Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Febre

← Virtu insuperabile. Onverwinnelijcke Kracht […]

‘Febre. Koortse’ door Cesare Ripa

Afkomstig uit Cesare Ripa et al. (1644) Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants, Amstelredam: Dirck Pietersz Pers, p. 260-262. Publiek domein.

[ 260 ]

Febre. Koortſe.

EEn jeughdige Vrouwe met een mager en uytgeteert aengeſicht met ſwarte hoofdhayren, [ 261 ]houdende den mond open, al waer een vierige damp uytgaet, die als een vlamme Viers omcingelt is, weſende met vier Verwen gekleet: te weten van ’t begin des hals totte gordriem toe moet het geel of cijtroenigh van verwe weſen, van den gordriem af totte navel, ſal het wit zijn, en al ’t overblijfſel van ’t kleed ſal root weſen, de ſoom of boord van ’t kleed ſal ſwart zijn, hebbende op ’t hooft een ronde Maene, voor haere Voeten heeftſe een Leeuw, die ſwaermoedigh en kranck by haer leyt. D’eene hand houtſe voor de borſt, aen de ſijde van ’t hert, en aen d’ander hand houtſe een yſere boeye of keeten, met een letter rol, waer in deſe woorden geſchreven ſtaen, Membra cuncta fatiſcunt, dat is, alle mijne leeden zijn machteloos.
De Febris of koortſe wort in ’t Griex Πυρ, ’t welck Vier bediet, geheeten, en de Latinen nemen ’t woord Febris van fervor, dat is van de hette, ’t welck anders niet beteykent, als een groote opwellinge en overvloet van hette. Waer van Galenus in zijne grondſtellingen ſeght. De koortſe is een veranderinge van een ingebooren en gematighde hette, tot een vierige en brandige Natuyre, herkomende uyt te grooten overvloedt van hette en drooghte. En dieſelve ſoude geſchieden om vijf oorſaecken. De eerſte ſpruyt uyt al te overtollige en te geweldige beweginge. De tweede is uyt de verrottinge van de vochtigheden. De derde is uyt de groote naedringe van een ander brand. De vierde is door de inhoudinge der dampen van d’ingeborene warmte. De vijfde is door de t’ſaemen-menginge van eenige dingen, ’t zy dat het voedſel of medicijnen zijn. De koortſe is van driederleye aert, nae de drie ſelfſtandigheden van des Menſchen lichaem. De eerſte is de een-daeghſche koortſe, geheten Ephimera, die uyte geeſten van ’s Menſchen licchaem haer oorſprongh heeft. De tweede is Putrida of verrottige, heerkomende uyte vochtigheden die meeſt verrot en bedorven zijn. De derde is Hectica, ſpruytende uyte vleeſſige en vaſte deelen des lichaems, als Galenus ’t ſelve in veele plaetſen uytleyt.
Ieughdigh wortſe geſchildert, om dat de jeughd veel meer de koortſe als ander Ouder is onderwaerigh, hebbende meer brands by haer: welcke brand, om de boven verhaelde reedenen, meer als gewoonlijck, lichtelijck komt aen te waſſen, en uyt deſe overvloed komt de koortſe voor den dagh, gelijck de voorſeyde Schrijver over Hippocratem ſeght, de Ionghe luyden zijn meeſt mette koortſe gequelt, om datſe van een heete en galachtige Natuyre zijn. Gelijck Hippocrates en Fernelius mede verhaelen.
Het magere en uytgeteerde aengeſicht, vertoont ons de Febris Hectica of de uytterende koortſe, diewelcke eerſt de vochtigheyt van de vleeſachtighe deelen verteert, daer door ’t lichaem moet worden onderhouden: en van daer dringhtſe tot in ’t vlees, en verteert haer eygen voedſel, gelijck Fernelius ſeer wel aenwijſt.
Door ’t oopen houden van den Mond wort verſtaen de Noodwendigheyt van de aeſſemhaelinge, totte ververſchinge van den ingeſloten brand.
De heete of levendige damp, die van haer uytgaet, behalven datſe ons de daeghlijxe koortſe bediet, gelijck geſeyt is, is gegrond op de geeſten des lichaems, diewelcke niet anders zijn, als het eedelſte en alderſuiverſte bloed, dat ſich gemeenlijck in de arterien, diemen ſlagh-aderen of hart-aderen noemt, beſluyt. Wort oock vertoont de uytwaeſemingen van ’t verrottige roet, die altijd van de verrottende vochtigheden voortkomen.
Zy is als met een vlamme Viers omcingelt, om de eygenſchap van de koortſe uyt te drucken, die ſich op de maniere van ’t vier ſodanigh ontſtelt, dat het ſchijnt, datter geen grooter brand kan weſen.
De vier verwen van ’t kleed, drucken de verrottige koortſe uyt, die uyt vier vochtigheden of humeuren veroorſaeckt is: en daerom wort het geel by de Cholerique of galachtige vochtigheyt uytgebeeld, die oorſaecke is van de derdendaegſche koortſe: want ſoo de verrottinge komt inde groote aders, en nae by het herte, ſoo brenghtſe een geſtadige derdendaeghs koortſe: en ſooſe in de kleyne en uitgeſpreide aderkens komt, ſoo maecktſe een ophoudende of verpoſende koortſe, en om dat deſe vochtigheyd de alderſubtijlſte en ſnelſte is van allen, ſoo is oock het bovenkleed met deſe verwe afgemaelt. De witte verwe, in haer tweede plaetſe, beeld de Phlegmatique of ſlijmige vochtigheyt af, die welcke de daeghlijckſche koortſe veroorſaeckt. Het meeſtendeel [ 262 ]van ’t kleed is rood ’t welck het bloed bediet, weſende dat ſelve alſdan in meerder overvloed als d’andere vochtigheden, en dat maeckt een geſtadige koortſe Sinocha geheeten, diewelcke of zy beſpringht den Menſch heftelijck, gaende al ſoetjens en ſlijtende af totten eynde toe, of zy blijft in eenderleye kracht totten eynde toe.
De ſwarte boorde van ’t kleed, bediet de Melancoliſche of ſwarte vochtigheyt, die door haere grovicheyt, als weſende de heffe van ’t bloed, altijd ſackt nae de benedenſte deelen, en daer uit heeft de quartane of vierdedaeghſche koortſe haeren oorſprongh. En om datter d’andere vochtigheden niet ſoo veele zijn, ſo ontſteeckt hier door de koortſe altijd, op den vierden dagh. De Maene op ’t hoofd, bediet, dat de beweginge van de koortſe geheelijck aen de Maene hanght, want gelijck ſich de Maene van ſeven tot ſeven daegen beweeght, te weeten van de Nieuwe Maene af, tot het eerſte quartier, alſoo vervolghtſe voort, totte volle Maene toe, en van tijd tot tijd. Van gelijcken doetmen oock in de Critiſche of oordeel bewegingen in de koortſe van ſeven tot ſeven dagen. Want Galenus vertoont klaerlijck, dat de oorſaecke van de Critiſche of giſdaegen niet hanght aen ’t getal der daegen, maer aen de Maene. Waer van aldus geſeyt wordt: Noch het getal van ſeven of van vieren is de oorſaecke van ’t Criſis of van ’t giſſen niet, maer om dat de Maene vernieuwende, en de aerdſche dingen veranderende, oock den ommeloop der bewegingen tot deſe hoofdgetallen doet komen, in welcke getallen zy billijck vinden de vaſte tijden der veranderinge. Boven dat ſoo komt het Criſis niet alleen door ’t getal van ſevenen als geſeyt is, maer oock door de vierde dagh, die voor de ſevende is gegaen, en voor de vierde dagh, die voor de viertiende is gegaen, zijnde de elfde dagh, gelijck oock Galenus en Hippocrates ſeggen, dat wanneer zy de ſwaere ſieckten voorſichtlijck hadden waergenomen, bevonden zy dat de vierde dagh een aenwijſer was van de ſevende, niet anders als of de vierde dagh van de Maene ons vertoont de hoedanigheyt van de geheele Maene loop; gelijck ſulx Aratus in ſijne Dichten ons oock te kennen geeft. Zy wort met een volle Maene geſchildert, om datter in de volle Maene meer veranderingen voorvallen als op andere tijden.
De treurige en ſwaermoedige Leeuwe, wort by haer geſchildert. Want Pierius ſeght dat de Leeuw geſtadigh de koortſe heeft, waer in veele Schrijvers met hem overeenſtemmen. ’t Is wel te geloven, dat de Leeuw, om zijn groote hittigheydt, nu en dan de koortſe heeft, maer ſoo hy deſe ongetempertheyt geſtadigh hadde, ſoo maghmen dieſelve geen koortſe, maer wel de natuyre en eygenſchap van den Leeuwe, noemen. Wat meer is, onder de twaelf teyckens van den Zodiac, zijn de teyckens van Leo, Aries en Sagittarius van alle Sterre-raeders genoemt, de Ooſtlijcke, de Manlijcke en Vierige, te weten, heet en drooge, van welcke hette en drooghte eygentlijck het weeſen van de koortſe heerkomt, en om dat de Leeuw de middelſte is van deſe andere, ſoo kan men met reeden ſeggen en oordeelen, dat hy is de krachtighſte van allen, in deſe gelegentheydt. Veele Sterre-giſſers ſeggen dat de Leeuwe heerſchappye over ’t Herte voert, ’t welck is de voornaemſte wooninge van de koortſe. Waer over Avicenna ſeght, de Koortſe is een uytwendige brand, die in ’t hert is aengeſteken.
De hand die zy op de borſt heeft, druckt niet alleen uyt, de rechte woonplaets van de koortſe, als geſeyt is, maer wijſt oock aen de uytſpreydinge van de hertaderen en intreckinge der ſelve, om den brand uyt te drijven, ’t welck van de Medicijns ſiſtole of diaſtole genaemt wert, diewelcke in de tijd van de koortſe raſſer gaen, alſo de noodſaecklijckheyt van de voorgeſeyde uytdrijvinge grooter is. En met deſe beweginghe, die haer oorſprongh in ’t herte heeft, en die te gelijck in een ſelve tijd door alle de hertaderen verſpreyt wort, ſoo maecktſe de Polſe, die welcke om datſe, in de hand, aldergevoelijxt is, ſo wort de hertader die naeſt aen de hand is, de Pols geheeten. En daerom hebben wy haer de hand voor ’t herte geleyt.
Datſe de keeten met de bovengeſeyde ſpreucke hout, is om dat de koortſe in der waerheyt, alle de deelen des lichaems quelt en bind, en dat door de hertaders die ſich door alle de leedmaeten verſpreyden, gelijck ſulx Avicenna ſeer wel uytleyt.