Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Esperienza

‘Esperienza. Eervaerentheyt, Ondervindinge’ door Cesare Ripa

Afkomstig uit Cesare Ripa et al. (1644) Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants, Amstelredam: Dirck Pietersz Pers, p. 124. Publiek domein.

[ 124 ]

Esperienza. Eervaerentheyt, Ondervindinge.

EEn oude Vrouwe in ’t goud gekleet, houdende in de rechter hand een ſtock, alwaer met ſchoone krullen een letterrol omgeſlingert is, waer op ſtaet Rerum magiſtra, dat is, Leermeeſterſche der dingen, en in de ſlincker hand een Wiskonſtigh quadrant, aen de rechter ſyde, op der aerde, ſal een vat met Vier ſtaen, dat ſeer fel brand, en aen de ſlincker ſyde een toetsſteen, met het bewijs datter goud en ſilver opgeſtreken is.
Oud wortſe gemaelt, overmits men niet alleen, door den tijd, in kenniſſe komt, maer men krijght oock de Eervaerentheyt in alle dingen, gelijck Ovidius in ſijn herſcheppinge ſeyt: ’t gebruyck komt door veele Iaeren. Manilius verhaelt, dat ons door ’t lang gebruyck, d’ondervindige den wegh heeft geweſen. Ariſtoteles in ſijne Zeedekonſt, de langheyt des tijds maeckt de ondervindinge.
In ’t goud wortſe gekleet, om dat, gelijck het goud in meerder achtinge en waerde is boven alle andere Metallen, alſoo is oock de Eervaerentheyt boven alle andere wetenſchappen, daerom houtſe in de rechter hand een rijsken, als boven, om te bewijſen, dat de Eervaerentheyt een Heerscherinne en Meeſtersche is van alle dingen. Ariſtoteles ſeght, de Ondervindinge is een kenniſſe van alle dingen in ’t beſonder, maer de konst is van de algemeene.
Het Geometriſch quadrant hout zy, om datmen daer door een vaſte proeve neemt, en de Ondervindinge doet van de hooghde, diepte, breete en langhte te meeten, door de deylingen van de graeden, en vermeerderinge van de getallen, die op dit inſtrument worden gevonden.
Het vier worter ter ſyden geſtelt, om datmen daer door verſcheyden proefſtucken en ontallijcke ondervindingen toeſtelt, gelijck Iſidorus verhaelt. En Bocatius ſeyt in ’t xii boeck van de afkomſt der Goden, datmen ſonder het vier geene ſlag van metallen noch gieten noch wercken kan: jae daer is naulijx eenig dingh, dat niet door ’t vier wort bearbeyt en gemaeckt, als glas, goud, ſilver, loot, koper, yſer, metael, &c. jae oock de Medicinen. Door ’t vier wort het yſer voortgebracht en, getemt, door ’t vier wort het goud volkomen geſuyvert, door ’t vier verbranden de ſteenen en de mueren voegen sich dicht in een, het vier koockt de ſwarte ſteenen en maeckt dieſelve wit, en ’t vier verteert het witte hout tot ſtof, en maeckt daer van ſwarte koolen, van hart hout ſachte ſtoffe, van verrotte dingen maeckt het welrieckende, het ontdoet vaſte dingen, en de loſſe maeckt het vaſt, harde dingen maeckt het weeck, en het weecke maeckt het hart. Wy konden hier boven noch veele dingen verhaelen, maer om niet verdrietigh te zijn, ſullen wy ’t ſelve naelaeten, en ſullen in ’t korte een weynigh van den toetsſteen verklaeren, diewelcke anders niet wil ſeggen, dan dat de proeve en de eervaerentheyt het rechte aſſay ofte toutſe zijn van alle metallen.