot hem eens in ’t gedachte, van dat hy dien dagh ſijn gewoonlijcke Goedertierentheyt niet hadde gebruyckt, ſoo borſt hy uyt met deſe gedenckwaerdige ſpreucke: Vrienden! deſen dagh hebben wy verlooren. Achtende dat dit des Princen ſchuldige plicht was ſich dagelijx in de Goedertierentheyt te oeffenen. Niet min goedaerdigh is geweeſt de Keyſer Marcus Aurelius, waer van Herodianus ſchrijft, dat hy aen ygelijck, die wilde, en hem tegen quam, vriendelijck de hand gaf, en wilde oock niet lijden, dat ſijn lijfwacht, iemand ſoude verhinderen, by hem te komen. Dit zijn Princen, die in haer leven bemint, en nae haer dood geroemt worden, die de Volckeren, door haere Goedertierentheyt, tot willige ſlaven maecken. En voorwaer ſoo een Heer alleen, vier dagen ſoude mogen regeeren, ſoo behoorde hy hem een gedachteniſſe van ſijne goedertierentheyt nae te laeten, want ſijn heer- [ 183 ]ſchappye ſal ras vergaen, maer ſijne deughd ſal eeuwigh geduyren: Een waerdige ſpreucke voorwaer, van dien grootmoedigen Prince, Philippus van Macedonien, Vaeder van Alexander de Groote, daer hy ſeyt: Ick wil veel liever lange tijd goedertieren, als een korte tijd, Heere genaemt werden. Waer uyt aengemerckt kan werden de beleefde ziele van deſe onverwinnelijcke en goedaerdige Princen, als mede de eedele Natuyre van den Oliphant, het grootſte Dier van allen, dat met ſulcke Goedertierentheyt is begaeft: Hier uyt beſluyt ick dan, hoe een Perſoon eedelder en grooter is, hoe dat hy beleefder en vriendelijcker behoort te weſen, en ’t welck het aldermeeſte is, behoort hy ſich te voegen nae de goedaerdige natuyre Godes, wiens eygenſchap het is, Goedertieren te weſen: Want daer niemant is, die ſijne Goedertierentheyt in ’t uytdeelen, van ſijne goederen, gelijck hy dagelijx doet over alle ſijne ſchepſelen, meer in ’t werck ſtelt: Alſo kan oock een Heer of Prins voor ſoo veele de ſterflijcke aert belangt, de Goddelijcke Natuyre in geenen deele naerder komen, als door Goedertierentheyt. En ’t is buyten twijfel, of God bemint meerder eenen goedaerdigen, als een hovaerdigen Heere, jae hy haet den opgeblaeſenen: gelijck Plutarchus klaerlijck, in ſijnen onwetenden Prince, getuyght, ſeggende, dat gelijck God in den Hemel geſtelt heeft de Sonne en de Maene, als teyckenen van ſijnen glans, alſoo is oock het beeld en het licht van een Prince in de Republique, die een rechtvaerdigh en oprecht gemoed draeght, en geen blixem of drietand, gelijck eenige plachten te doen, om alſoo vreeſlijcker en hooger te ſchijnen, als zy zijn. Deſe mishaegen God, die zijn donder, blixem en ſtraelen willen nae aepen. Maer daer en tegen behaegen deſe den Heere, die ſijne deughd nae volgen, en haer ſoecken, hem gelijck te ſtellen in de eerbaerheyt, zeedigheyt en Goedertierentheyt: en haer meer en meer verhoogende, maeckt hy haer deelachtigh, van ſijne billijckheyt, gerechtigheyt, waerheyt, ſachtmoedigheyt en Goedertierentheyt: door welcke Deughden, zy dan, als de Sonne en Maene ſullen uytblincken, niet ſoo ſeer by de Menſchen, als by God, diewelcke een Vaeder is van alle Goedertierentheyt.