Levensschets van P. A. de Génestet
| ← Nalezing | De dichtwerken van P.A. de Génestet (1877) door P.A. de Génestet
Levensschets van P. A. de Génestet door C.P. Tiele |
Aan de „Hollandsche jongens” van Hildebrand → |
| Uitgegeven in Amsterdam door Gebroeders Kraay. |
[ 1 ]
LEVENSSCHETS
VAN
P. A. DE GÉNESTET
[ 3 ]
Men zegt dikwijls van dichters dat hun werken zelf de
geschiedenis van hun leven bevatten. Van niemand ken dat
meer gelden dan van den vroeggestorven dichter, wiens poëtische
werken thans andermaal, in één verzameling bijeengebracht,
worden uitgegeven. De Génestet wordt zonder twijfel het best
uit zijn verzen gekend. Deze te bewonderen, en hem lief te hebben
is één. Doch dat maakt, hoe vreemd het klinke, de behoefte aan
eenig levensbericht des te grooter. Hoe meer de persoon zelf zich
uitspreekt in zijn werken, te meer zal men yerlangen iets omtrent
hem te weten. Hoe meer invloed zijn omstandigheden en lotgevallen op de vruchten van zijn dichterlijken geest hebben uitgeoefend, van te meer belang zal het zijn voor hen, die den dichter
wenschen te verstaan, om die lotgevallen en omstandigheden te
kennen. Met dramatische en epische dichters is dat anders. Het
zou ons niet onverschillig zijn. zoo wij iets van Homerus en iets
meer van Shakespere konden weten. Maar al verdwijnt de dichter
der Ilias in een mytische duisternis, zoodat men zelfs twijfelt aan
zijn bestaan, al zijn de herinneringen, die de Engelschen, nu zoo
trotsch op hun hoofddichter, omtrent den schepper van Hamlet
bewaarden, onzeker en schaarsch, in weerwil daarvan kunnen
wij hun werken begrijpen en waardeeren. „Onder onsjes” daarentegen, zooals De Génestet zelf gewoon was zijn verzen te noemen,
verraden te veel van het innerlijk leven, dan dat de lezers niet
aanstonds verlangen, ja behoefte gevoelen zouden, om zich den
dichter zelven, zij het dan ook slechts met breede trekken, te
zien voorgesteld. [ 4 ]
Het was dus noodzakelijk om deze komplete uitgave door een
beeld van den dichter te doen voorafgaan. Een uitvoerige levensbeschrijving zal men niet verwachten of begeeren. Meer dan een
schets zal het niet kunnen zijn, een schets van De Génestet’s
dichterlijke ontwikkeling en van hetgeen daarop invloed heeft
uitgeoefend. Ik zal tevreden zijn, zoo 't mij gelukken mag het
beeld van den beminnelijken dichter te doen herleven voor den
geest van hen die hem kenden, en het zoo weer te geven, dat
hij, ook voor hen die hem niet gekend hebben, niet geheel een
vreemdeling blijft.
I.
Gelijk alle waarachtige kunstenaars onderscheidde De Génestet zich door een bijzonder vroege ontwikkeling. Toen ik hem leerde kennen, gevoelde ik hoever hij mij vooruit was in levenservaring, in literarische zelfkennis en menschenkennis tevens, in oordeel, in zekerheid omtrent den weg dien hij bewandelen moest, om niet te spreken van die kunstvaardigheid, dat meesterschap over mast en rijm, dat hem als geboren dichter eigen was. Toch was hij mij in leeftijd niet veel meer dan een jaar vooruit. Den 21sten November 1829 te Amsterdam geboren, was hij als achttienjarig jongeling reeds zoo goed als gevormd, en dichtte hij reeds twee jaren vroeger verzen, niet onwaardig om onder de oogen van 't publiek te komen. Wel is het waar, wat een zijner vrienden, de heer Zimmerman, in eon opstel aan zijn nagedachtenis gewijd, heeft opgemerkt, dat hij geen wonderkind was, geen merkwaardig natuurverschijnsel, uitstekend door die vroege rijpheid, die meestal door spoedig verval word: gevolgd; maar een buitengewoon kind was hij zeker. Zijn vroegere ontwikkeling schaadde echter niet aan zijn karakter, omdat 2ij niet kunstmatig maar natuurlijk was. Zij was niet gekweekt in een trekkas, zij kwam van-zelf, zij was gezond. Daarom bleef hij een jongen, vlug en vroolijk, yol levenslust en ondeugd, „prettig slecht”, gelijk hij-zelf het noemt.
Wij speelden nog geen menschenrol,
Wij waren vrome knapen!
En dat de Rektor groot is!
In 1843 begon die „zoete bluf, van 't eerst Latin", en in dat jaar werd hij ook huisgenoot in 't gezin van den heer Jan Adam Kruseman, den man die niet slechts in de nederlandsche schilderschool een eervolle plaats inneemt, maar ook door zijn helder verstand en edel hart de liefde die zijn pleegzoon hem toedroeg ten vyolle verdiende. Daar vond hij, wat hij vroeger nooit bezeten had, een ouderhuis. Zijn vader heeft hij nooit gekend. Zijn moeder, een schoone vrouw, wier levensgroote beeltenis steeds op zijn studeervertrek hing, en op wie hij moet geleken hebben, ontviel hem ook reeds vroeg. Hij sprak van hear altijd met groote, innige liefde. Maar schoon hij haar gemis bleef gevoelen, liefhebbende verwanten deden wat zij konden, om het hem te vergoeden. Eerst woonde hij eenigen tijd te Breukelen bij zijn grootmoeder, en later werd hij in het gezin van zijn oom en voogd, dien ik zoo even noemde, niet in naam slechte maar werkelijk, een zoon en een broeder. Hij bleef er ook nog een paar jaren van zijn studententijd inwonen, en eerst toen de heer Kruseman met de zijnen naar het schoonste gedeelte van het Sticht vertrok, vestigde hij zich met zijn neef en medestudent H. L. Kruseman, later zijn opvolger te Delft, in de drukke Kalverstraat op kamers.
Hoeveel angst en inspanning het onzen dichter gekost had om student te worden, heeft hij in een zijner bekendste verzen duidelijk genoeg uitgesproken. Wij, die hem gekend hebben, kunnen ons voorstellen met welk een schrik hij de instelling moet hebben vernomen van dat „weleer beruchte staatsexamen", dat zich voor hem als een spooksel tusschen de Latijnsche poort en die der Akademie verhief, de afkondiging, van dat decretum horribile, dat nu ook over hem was uitgesproken. Hij, met zijn afkeer [ 6 ]van alle schoolsche geleerdheid! Hij, die niets begrijpen kon, dan datgene waarvan hij de schoonheid gevoelde, en wien de schoonheid der Mathezis niet was geopenbaard! Hij, die niets belachelijker vond, dan zich in ernst bezig te houden met Klodion den langharigen, en al zulke personen die hem niet de minste belangstelling inboezemden! Hij, met zijn „lichaamslijtend zenuwstel!” Hij heeft de proef doorstaan, en is niet bezweken. Maar hij-zelf schreef zijn redding uit dit schrikkelijk gevaar toe aan de vriendelijkheid en humaniteit van een der Examinatoren, den zwolschen Rektor Thiebout, den rustigen, krachtigen man, wiens kalme blik hem-zelf zijn kalmte hergaf, en wien hij later in een jubellied zijn vurigen dank wijdde. Zoo begon hij zijn studiën aan het amsterdamsche Athenaeum en aan het Seminarium der Remonstrantsche Broederschap, waartoe hij behoorde.
De studiejaren van De Génestet vielen in den bloeitijd van dat Seminarium. Het getal der studenten was grooter dan het sinds lang was geweest, en daaronder waren er met wie hij gaarne verkeerde. Aan het hoofd der kleine inrichting, doch waaraan een roemrijk verleden een zekere achtbaarheid gaf, stond, nog in volle kracht van lichaam en geest, de man die als redenaar de plaats van Van der Palm had ingenomen, en die het beginsel van verdraagzaamheid en verbroedering, de leus der Remonstranten, zoo volhardend en met zulk een indrukwekkende welsprekendheid verdedigde. Abraham des Amorie van der Hoeven. Met warme bewondering voor zijn talent, met levendige sympathie voor zijn karakter sloot onze jonge dichter zich bij hem aan, en gaf zich vol liefde aan zijn leiding over. Wederkeerig stond hij bij dezen in hooge gunst, waarop hij zich echter volstrekt niet voorstaan liet, en die hem dan ook niemand benijdde. Zij waren elkander waard en verstonden elkander. Een dor en afgetrokken geleerde, en een man die louter voor de wetenschap leefde, zou voor den dichterlijken student niet dat geweest zijn wat deze geniale redenaar, deze oprechte, hartelijke, vaderlijke vriend voor hem geweest is. Natuur en waarheid! dat was, wat men ook zegge moge, de grondwet voor beide. De lessen van Van der Hoeven waren de eenige die hem blijvend boeiden, en hij schreef er zorgvuldig, hij, wiens excerpten en diktaten anders voor het grootste deel uit gapingen bestonden. Zonder eenige gemaaktheid en als een recht dat hem door niemand betwist werd, nam hij in het dinsdagsche theeuur steeds de plaats [ 7 ]aan Van der Hoeven's rechterzijde in, en was er de ziel van 't gesprek, was er — ik moet er dit bijvoegen — even ondeugend en vrij als altijd. Geen wonder dan ook dat het Van der Hoeven was, die hem later te Delft als leeraar bevestigde, en dat de dood van den geliefden leermeester, niet veel jaren daarna, hem dat schoone gedicht: In Memoriam ingaf, waarin hij
Zijn woord, in jonglingsstrijd, vaak weldaad voor zijn hart,
nog dankbaar herdacht: welsprekend getuigenis van zijn smart en zijn liefde.
Theoloog in vollen zin is onze dichter nooit geweest, al studeerde hij in de Theologie. Voor de wetenschap was hij, in die dagen althans en nog een geruimen tijd later, niet zeer billijk. Hij kende hear slechts in één vorm, dien eener onbezielde en verwaande geleerdheid, en veroordeelde haar onmeedoogend als:
of stelde haar in een — trouwens niet zeer gelukkig — vers: In de bibliotheek van een liefhebber, zonder barmhartigheid ten toon. Zoolang hij zich nog met letterkundige studie mocht bezighouden, ging het wel. Horatius en Ovidius altheng trokken hem aan, en het onderwijs van den smaakvollen Bosscha was beter in staat om hem nog eenige liefde voor de Ouden in te boezemen, dan dat van een streng filoloog zou geweest zijn. Meer sympathie had hij voor de nieuweren, die hij misschien beter verstond, en dus ook hooger waardeerde. Ik herinner mij nog zeer goed, met welk een warmte op zekeren avond een dronk, door een opgewonden studentje, aan schrijver dezes niet geheel onbekend, op de nieuwere letterkunde uitgebracht, door De Génestet werd beantwoord; een ketterjj, die onze gastheer — het was een feest door Van der Hoeven ter eere van De Génestet's verloving gegeven — ditmaal met zijn gewonen vriendelijken glimlach aanhoorde en... niet bestrafte. Een groot gegraveerd portret van Byron hing steeds in zijn studeerkamer; hij had een diepe vereering voor zijn genie, evenals voor dat van Heine, hoewel hij zich altijd van de uitspattingen van 't Byronianisme [ 8 ]heeft vrijgehouden, en noch de dartelheid van den geestigsten der duitsche dichters bij hem navolging, noch diens sombere levensbeschouwing bij hem weerklank vond. Van de Franschen las hij liefst Alfred de Musset. Hugo, ook Lamartine en Barbier, en Sainte-Beuve mag wel een zijner letterkundige leermeesters genoemd worden. Met Dingelstedt liep hij hoog, ook en vooral met Rückert, van wien hij nog al iets heeft vertaald. Niet het minst boeide hem Göthe; en dat kon niet anders bij een dichter, wiens ideaal was: de schoonste gedachte uit te drukken in den eenvoudigsten, edelsten, reinsten vorm; hij vond dat ideaal bij niemand zóó als bij den hoofddichter van Duitschland terug. Ook de hollandsche dichters verwaarloosde hij niet. Van de ouden vond hij meer behagen in Huyghens, den puntigen leekedichter der 17de eeuw, dan in den eenigszins gemaniereerden Hooft; ofschoon de poëzie van den Muiderkring ook hem getroffen had, zooals blijkt uit zijn droomen op een vervelende soirée; in Cats meer dan in Vondel. Wie herinnert zich niet die laatste koepletten van Fantasio, waarin de schalke dichter voor een wijl het fluweelen kalotje van „den lieven grijsaard” opzet, van dien
(den) lust van Prins en Boer, (den) beaten vader Cats!
om in den geest van dezen „Zanger van het leven” een paar zedelessen aan knaap en maagd uit te deelen. Doch ook hier waren het de nieuweren die hem meest bezig hielden.
Hoe hij over Van Lennep dacht kan dat warme vers getuigen in den nacht van 24 Maart 1846 geschreven: Morgen is mijn dichter jarig, een vers, dat, ik zou haast zeggen, een ware studie van de werken des jarigen dichters verraadt, en door deze werd beantwoord, onder anderen met een vriendelijke waarschuwing tegen dat: „in den nacht”", daar ook poëeten beter doen 's nachts te slapen. Wel werd de bewondering van den zestienjarigen knaap in latere meer kritische jaren, als er een nieuw werk van den grooten romanschrijver verscheen, nu en dan een weinig getemperd, maar telkens kwam hij weder tot zijn oude liefde terug, en toen hij in den laatsten tijd van zijn leven weer nader met Van Lennep in aanraking kwam, zou hij met dezelfde geestdrift als vroeger en met geoefender hand een jubellied op diens [ 9 ]verjaardag hebben kunnen schrijven. Maar niemand wellicht had zulk een indruk gemaakt op zijn dichterlijken geest als Da Costa en Beets. Die zoowel deze beide als De Génestet gehoord hebben, zullen het niet loochenen. De Génestet, anders zoo oorspronkelijk, had zich in zijn prozastijl bijna geheel naar Da Costa, in zijn voordracht naar Da Costa en Beets gevormd, Las hij, of liever zong hij zijn verzen voor, gij dacht onwillekeurig aan den zanger van Vijf en twintig jaren; preekte hij, gij vondt in stijl en aktie diens gloeiende improvizatiën weder, niet zelden afgewisseld met dien plechtigen en in goeden zin zalvenden toon, waarvan Beets het geheim bezit. Ik behoef wel nauwlijks te herinneren, dat hier geen sprake is van kinderachtige nabootsing, en dat de overeenkomst slechts een gevolg was van den diepen indruk, door de beide dichterlijke sprekers op De Génestet gemaakt, die in weerwil daarvan zijn oorspronkelijkheid wist te bewaren. Het huis van Da Costa stond, evenals dat van Van Lennep, voor hem open; kon het anders dan dat het vuur van dien genialen dichtergeest hem, den dichter, met geestdrift bezielde, en dat, bij alle verschil van godsdienstige richting, het karakter van dien grooten en goeden man hem geheel voor zich innemen moest? Met Beets is hij, meen ik, eerst later in aanraking gekomen. Doch de vorm van De Génestet’s verzen levert bewijs genoeg, hoe goed hij dien van Beets’ gedichten bestudeerd had en hoe hoog hij die schatte. Voor den schrijver van de onsterfelijke Studententypen koesterde hij groote vriendschap. Reeds in 1849 bracht hij in zijn gezelschap eenigen tijd te Scheveningen door en meermalen was hij zijn gast op den Hemelschen Berg. ’t Was ook zeer natuurlijk dat er sympathie bestond tusschen twee letterkundigen, waarvan de een in zijn proza, de ander in zijn poëzie, al wat stijf en deftig was schuwde, en natunur en waarheid huldigde bovenal. Ik herinner mij, dat hij ook de verzen van Ter Haar zeer waardeerde, vooral diens Abd-el-kader en Joannes en Theagenes. Het laatste had hem zelfs in een zekeren wedijver ontstoken, en hij hoopte dat het hem nog eens gelukken mocht een dergelijk onderwerp in de kerkgeschiedenis te vinden. Zoo vervulden letterkunde en poëzie hem geheel, en voor de wetenschap was daarbij in zijn hart geen plaeats. De theologische etudiën waren hem een noodzakelijk middel, om het doel dat hem aanlachte te bereiken en eens het Evangelie te mogen verkondigen; doch [ 10 ]meer zijn zij hem, althans in zijn studenten-tijd, nooit geweest. De herinnering san de Latijnsche school, boven reeds aangehaald en waarin hij het heerlijke leven betreurt dat hij daar eens voerde, dagteekent juist uit het jaar, waarin hij van de propaedeutische tot de theologiscbe studiën overging. Ach! in deze wereld van „moraal, kritiek en polemiek” voelde hij zich gansch niet thuis. Zij was voor hem niet gemaakt, en hij niet voor haar. Hij is er zich in blijven bewegen, schoon eigenlijk als een vreemdeling; in het stille Delft heeft hij zich zelfs met grooten ernst aan het bestudeeren van de voornaamste godgeleerde vraagstukken des tijds gezet; — misschien wel omdat die vraagstukken toen het schoolsche kleed hadden afgelegd, en in anderen vorm midden onder de gemeente gebracht waren; — maar het vermoeide hem; en als hij zich gedurende eenigen tijd, bijvoorbeeld in de kwestie van den vrijen wil of zoo iets, had verdiept, was hij niet alleen zelf verbaasd over zijn volharding, maar moest hij aanstonds in letterkundige werkzaamheden verpoozing zoeken.
De Mailbrief uit de Laatste der Eerste is zulk een verademing van theologisch-wijsgeerige inspanning. „Is ’t ook,” zoo roept hij in het tweede koeplet uit:
Geen geestig liedje schier uit Hollands dichterkoren!
En ’t lieve vaderland, het schijnt me al meer en meer
Één godgeleerd dispnnt, waar ik mij wende of keer...
O Muzen mijner jeugd, 0 schalken, zorgeloozen!
Laat me aan uw hart een wijl van al dien strijd verpoozen!
Nooit heeft hij — en ik zal de laatste zijn om het hem ten kwade te duiden — veel eerbied gehad voor de Theologie gelijk zij was; en hij voelde zich niet geroepen om haar een andere richting te geven. „Hebt gij,” zoo schreef hij mij later, „hebt gij Sepp’s bekroonde verhandeling al gelezen? ‘t Is eon dik boek daar veel belangrijks in staat — doch ik moet zeggen, dat de historie onzer vaderlandsche Theologie mij voor gemelde Theologie, weinig respekt inboezemt.” — In onze eigenlijke studiën nam hij dan ook weinig deel, ofschoon hij zich niet opzettelijk afzonderde. Ook toen hij predikant was bleef hij in den kring van theologische geestverwanten, en woonde hij onder anderen eenige samenkomsten bij, in 1858 en '59 door een aantal hunner [ 11 ]uit verschillende plaatsen gehouden. Doch karakteristiek is het volgende antwoord op een noodiging tot een dier bijeenkomsten, die ik hem had gezonden: „Lieve vriend, ofschoon de Theses yan dien aard zijn, dat ze iemand weg zonden jagen — ben ik wel gedetermineerd” (de hoofdkwestio was het Determinisme) „Dingsdag ten uwent te komen, Ik hoop dat het colloquium wat minder stijf en deftig en langdradig zal wezen dan de vorige keer...”
Dan, al vond hij onze wetenschappelijke diskussies langdradig en vervelend, al kon hij geen theologisch vraagstuk verteren, zoo het niet met een weinig attisch zout was gekruid, al stak hij niet zelden den draak met onze deftigheid en geleerdheid en diepzinnigheid, hij was en bleef bij ons allen gezocht en geliefd. In het eigenlijke studentenleven mengde hij zich weinig. Niet dat hij geen open oog had voor hetgeen er frisch en aantrekkelijk in was; zijn Liedje aan een jong student zou alleen genoeg zijn om het tegendeel te bewijzen. Maar hij studeerde te Amsterdam, en bleef dus in den kring zijner betrekkingen en oude vrienden, zoodat hij geen behoefte gevoelde veel nieuwe kennissen in de studentenwereld to maken. Daarbij kwam, dat zijn teeder gestel hem verbood om het Epikurisch feestgezang van zijn eerste studiejaar zelf veel in toepassing te brengen. En eindelijk — waarom zou ik het verzwijgen? — zijn buitengewoon talent bracht hem meer in aanraking met letterkundigen dan met studenten, en plaatste hem in een eigenaardige stelling, die hem verbood zich zoo geheel aan 't yerkeer met zijn gelijken in jaren en studie te geven, als hij anders had kunnen doen. Evenwel, met verscheidene onzer ging hij veel om, en voor degenen die zijn sympathie hadden, was hij een dienstvaardig en hartelijk vriend.
Nog staat zijn beeld levendig voor mijn geest, zooals ik hem in die dagen eerst leerde kennen. Nog zie ik, dunkt mij, dat edel, fijn-besnedon gelaat, met een rijkdom van krullende lokken omringd, dien geestigen mond, dat hooge voorhoofd, dat vriendelijk en toch zoo ondeugend oog, waarmee hij u zoo open aanzag. Nog zie ik dat oog van geestdrift vonkelen, als hij ons een zijner nieuwste verzen of een gedicht van een lievelingspoëet voordroeg op zijn zangerigen toon. Nog zie ik zijn schalken, spottenden blik, als we bijwijlen zeer deftig of geleerd wilden wezen. Nog zie ik hem de lippen stijf op elkander klemmen, als iemand het waagde hem een prullig versje voor te lezen, een [ 12 ]schaperig minneliedje of zoo iets, ziek van sentimentaliteit, totdat hij zich niet langer bedwingen kon en, met koddige yerontwaardiging uitriep: „Maar dat is een lor!” Zijn oordeel, waar het de kunst gold, was onmeedoogend, zijn ondeugende plagerij spaarde zijn beste vrienden niet. Maar van hem kenden wij alles verdragen. Innemend en beminnelijk was zijn omgang in de hoogste mate. Wij meenden wel eens grieven, ernstige grieven tegen hem te hebben, en namen voor, hem dat bij gelegenheid eens goed onder de oogen te brengen. Maar zoodra wij hem ontmoetten en hij twee minuten met ons sprak, waren alle grieven vergeten, en had hij ons weer geheel met zich verzoend. Zoo, onder velerlei afwisselende, doch nooit overspannende studiën en werkzaamheden, door liefhebbende betrekkingen en vrienden omgeven, aan de zijde der verloofde, die hem later, — helaas voor weinige jaren! — tot den gelukkigsten echtgenoot zou maken, om zijn rijke gaven door velen bewonderd en geëerd, bereidde hij zich voor tot die betrekking, die hij uit liefde gekozen had. Meest in Amsterdam, dat den jongen dichter zulke rijke hulpmiddelen tot zijn ontwikkeling aanbood, doch ’s zomers in de vakantiën liefst buiten, te Bloemendaal, zoo menigmaal door hem bezongen, en aan welks liefelijke natuur zijn poëzie inderdaad verwant was, te Scheveningen, waar de zee zijn teedere zenuwen sterkte, „zwevende,” gelijk hij destijds schreef, „van de zee nsar het bosch, van de duinen naar de ontluikende heiden van dien Heereboer,” waaraan een zijner schoonste verzen {kerngesund) zooals onze Overrhijnsche naburen ’t zouden noemen) gewijd is, zich amuzeerend ou eens als een kluizenaar in de bosschen, dan weêr als homme du monde bij de lieve menschen, die er een buiten op na houden voor eens anderen mans plei zier”; — verzen schrijvend in zijn gezellig studeervertrek, of, „ze zeggend in de lucht, ze gevend aan den wind, die ze verstrooit, ’t geen beter en frisscher voor hen is, dan dat ze in een of ander mooi boekje gedrukt worden”, of ook wel ze, onder luide toejuiching, voorlezend in allerlei zalen en zaaltjes van ons Vaderland; van tijd tot tijd, vijf- of zesmaal, naar het toenmalig gebruik bij het Remonstrantsche Seminarium, predikend met al den smaak en het vuur van een dichterlijken geest en met al den ernst eener innige overtuiging; vroolijk maar sober, ongedwongen maar zichzelf bedwingend, een „mensch van vieesch en bloed”, maar die wel zorgde dat vleesch em bloed niet de overhand [ 13 ]kregen, jong maar rein, doorleefde hij vijf gelukkige jaren. Wien kan het bevreemden, dat de bundel Eerste Gedichten, dien hij aan het einde van zijn studietijd uitgaf, den stempel van een blijden en dankbaren geest droeg? Bij een karakter als het zijne kon het niet anders. Hij was gelukkig, waarom zou hij zich verbeelden ongelukkig te zijn? Waarom een wanhoop, cen menschenhaat, een Weltschmers veinzen, die de zijne niet waren, die hij niet gevoelde? Van niets had hij zulk een afgrijzen, dan van het spelen eener rol. Ook als dichter, als schrijver, hij voelde het instinktmatig van den aanvang af, en het werd hem immer meer bewust, moest men zich voordoen zooals men is. Menschen, tot wie hij een strafrede kon richten als deze:
Al uw doen is laria;
Ieder suchtjen is een Judas,
Ieder glimlach is een list...
kon hij zien noch luchten, En al was nu die bestraffing zoo erg niet bedoeld, al bleef die „vent die humorist werd” — en die later getoond heeft het in gezonden zin te kunnen zijn, „die diepstgezonken Simia” steeds zijn vriend er lag waarheid in die grap pige overdrijying, en in den grond van de zaak was 't gemeend. Nooit is hij dan ook van dat beginsel afgeweken. Zijn verzen zijn een deel van hemzelf. Hij sprak er in uit wat hij werkelijk gevoelde, niets meer, niets minder.
De Eerste Gedichten verschenen in December 1851, doch waren reeds in November van dat jaar verzameld en gedrukt. De bundel bevat verzen van de jaren 1846—1851, dus van het zestiende tot het twee-en-twintigste van onzen dichter; de voorrede is juist op zijn twee-en-twintigsten verjaardag geschreven.
Men moet dit in het oog houden, om aan deze eerste gedichten recht te doen on ze volkomen te waardeeren. Want zij getuigden inderdaad van een merkwaardige ontwikkeling. Er zijn zwakke verzen in, wie zou 't loochenen? Ik althans zal ’t niet opnemen, hetzij voor: Vliegenvreugd en dichtersmart, hetzij voor: In de Bibliotheek van een liefhebber, om slechts deze te noemen. Ik zal niet beweren dat het Epikurisch feestgezang iets anders bewijst dan groote kunstvaardigheid. Ik zal niet zeggen dat schetsen als het Zomertochtje, wenschen als Egoismus, schertsende uitvallen zooals Boutade of Vogeltjes die zoo vroeg zingen krijgt de [ 14 ]poes, iets toebrengen tot oplossing van de groote raadselen des levens; ofschoon ik de meeste niet gaarne zou willen missen. Maar het is toch al iets, dat een knaap zulk een meesterschap over den vorm heeft verworven, als De Génestet reeds in de jaren, waaruit deze verzen afkomstig zijn, toonde te bezitten, dat hij reeds dadelik aanving, gelik Van Vloten zoo juist heeft aangemerkt, met dien gezonden, treffenden eenvoud, dien anderen, zelfs Beets, eerst na veel tasten en zoeken gevonden hebben. Neem bijvoorbeeld — niet een van die verzen, waarvan ik er strake eenige genoemd heb, en die haast alleen om den wil van den vorm schijnen te bestaan — neem zelfs niet dat Aan iedereen, dat, uit het oogpunt van savoir-faire een kunststuk, nochtans ook goed en gezond is gedacht; maar neem er, waar het onderwerp bepaald hoofdzaak is, zooals de Avondzon:
Sprak hij innig en zacht,
Maar ik voel dat mijn leven zal renten:
met dat schoone slot:
Met een lach en eem traan:
'k Had de zon nooit zoo plechtig zien dalen:
En dat bleeke gezicht
Werd zo sprekend verlicht
Door de laatste, haar stervende stralen. —
of zooals de bekoorlijke schildering van den Muiderkring, wier heugenis hem voor den geest kwam op eene vervelende soirée, een schildering die eindigt met muziekale verzen als deze:
Barlaeus meent zich op d'Olympus, bij de goôn,
En vader Vondel, in verrukking van dien toon,
Denkt aan zijn paradijs en dicht zijn englenreien;
waarin bovendien de personen met een enkelen toets zoo juist worden gekenschetst. Of liever, lees den ganschen Bundel van 't begin tot het einde, en gij zult zien, dat de taal dezen jongen dichter gehoorzaamde, omdat hij haar geen geweld deed, al het gezochte en onverstaanbare zorgvuldig vermeed, en zich-zelf gewillig aan haar wetten onderwierp. En die schoone, gemak[ 15 ]kelijke vorm was de vrucht van aanhoudende en onvermoeide oefening. De Génestet paarde een fijn dichtersgehoor te opmerkelijker omdat hij volstrekt geen gevoel voor muziek had aan een kieschen smaak. Als geboren dichter viel het hem gemakkelijker verzen te schrijven dan proza: dit laatste was misschien zijn zwakke zijde. Toch vergenoegde hij zich niet met improvizatiën op het papier. Hij zeide wel eens, in navolging van Alfred de Musset: Je fais difficilement des vers faciles, en toonde soms aan een zijner vrienden een onvoltooid gedicht, waarvan hier een koeplet, daar een paar heele of halve regels met een aantal gapingen tusschenbeide waren opgeteekend, en dat nog tijd noodig had om te rijpen. Want hij achtte den vorm niet onverschillig. Deze was hem, en terecht, een der twee hoofdzaken voor den kunstenaar, den dichter. Een kunstwerk moest schoon zijn, uiterlijk en innerlijk. Had men niets wezenlijks te zeggen, men deed beter te zwijgen, ook al bezat men de gaaf, een stroom van vloeiende regels zonder inhoud te doen vlieten. Maar was men niet in staat zijn goede, ware, verhevene, diepzinnige gedachten anders dan in een stootenden, smakeloozen, gedwongen, metéénwoord, leelijken vorm uit te spreken, dan mocht men onder de denkers een plaats verdienen, op den rang van dichter moest men geen aanspraak maken:
Zijn twee!
Zulke overleggingen waren het, die hem aan den vorm zijner van den aanvang af zulk een groote zorg deden wijden. Hij rijmde niet wanneer hij niets op het hart had; maar als een gedachte, een aandoening hem inspireerde, dan achtte hij het wel de moeite waard, haar in een behaaglijk kleed aan anderen te doen kennen. Zonder te vijlen en te schaven als Feitema, was hij altijd keurig. En terwijl hij alles wat den goeden smaak zou beleedigen zonder mededoogen verwijderde, wist hij toch ook alle stijfheid te vermijden en zijn gedichten die losheid, dat levendige en natuurlijke, dat pikante te doen behouden, dat er geen geringe verdienste van uitmaakt.
Of was dat misschien de eenige verdienste van dien eersten Bundel? Toen hij verscheen, waren er die zoo oordeelden. Ik herinner mij dat onze vriend in die dagen, niet zonder zekere [ 16 ]teleurstelling, een brief van een onzer gevierdste dichters ontving, waarin deze hem voor de toezending der Eerste Gedichten bedankte, maar er geen anderen lof bijvoegde, dan dat de vorm zoo schoon was. En daar waren er velen, ook letterkundige orakels, die met dat oordeel instemden. Ik erken, dat het mij onbillijk voorkomt. Het zijn, men vergete dit niet, de gedichten. van een knaap en een jong student, en men wijze mij dan uit de eerste werken van onze beste dichters iets aan wat daarmee, ook naar de innerlijke waarde gerekend, vergeleken kan worden. Hier waren geen oude, afgezaagde denkbeelden, vruchten van vroegere lektuur, in nieuwen vorm gegoten. Hier was een overtuiging, inderdaad, een overtuiging, waarvan men verschillen, doch wier bestaan en wier oprechtheid men niet loochenen mag. Hier was een frissche, oorspronkelijke levensbeschouwing, werkelijk het eigendom van den dichter, en waarvoor hij, welk onderwerp hij ook behandelde, een gelukkige uitdrukking wist te vinden. Hier klonk de blijde toon eener levenslustige jeugd, doch hier werd ook geen diepte gemist, geen ernst vergeefs gezocht; hier werd bijwijlen met heiligen ernst gesproken, bijwijlen de toon van weemoed aangeslagen, bijwijlen een stem uit het diepst des harten vernomen. Men zal immers geen diepte ontzeggen aan die schoone belijdenissen: Uit mijn Dagboek, Stem des harten, In gelukkige dagen, Dagelijksch brood: men zal den ernst niet willen miskennen van De volksdichter, Kritiek en zoovele andere verzen. En wie wordt niet getroffen door den stillen weemoed, die er ligt uitgespreid over dat reeds genoemde: De Avondzon, en over zijn afscheidslied Aan Mr. E. H. 's Jacob, dat werkelijk een afscheid voor goed geweest is? — En dat hij niet alleen voor de zwakheden en kleine gebreken zijner medemenschen een scherpen blik had, dat niet alleen het dichterlijke van zulke jolige figuren als zijn Jong Student hem trof, dat hij ook het verhevene eener waarlijk tragische figuur wist te waardeeren en weer te geven, dat kan zijn Hertogin van Orleans bewijzen, met dien heerlijken aanhef:
Bij het spatten van hun kronen,
Bij 't uiteenslaan van 't gezin,
Bij het kraken van hun tronen:
met die treffende herinnering aan haar vroeggestorven gemaal: [ 17 ]
Toen, in haar, uw vorstenzon
Koninklijker nederdaalde
Dan zij immer rijzen kon?
en dat verheven slot:
Van 't paleis in asch verzonken,
En het ingestort arduin;
Want een stemme heeft geklonken
Om uw opgeheven kruin:
Deze koningsweeûw is heilig,
Zuiver van de vorstenblaam:
Deze koningsweezen veilig
In de schaduw van haar naam!
Maar wat dezen Bundel zulk een groote en blijvende populariteit verzekerde, dat was de frischheid, die niet alleen den vorm, maar ook de gedachten kenmerkte, de jeugdige kracht, die alles doortintelde. Men voelde zich als het ware een lenteadem uit deze verzen tegenwaaien. Deze dichter was een man van zijn tijd, met een open hart voor natuur en menschheid, geen vreemdeling in de wereld die hem omringde. Totnogtoe — waarom zouden wij het verbloemen? —behoorden verreweg de meesten, en zeker de uitstekendsten onzer dichters met hun sympathie en denkwijs tot een vervlogen tijdperk. Tegen den geest der eeuw streden zij, in plaats van zich aan de spits der beweging te stellen. Profeten van het verleden, ijverden zij voor denkbeelden, die de meesten hunner tijdgenooten al hadden prijs gegeven, of verheerlijkten zij een tijd, waarin men, zonder eenige dweperij, zich moeilijk verplaatsen, en die nimmer terugkeeren kon. Wij — ik bedoel het jongere geslacht — wij bewonderden Bilderdijk en Da Costa, om nu geen levenden te noemen, maar gelijk wij Vondel en Cats waardeerden, als mannen van een vorige eeuw, als welsprekende tolken van gevoelens, die de onze niet meer waren. Bovendien waren onze dichters, klassieken en romantieken, elk in hun soort, veel te geleerd, zelfs voor de beschaafden onder het volk. Maar wat deze jonge dichter ons gaf, was noch geleerd, noch verouderd. Het leefde en was uit het volle leven gegrepen. Het was geen huldigen van den waan van den dag, maar ook geen mis[ 18 ]kennen van het streven onzes tijds. Gelijk hij dacht, zoo dachten wij ook. Vroom van hart en waarlijk liberaal, waardeerde hij vroomheid in iederen vorm, zelfs al was zij eenigszins mystisch gekleurd, maar de zijne was niet geprangd in 't keurslijf van een versleten stelsel. Met welk een jeugdigen moed werd hier het Schotje van onverdraagzaamheid en sektegeest bestormd! Met welk een ondeugenden humor werd hier Jan Salie aan zijn oor getrokken en om zijn alarmeeren uitgelachen! Hoe werd hier in de Spreekwoordjes en in de St. Nicolaasavond (dat wij toen echter slechts gehoord hadden) met de menschelijke ijdelheid der ridderlintjes de draak gestoken! Hoe vereenigde zich hier levenslust met wakkeren stervensmoed! Geen wonder, waarlijk! dat wij dit nieuwe lied, voorbode van een nieuwen tijd, met innige blijdschap begroetten. Geen wonder dat De Génestet, van dat oogenblik af, de lievelingsdichter werd voor al wat jong was, jong van jaren en jong van hart, en dat we allen vrijwillig instemden met de stelling, die hier metterdaad en in zulke goede verzen werd verdedigd: Slechts wat waar en gezond en rein en natuurlijk is, slechts dat is schoon!
II.
In 1852 trad De Génestet het openbare leven in. In Juni werd hij proponent bij de Remonstrantsche Broederschap, spoedig daarop te Moordrecht, in Augustus te Delft beroepen, en in 't najaar op laastgenoemde plaats door Van der Hoeven bevestigd. Met lust en liefde aanvaardde hij deze taak. Men heeft gevraagd, of De Génestet wel voor haar berekend was, en of hij niet beter gedaan had, zich in een ambteloos leven geheel aan de letteren te wijden. Van de eene zijde heeft men beweerd, dat hij door den last van zulk een beroep op zich te nemen, zijn eigenlijke roeping miskende; dat zijn dichterlijk talent in 't gareel dezer praktische werkzaamheden verstikken of althans groote schade lijden moest, en dat de dag, waarop hij besloot zijn ambt neder te leggen, in waarheid de dag zijner bevrijding mocht worden genoemd. Van de andere zijde heeft men aangevoerd, dat een dichter zoo als hij voor de betrekking van gods[ 19 ]dienstleeraar niet geschikt was; dat hij haar niet kon waarnemen zooals 't behoorde; die zóó preekte moest spoedig uitgepreekt zijn; en toen hij zijn ontslag nam, toen had men al lang voorspeld, dat dit het einde moest wezen. Er was wel een greintje waarheid in beiderlei beweren, maar ook niets meer, en de gevolgtrekkingen, die men er uit maakte, waren zeker onjuist. Het prediken, geregeld, iedere week, voor een uitgelezen gehoor, viel hem zwaar; doch niet omdat hij niets had te zeggen. Hij had veel te zeggen, meer dan die hoofdschuddende wijzen, die er wel eens over klaagden, dat zijn preken zoo vol waren. Hij had een rijkdom van gedachten, waarop menig ambtgenoot zijn gansche leven zou kunnen teren. Maar hij had een te grooten afkeer van gemeenplaatsen; hij droeg te groote zorg voor den vorm waarin hij zijn gedachten uitdrukte; hij was te veel kunstenaar metéénwoord, om niet eenigszins gebukt te gaan onder de verplichting van iederen Zondagmorgen op te treden met een stuk, dat naar zijn schatting waardig was om gehoord te worden. Misschien heeft zijn teer gestel daaronder wel wat geleden. Misschien, waarschijnlijk zelfs, zou hij, indien hij uitsluitend letterkundige geweest ware, zijn krachten als dichter beproefd hebben aan stouter onderwerpen dan die, welke hij nu met zooveel gratie en meesterschap heeft behandeld. Hijzelf gevoelde, toen hij zijn laatstverschenen Bundel uitgaf, dat hij „nog wel iets beters” zou kunnen geven dan hij tot nog toe gaf, „dat er nog wel andere snaren op zijn speeltuig konden weerklinken dan die tot op dien tijd met hun teederen toon een vriendelijk oor hadden gestreeld”; en wij mogen verzekerd houden, houden, dat hij dit metterdaad zo hebben getoond, ZOO hem een langer leven ware geschonken; wij mogen onderstellen, dat dit reeds nu gebleken zou zijn, indien de plichten van zijn ambt, en, vergeten wij het niet, de groote rampen die hem troffen, hem daarin niet hadden belemmerd. Maar als wij bedenken, dat het niet de minste zijner gedichten uit de Laatste der Eerste zijn, die hun oorsprong danken aan zijn pastorale ervaring, vooral dat wij die kostelijke Leekedichtjes niet bezitten zouden, zoo hij door zijn betrekking niet van-zelf gedwongen ware geworden, om zich in te laten met de theologische vraagstukken van den dag, dan hebben wij, ook uit een letterkundig oogpunt, geen reden ons te beklagen, dat hij een tijdlang als voorganger eener gemeente is werkzaam geweest. [ 20 ]
Dit is zeker, dat hij zijn beroep uit vrije liefde heeft gekozen, en, zooveel zijn zwakke gezondheid toeliet, met ijver heeft vervuld. Voor hetgeen deftig en officieel was, gevoelde hij zich ongeschikt, en hij had er een verklaarden afkeer van. In een drukken werkkring, die al zijn tijd ingenomen en de inspanning van al zijn krachten vereischt zou hebben, zou hij misplaatst zijn geweest. Doch daarom juist was de kleine Remonstrantsche gemeente te Delft voor hem als geschapen. Hij was er geheel t'huis, en zij had wederkeerig aan hem alles te danken. De voorwaarden waarop hij zich aan haar verbond — haar middelen waren destijds nog niet toereikend om in het onderhoud van een eigen leeraar te voorzien — maakten 't haar mogelijk, reeds toen een zelfstandige gemeente te worden. Door hem kwam zij tot grooten bloei. Het kerkje, schoon voor de gemeenteleden veel te ruim, was weldra te klein om de schaar van toehoorders te bevatten, die zich door het rijke gehalte en den schoonen vorm, bovenal door den diepen godsdienstzin en den ernst zijner prediking aangetrokken voelden. Ook het hart zijner weinige leerlingen had hij al spoedig gewonnen; want, wie zijn verzen kent weet het, hij had de kinderen lief en vond er een groot behagen in om, op zijn eigenaardige, onderhoudende wijs, wat goed en rein en edel is bij hen aan te kweeken. Trouw bezocht bij zijn kranken en deelde met hart en ziel in alles wat de leden zijner gemeente betrof. „Ik verlang”, zoo lees ik in een zijner brieven, „ik verlang eens naar Rotterdam te komen maar ik heb hier een lieve zieke, die ik dagelijks bezoek, en wier einde ik al sinds eenige dagen heb tegemoet gezien. Hierdoor ben ik gebonden. Anders kwam ik eens praten.” En toen hij dat schoone vers schreef: De lendenen omgord:
Der armen Heiland roept in guren winternacht.
Op, uit uw blij gezin, naar 't eenzaam huis der smarte:
Ween met die weenen, trouw en zacht;
of toen hij in dat andere Toen ik een knaap was gewaagde van een ure die voor hem gekomen was:
Dat in mijn boezem die stem werd vernomen:
Hebt gij mij lief? en mijn ziele sprak: ja;
toen was het niet alleen de dichter die sprak. — Kortom, dichter moge De Génestet in de eerste en voornaamste plaats zijn geweest, ook in zijn predikambt vond en vervulde hij een roeping. En toen hij het eindelijk, na acht jaren arbeids, nederlegde, was het niet uit tegenzin voor die betrekking, die hij vrijwillig gekozen had, maar alleen omdat zijn krachten een zoo inspannend werk niet langer gedoogden, en hij zich geheel aan een anderen plicht, de opvoeding zijner kinderen, verlangde te wijden.
Tevreden met zijn werkkring, was De Génestet niet minder gelukkig in zijn gezin, althans in de eerste jaren. Dat waren de jaren van weelde, waarvan hij spreekt; die van weemoed kwamen later. In hetzelfde jaar, dat hij het openbare leven intrad, begon voor hem ook het huiselijke. In September 1852 trad hij in den echt met Mejuffrouw Henriette Bienfait. Te Bloemendaal, waar de familie zijner bruid den zomer doorbracht, werd het huwelijk gesloten. Daar waar hij zijn liefste plek had gevonden, door hem zoo welsprekend bezongen, werd hij vereenigd met haar, die hem volkomen verstond en waardig was. Slechts een zevental jaren ongeveer mocht hij zich in haar bezit verheugen. Wat zij voor hem in dien korten tijd geweest is, hoe innig hij haar lief had, dat waag ik niet te beschrijven; dat verraden slechts eenige zijner verzen, waarvan ik alleen dat onovertrefbare: Liefde behoef te noemen. Welk een tegenstelling, en welk een overeenstemming tegelijk, tusschen den levendigen, beweeglijken, opgewonden dichter en de zachte, kalme, doch zoo verstandige en hoogstontwikkelde vrouw, die hem terzijde stonk. Hoe gelukkig waren zij, eerst in 't oude huis,
Zoo witjes lacht in 't groen!
met bloemen en boomen omgeven, vriendelijk, vroolijk, en dat hij, met al zijn gebreken en ongemakken, nimmer vergeten kon; later, [ 22 ]in dat statige, deftige huis, dicht bij de Haagpoort, waar hij meer comfort en ruimte vond, doch waar de dichter zich maar half tehuis gevoelde, en dat hij Welgelegen doopte, omdat het zoo dicht bij 't Kerkhof lag, weinig vermoedend, helaas! dat het voor hem nog in anderen zin niet ver van den doodenakker zou zijn. Het was een genot, hem daar te bezoeken. Ook het nieuwe huis was in den aanvang nog
Kinderliefde en moedermin.
En daar, in 't midden van zijn jong, bloeiend gezin, leerde men hem eerst in al zijn beminnelijkheid kennen. Tot die dichters, die, sterker van verbeelding dan van gevoel, aandoenlijke verzen maken op het huiselijk geluk en intusschen tehuis zeer ongezellig en lastig en tiranniek zijn, behoorde hij geenszins. Zooals hij zich in zijn gedichten schetst, „'t liefste speelgoed zijner kinderen”, met hen stoeiend en spelend, een kind als zij, zoo was hij werkelijk. Ik zie hem nog, bij een groot verdriet van een der kleinen, dat bittere tranen scheen te kosten, vóór haar nederknielen, en met koddigen ernst smeeken, om toch het hart van haar armen vader niet te breken, zoodat de tranen spoedig door lachjes vervangen werden. Alle stroefheid, alle hardheid, alle stijfheid waren uit zijn huis gebannen. Anni's taal mocht vrij en ongedwongen in de huiskamer weêrklinken, was behalve de moeder nog een, die er met welbehagen naar luisterde. Toch nam hij de taak van de vorming zijner kinderen ernstig ter harte. Die er zich van overtuigen wil, leze dat voortreffelijke Opvoeding:
{{fine|Ontdekt in ’t kleine hart
Van ons aanvallig bekje –
Dat baart mij groote smart.
Dat hij mij raden wou,
Hoe ’k best dat hartje kneden,
Dat plantje sturen zou?
Hun geluk was hem alles. Geen vuriger bede steeg ooit op uit zijn hart, dan voor het behoud der moeder met haar blondje [ 23 ]en bruintje nevens haar. Niet dieper troffen hem de smart en de ellende in de wereld, de smart en ellende waarvan hij nu menigmaal getuige moest zijn, dan wanneer hij dacht aan zijn huis, „zijn zoet geluk”,
en zoolang hij de zijnen nog om zich had, mocht hij zijn Dagboek nog dat van een gelukkige noemen. In den zomer van 1856 deed hij met een vriend een reis naar Zwitserland; hij waardeerde de ontzaglijke grootheid van de natuur die hij daar aanschouwde, ofschoon zij hem, gelijk hij betuigde, nog meer overstelpte dan aantrok; maar „mijn hart is t'huis!” riep hij uit. „De kopjes zijner lieven zweefden voor hem uit”, en al hoorde hij en verstond hij den lofpsalm, dien de heilige Natuur tot eer van God aanstemde, toch, zeide hij,
In 't vreemde schoone land, altijd een zachte stem,
Die ruischt van uit de dierbre verte,
En die nog luider spreekt van Hem!
Zoo heerlijk op mijn paden blinkt:
Wiens lof uit kindermond steeds door mijn woning klinkt,
Mijn kluis vol vrede, die 'k al strijdend ben ontvlogen!
Van Hem.... wiens trouwe, wiens bescherming en genaê,
Ik al mijn schat beveel, met duizend teederheden,
Terwijl ik 't vochtig oog naar gindsche bergen sla,
Vol heimwee en gebeden!
Hoe spoedig zou dat geluk, voor hem het hoogste op aarde gesloopt worden! Nog geen drie jaren nadat hij deze regels te Interlaken schreef, klom zijn geluk ten top. Hem werd, bij zijn drietal dochters, een zoon geboren. „Er is,” zoo jubelde de blijde vader,
Een jongetje in de Mei,
De feestmaand, de uitverkoren
Van Liefde en Poëzy.
Wel had zijn lieve vrouw reeds sinds December van het vorige jaar aan koorts en zenuwzwakte geleden, maar nu liet alles [ 24 ]zich geheel anders aanzien. „Weet gij”, zoo schreef hij den 28sten Mei 1859, „weet gij dat ik een zoon heb, een krullebol? Wij zijn in-gelukkig en dankbaar. De lieve kraamvrouw en mijn edel knaapje maken het voortreffelijk nu doch wij hadden barre dagen en uren, voor die kleine P. A. er was.” Maar juist twee maanden later was het een geheel andere toon dien hij aansloeg. „'t Is lang niet fleurig in mijn huis”, heette het toen. Sedert negen weken was alles veranderd. De jonge moeder, kort na de geboorte van haar zoon wel en gelukkig, leed weer aan koorts en hoesten, „was zwak en bleef zwak.” Men zou de buitenlucht gaan beproeven, doch de bezorgde echtgenoot stelde zich ook daarvan niet veel voor. Zoo was het ook. In Augustus was het niet beter. „Wij hebben”, ZOO schreef hij toen „wij hebben lijdzaamheid van noode, is en blijft onze Dagtekst.” In September ging de zieke hard achteruit. De geneesheeren gaven geen hoop meer. Op de mededeeling van dit vreeselijk vonnis, in een brief van 21 Sept. 1859, laat hij volgen: „Voor mij, ach! ik kan vaak niet oproeien tegen al de droefheid en weemoed, die mij overstelpt, nu, hier in dit oord van zooveel zegen en gezegende herinneringen. Mijn liefste Plek werd mijn Olijvenhof. Waarschijnlijk zal ik haar dezer dagen per jacht — rijden kan niet meer — vervoeren naar Amsterdam, bij onze moeder. Daar heeft zij de meeste rust en is omgeven van allen die zij 't meeste liefheeft. Ik heb beloofd haar niet te zullen verlaten, natuurlijk. Slechts als 't redelijk is wenschte ik een enkelen Zondag 's avonds zelf te gaan preêken."
„Onzen treurigen overtocht”, zoo heette het in een brief van 28 Sept., „,hebben wij Zaterdag ll. nog al betrekkelijk goed volbracht. Maar het had ook niet langer moeten duren! Wie had mij gezegd dat ik ooit op die wijze door Amstels grachten varen zou! Ach! het was zoo diep-melankoliek!"
Toch, in die sombere dagen, bleef hij werkzaam, en dezelfde brieven, waaruit deze treurige berichten ontleend zijn, getuigen van levendige belangstelling in alles wat er omging op letterkundig en godsdienstig gebied. Hij had oogenblikken dat het kruis hem bijkans te zwaar viel. Maar meestal was hij moedig en berustend. Gelijk hij zegt in zijn Door zegen geheiligd, de herinnering van Gods zegenende liefde bleef hem een troost en kracht in dagen van „raadselvolle smart.” In deze dagen was het dat hij de weinige, maar door vorm en gedachte uitstekende [ 25 ]regels schreef, die ik mij niet ontzeggen kan in hun geheel aan te halen:
Slingert het zwaard al heen en weder,
't Moét vallen — vallen, vroeg of laat!
Het trilt, het velt mij neder!
Te midden van al mijn vreezen,
Die mij gebiedt met zachte klem,
Toch niet bezorgd te wezen.
En in die dagen — 15 Oktober 1859 — was het ook dat hij schreef: „De gure dagen, die wij gehad hebben waren voor mijn zieke niet gunstig. Schoon zij steeds het bed houdt, de scherpe N. en O. wind dringt overal door. Nu onmerkbaar, dan weer merkbaar, wordt dat lief en liefelijk wezen gesloopt van dag tot dag... voor de oogen onzer liefde. Ik ben ziek, bedroefd en lijd erge pijn ook menigmalen, doch ik doe mijn best mij over te geven. Mijn Christendom lost zich op — ten minste als ik christelijk ben gestemd — in een Fiat voluntas! uitgesproken met een eeuwige hope in het hart... Doch in het leerstuk der H. Triniteit vind ik geenerlei troost noch kracht.”
Ik haal deze weinige regels uit verscheiden brieven aan, om eenigszins de stemming te doen kennen, waarin hij verkeerde, toen de grootste slag die hem treffen kon, naderde: om eenigszins te doen gevoelen wat hij geleden moet hebben, toen die hem eindelijk trof en weldra door den dood van zijn zoontje gevolgd werd. Deze smart was te groot, dan dat hij haar in zijn verzen had kunnen uitstorten. Zijn overvloeiend geluk kon hij daarin lucht geven, maar niet wat hij leed, toen het zoo geheel werd verwoest. Hij kon slechts zeggen, hoe lief hij haar had, die hem nu was ontnomen, hoeveel liever toen hij „weenend aan haar sponde zat”, dan toen hij haar als jonge bruid in de armen drukte, hoe hij van haar leven en hopend sterven leerde; en hij zeide het, zooals hij alleen het zeggen kon in dat heerlijke: „Die ik het meest heb liefgehad,” dat ik niet behoef uit te schrijven, omdat ieder het zich herinnert. Als een man heeft hij zijn kruis gedragen. Zijn krachtige geest, zijn ware, gezonde, ongeveinsde vroomheid hielden [ 26 ]hem staande. Maar hij was verbrijzeld; en ik vermoed dat het lichaamslijden van zijn laatste levensjaar voor een groot deel moet worden toegeschreven aan den schok dien het verlies zijner echtgenoote hem gegeven had.
Weinige maanden daarna nam De Génestet zijn ontslag als predikant der Broederschap. De redenen die hem daartoe bewogen heb ik reeds genoemd. Ook, naar Delft terug te keeren zonder kinderen, en in die stad, waar hij zulke gelukkige jaren gekend had, een eenzaam, droevig leven te leiden, daartegen zou hij niet bestand, en hij zou er niet toe in staat zijn geweest. Daarom vestigde hij zich te Amsterdam, in de onmiddellijke nabijheid van zijn schoonmoeder, Mevrouw de Wed. Bienfait, in wier huis zijn kinderen een liefderijke verzorging vonden, en bracht den zomer meest te Bloemendaal door. Doch ook daar leefde hij „als in stad, stil, op zijn kamer.” In de gelukkige ontwikkeling zijner lieve kinderen vond hij zijn troost, en een zekere afleiding in drukke werkzaamheid. Zijn twee laatste Bundels bezorgde hij in dit eene jaar. De betrekking van lid der Plaatselijke Schoolkommissie te Amsterdam en die van sekretaris der Kommissie voor de oprichting van een standbeeld ter eere van Vondel nam hij waar met een ijver en nauwgezetheid, die bij zijn aanleg, zijn afkeer van alle routine en zijn wankele gezondheid te verdienstelijker waren. Het sekretariaat der laatstgenoemde kommissie bracht hem in aanraking met oudere en jongere letterkundigen, hem reeds bekend of nog onbekend, vooral met Van Lennep, dien hij ook als uitgever van Vondel's werken bijzonder leerde schatten. Bij Potgieter vond hij groote sympathie en hij betuigde dikwijls voor zijn literarische ontwikkeling aan dezen Gids-veteraan niet weinig verplicht te zijn. Ook Zimmerman, eens zijn wellicht al te strenge beoordeelaar, doch wiens denkbeelden over De Génestet's poëzie later zeer gewijzigd waren, zag hij veel, gelijk hij te Bloemendaal Cd. Busken Huet dikwijls, bij wijlen ook A. Pierson ontmoette, vrienden met wie hij in menig opzicht eenstemmig dacht. Niet het minst verkwikte hem het verkeer met dien ouden vriend, aan wien zijn: Vrienden op 't kerkhof gewijd is, met wien hij „de paden zijner jeugd, de wegen van zijn lot menigwerf te zamen was gegaan”, en aan wien hij zich nimmer zoo innig gehecht voelde
Doch het heeft niet alzoo mogen wezen. Reeds in den zomer van 1860 vertoonden zich de voorboden van de ziekte, waaraan zijn teer gestel op den duur geen weerstand zou kunnen bieden. Den 26sten Augustus van dat jaar schreef hij: „Mijn konstitutie en het gebruik van staal dwingt mij tot veel fyzieke beweging, en wandelende kan ik wel dichten, maar niet stellen en schrijven. Als ik in de lucht ben weet ik van geen vermoeienis of iets; als ik op mijn kamer zit ben ik meestal moe. Ik heb de rustelooze natuur van een vogel: was ik 't maar!” Zoo bleef het tot in 't begin van 1861, toen een ernstige keelongesteldheid hem aantastte. Maar hij kwam ook die te boven. „Ik ben herstellende”, zoo schreef hij in 't vroege voorjaar, „maar houd nog steeds mijn kamer. Misschien mag ik van de week even met rijtuig naar mijn moeder. Die historie heeft mij geducht aangepakt en ik ben zwak geworden — van al die pijn en al die koorts.” Spoedig sterkte hij weder aan. Zelfs was hij weldra in staat om nog eens naar Rotterdam over te vliegen, en een paar vrienden te bezoeken. Ik zal dien avond nooit vergeten. Hij was geheel de oude, vol leven en vernuft, hartelijk en beminnelijk. Cremer las dien avond in de Hollandsche Maatschappij en ons plan was geweest daar samen heen te gaan. Maar wij bleven praten en praten, en vergaten lezing en alles. Weinig dacht ik, toen ik van hem afscheid nam, dat ik hem voor het laatst de hand had gedrukt. Want het duurde niet lang of wij ontvingen weer ontrustende berichten. De keelziekte, die geweken scheen, greep hem weder aan met nieuwe kracht, en ging over in een algemeene ontsteking der slijmvliezen. Het was het einde. Te vergeefs wachtte men beterschap van 't verblijf te Rozendaal met zijn schoone natuur en gezonde lucht; hij kon er niet meer van genieten. Hij was er slechts heengevoerd om te sterven. „Nog den laatsten dag zijns levens,” — het zij mij vergund hier de woorden van Zimmerman te ge[ 28 ]bruiken, die hem, kort na zijn ontslapen, in de Gids zoo welsprekend herdacht — „nog den laatsten dag zijns levens had hij doorgebracht in den kring dergenen, die hem liefhadden, in den dierbaren huisselijken kring, waarin hij zich 't liefst en meest bewoog; vermoeid en zwak, maar zonder smarte of pijn, had hij zich ter ruste begeven. Trouwe liefdeoogen bewaakten den slaap van den kwijnenden zieke; geen onrust of strijd vertoonde zich op het bleeke gelaat; matheid en uitputting, maar liefelijke vrede tevens blonken van zijn open, hooggewelfd voorhoofd; Peter De Génestet was in den vroegen morgen den tweeden Julij ter eeuwige ruste ingegaan.”
Dezelfde auteur heeft met eenvoudige trekken zijn uitvaart geschetst. Slechts betrekkingen en vrienden begeleidden hem naar zijn laatste rustplaats, en een drietal hunner voerde er het woord. Op het kleine kerkhof te Rozendaal, naast die statige laan die naar Beekhuizen voert, in 't midden van die liefelijke natuur waarvoor zijn hart altoos geopend was, rust zijn overschot. Door de zorg van eenige vrienden is een smaakvol gedenkteeken in zoogenaamd gothischen stijl op zijn graf geplaatst. Het Fiat voluntas, dat in zijn laatste jaren wel zijn levensspreuk mocht heeten, staat op den lijksteen gegrift.
Men verwondert zich, als men ziet, hoeveel De Génestet in dat negen- of tiental jaren, in weerwil van vele andere bezigheden en van zooveel overstelpende smart, nog op letterkundig gebied heeft gearbeid, en hoeveel voortreffelijks hij heeft geleverd. Als Nederlandsch dichter bracht hij aan de jaarboekjes zijn betamelijke schatting. Het meeste wat hij daartoe soms zuchtend bijdroeg, werd in zijn Laatste der Eerste herdrukt. Al het andere is in deze uitgave opgenomen. Ook in de Gids en Nederland verscheen nu en dan een zijner gedichten. Zijn In Memoriam, een schoone hulde aan de nagedachtenis van zijn geliefden leermeester en vriend Abraham des Amorie van der Hoeven, werd afzonderlijk uitgegeven, ofschoon hij 't aanvankelijk een andere bestemming had toegedacht. Voor een dier verzamelingen van gedichten bij uitheemsche platen, die destijds aan de orde waren, en waaraan, wij moeten het erkennen, onze letter[ 29 ]kunde sommige harer schoonste sieraden te danken heeft gehad, de Historische vrouwen, dichtte hij zijn Mademoiselle de la Vallière, waarin hij het kiesche onderwerp met bewonderenswaardigen takt behandelde, en toonde het dichterlijk-schoone dezer figuur juist te hebben gevat. In het Zondagsblad schreef hij letterkundige brieven, doch slechts enkele; die over den Improvizator Beerman toont dat hij ook over zijn kunst ernstig had gedacht, en zich rekenschap van haar hooge eischen wist te geven. In De Teekenen des Tijds was hij mij een trouw en bereidwillig medewerker; de beoordeelingen van dichterlijke werken van godsdienstigen inhoud, die daarin voorkomen, zijn van zijn hand. In 1855 namen wij te zamen de redaktie van den Christelijken Volks-Almanak op ons, en tot aan zijn dood toe had ik het voorrecht de uitgave daarvan met hem te bezorgen. Het was een klein en nederig boekje, maar hij had het lief, en stelde zich ook voor die taak geen geringe eischen. Metterdaad het bewijs te leveren, dat stichtend en smakeloos niet behoefden samen te gaan, dat was daarin zijn streven. Hij hoopte, dat door dien weg gezonde, heldere godsdienstige denkbeelden ingang zouden vinden ook in de harten des volks; en geheel onvruchtbaar is dit streven misschien toch niet geweest. Voor mij was dit samenwerken in menig opzicht genoeglijk. Mochten wij soms over ondergeschikte punten verschillen, wij werkten in één geest. En onze vrienden hielpen ons trouw.
In twee Bundels heeft De Génestet zelf de meeste zijner gedichten uit dit tweede tijdperk zijner dichterlijke loopbaan bijeengebracht, in de Leekedichtjes en de Laatste der Eerste. Van geene spreek ik straks. Eerst eenige woorden over den laatstverschenen Bundel — de voorrede is gedagteekend eind-Maart 1861, dus ruim drie maanden vóór zijn dood — omdat die met de Eerste Gedichten nauwer samenhangt, en daarvan eigenlijk het tweede gedeelte uitmaakt. De Génestet zelf heeft dit ingezien, en door de keus van zijn titel een bewijs van literarische zelfkennis gegeven.[1]
Inderdaad, men behoeft, na de Eerste Gedichten met aandacht te hebben gelezen, dezen tweeden Bundel slechts ter hand te [ 30 ]nemen, om al spoedig te bemerken dat hij met volle recht Laatste der Eerste mag heeten. De dichter is ouder geworden, het zou, ook zonder dat men het jaartal zijner verzen opmerkte, niemand ontgaan. Slechts een enkele maal keert die jeugdige, ondeugende scherts, waarvan de eerste verzameling overvloeide, hier weder bijvoorbeeld, in het Liedje in den maneschijn, of in het Kijkje in 't leven, van den zwarten koetsier die het zoo warm had in zijn maskeradepak, een versje, dat niet weinig ergernis gegeven en bedenkelijke schuddingen des hoofds heeft teweeggebracht, maar dat als satire op een treurige vertooning wel verdiend, en uit het oogpunt van kunst een der beste is, die De Génestet ooit heeft geschreven. In De Mailbrief herkent gij aanstonds den dichter van Fantasio, maar het gedicht bleef onvoltooid; de stormen des levens, die weldra over hem losbraken, doofden het vuur der vroolijke inspiratie uit; en toen hij later tot kalmte was teruggekeerd, kon hij geen schertsend tafereel meer ophangen van het leven in dat Delft, waar voor hem de groote tragedie begonnen was. Bovendien, vergelijkt men 't vers met De St. Nikolaasavond, die kostelijke vertelling, zoo rijk, zoo stout, zoo vrij, zoo tintelend van geest, zoo oorspronkelijk, dan bespeurt men in De Mailbrief, met zijn wat al te sterke reminiscensen aan Beets’ Maskerade, een zekere vermoeienis, en gevoelt men dat voor onzen dichter een andere tijd was aangebroken.
Maar, al is hij ouder geworden, hij is dezelfde gebleven. In De liefste plek, in het Voorjaarsliedje, in dat ondeugende, haast al te cynische Neen nimmermeer, zelfs niet, bezingt hij de natuur, de hollandsche, de liefelijke, met dezelfde geestdrift als in zoo menig koeplet van den eersten Bundel. De hartelijke, trouwe, deelnemende vriendschap, waarvan daar meer dan een vers getuigde, spreekt zich ook hier krachtig uit in Vrienden op 't kerkhof, en in dat roerende Ver van huis, toegewijd aan de herinnering van dien jonggestorven dichter met zijn
die, evenals zijn vader, in 't vreemde land was bezweken. Hier nog geheel dezelfde wereld- en levensbeschouwing als vroeger. Hij heeft geleden, hij is in een harde school geweest, en goed en wakker en moedig heeft hij zijn kruis gedragen. Maar dat [ 31 ]beweegt hem nu niet tot dweepzieke geringschatting van 't geluk. Hij zingt van zijn geluk, zijn groot en vol geluk, in tal van liederen, die ik niet behoef te noemen. Hij dankt er voor, vurig, innig. Hij verbergt niet, dat hij siddert voor den dag van rouw. Hij bidt dat zijn dierbaren hem gespaard mogen blijven. Hij is er geheel van vervuld, en wat hij schrijft vloeit er van over. Ja zelfs als hij „des drijvers geweldige roede” gevoeld heeft, als hij ondervonden heeft, hoe de smart oefent en loutert, wil hij niet toegeven dat de zegen zonder vrucht zou zijn. In zijn: Door zegen geheiligd bepleit hij de zaak van hen
Wie iedre bloem ontstak in liefde en lof;
en hij bekent in Menschelijk, dat hij „ras naar 't eind van dorre lijdensdreven” hijgde, en dat hij, na het: Uw wil geschiede! ook wel gebeden heeft:
„Levenslust en stervensmoed” was vroeger zijn geliefkoosd thema geweest. En dat bleef het. Hoe spreekt de eerste uit zijn Jonge roeping, hoe geestig predikt hij den tweeden in ’t Liedje van verlangen, en hoe vereenigt hij ook hier deze beide in zijn Welgelegen, waarin hij aan de „stille vrienden”, die men zijn woning voorbijvoert om ze naar het vlak daarbij gelegen kerkhof te brengen, de boodschap medegeeft:
Nog wat blijven woû in vreê;
schoon hij het ook gansch niet akelig vindt om zoo dicht bij de graven wonen:
Maar toch eindlijk rusten moet.
Hij heeft ook getwijfeld, want hij heeft meer gezocht en nagedacht dan voorheen. Het geloof zijner kindsheid werd menigmaal geschokt. Ik kan al de verzen niet optellen waarin dit doorstraalt, waarin hij 't met zooveel woorden belijdt. Maar dezelfde gezonde vroomheid, dezelfde godsdienstzin van zijn jongelingsjaren zijn hem bijgebleven. De Terugblik, waarmee [ 32 ]de bundel geopend wordt, draagt daarvan den stempel. Wat hij ook wensche en wille, waarheen hij streven moge, hij voelt dat een hooger geest hem leidt en gebiedt, en te midden van de groote raadselen des levens ziet en weet hij op al zijn paden:
en dat geeft hem kracht. Had hij eens gezongen:
Waar gij haar drukt in d'arm als 't zoetst geschenk van God;
De vriendschap heeft, met Hem, verhoogde teederheden,
De luite een reiner klank, en 't leven meer genot;
ook thans betuigt hij in zijn Levensvoorwaarde, dat alles, het beste en dierste wat hij bezit, geen waarde voor hem heeft, dan in 't bewustzijn van een eeuwig leven; dat hij liever sterven zou dan het geloof te derven in de trouw van zijn Schepper, een geloof, in zijn wezen gegrond. Zeker heeft hij niet vermoed, dat een oud vriend hem na zijn dood nog hard vallen zou om zijn „zoo ik u niet voor eeuwig had, ik had u liever niet”, een gedachte die ik trouwens niet in bescherming zal nemen, en dat die hypercriticus hem daarom allen blijvenden invloed op het jongere geslacht zou ontzeggen! Ook de frischheid, de waarachtigheid, de ongeveinsdheid zijner Godsvrucht heeft hij niet verloren door de theologie, waarin hij nu geen vreemdeling meer is, of door het ambt dat hij bekleedt, en dat maar al te vaak het natuurlijke en ongedwongene aan een overigens oprechte vroomheid ontneemt. Dat blijkt onder anderen uit: Niet voor de menschen, een parafraze van Matheus 6, 16, en uit zijn Bekentenis, dat hij maar een mensch van vleesch en bloed is, als iedereen, en zich dies op geen hoogen voet zet, om deftigheên" te zeggen. Dat blijkt vooral uit De schoenlapper van Alexandrië, geestige verdediging van het Ora et labora in tegenstelling met de pijnlijke zelfkwelling van den vader der kluizenaars. Doorlees al deze bladzijden, en gij moet erkennen, het is altijd dezelfde De Génestet van zijn studentenjaren, vroom zonder dweepzucht, opgeruimd zonder lichtzinnigheid, schertsend met uw dwaasheden zonder pijn te doen, leerend zonder verwaandheid, dezelfde vijand van alle komedie en onnatuurlijkheid. De veranderde omstandigheden, waarin hij zich geplaatst ziet, hebben hem niet veranderd, maar gevormd en ontwikkeld. Hij is geen deftige dominé geworden en geen gewichtig huisvader, [ 33 ]Hij is niet „in de geleerdheid vervallen”, al weet hij meer en beter dan een jaar of wat geleden. Hij preekt niet noch zalft. Hij is onze oude beminnelijke dichter gebleven, en vrij zingt hij zijn lied.
Doch, bij alle overeenkomst is er ook onderscheid. Er is groote vooruitgang ten minste, vooral in diepte van gedachte, in levensernst, in echt-poëtische opvatting. De vorm is niet slordiger geworden. Integendeel, hoewel het scheen, dat hij daarin niet veel meer te leeren had, hij is hem nu nog meer meester dan immer te voren. Hoezeer blinkt in dit opzicht het Mooi-weêrslied uit:
Een wonderstraal
Is in mijn borst gedrongen:
Mijn matte ziel herleefde weer,
Ik twijfel en ik haat niet meer
En heb mijn lied gezongen.
Om 't zonnig huis
Verkondde mij den vrede.
Van liefde en lof klinkt heel mijn hof,
't Juicht alles en geeft juichensstof:
En noodt: O dank toch mede.
Niet door zijn losheid en gemakkelijkheid van maat, zooals dit, maar door zijn stijl, door de afwisselende, gansch niet gemakkelijke schildering van het stoute zwitsersche en bekoorlijke hollandsche natuurschoon, is Op reis merkwaardig, tevens door de diepte van gevoel die er uit spreekt. Ook in Liefde, dat onder De Génestet's schoonste verzen moet worden gerangschikt vindt gij beide, rein gevoel en uitnemenden vorm, met elkander vereenigd. Maar niets komt, wat meesterschap over den vorm betreft, in vergelijking met de Arme visschers. Het is een vertaling, zooals men weet, uit de Légende des Siècles van Victor Hugo. In vertalen lag De Génestet's kracht niet, en ik zal de laatste zijn om er over te klagen; want het was bij hem het gebrek eener deugd, hij beboefde bij anderen niet te borgen wat hijzelf bezat. Toch ondernam hij dit moeilijke werk, en zette hij zich kort daarna aan 't overbrengen van een duitsch blijspel van Halm (Der Sohn der Wildniss), een overzetting die onvoltooid is gebleven en niet werd uitgegeven. Want, hoe ook zijn vorm werd geroemd, hij liet zich daardoor niet tot gemak[ 34 ]zucht verleiden. Hij voelde dat hem nog iets ontbrak, en schoon hij reeds een meester mocht heeten, hij versmaadde zulk een oefening niet. Ook gelukte de proef volkomen. De Arme visschers is een hollandsch gedicht geworden, waaraan niemand bij 't lezen den vreemden oorsprong bemerkt. Meer nog dan in zijn vrij talrijke vertalingen uit Rückert, dien hij met bijzondere liefde vertolkte, meer zelfs dan in De Heidenapostel, naar Béranger, zijn hier alle, en veel grootere moeilijkheden overwonnen. Het is een triomf.
Maar, anders dan bij 't lezen van de Eerste Gedichten, onder het lezen van de verzen uit deze tweede verzameling, moet men met opzet aan den vorm denken, om zijn schoonheden te bewonderen. Men vergeet hem door de schoonheid van inhoud en gedachte. Ik zou bijkans den geheelen Bundel moeten aanhalen, om te bewijzen hoe zeer hij in rijkdom en diepte van gedachte heeft gewonnen, vooral in diepte van gevoel. Men leze bijvoorbeeld: Uit het dagboek van een gelukkige. Een gelukkige, hij is het nog. Maar hij heeft nu aanschouwd wat hij voorheen niet vermoedde. Helaas! roept hij uit,
Dan waar mijn zorgloos hart, mijn ijdle jeugd aan dacht.
Dood, armoê, krankte, zonde, hij had ze nu in al haar ellende gezien. Al worstelde hij, hij bleef gelooven. Maar hij had nu gezien, dat, al bloeide zijn levenshof nog als een lentegaarde,
Zoo getuigen Biblia en Onvergankelijk van een veel dieper opvatting en juister waardeering der bijbelsche Schriften dan die hij vroeger bezat; en hoe hij ook daarin echte poëzie wist te vinden, al was zijn beschouwing van de geschiedkundige waarde der evangelische verhalen veranderd, dat bewijzen: De engel bij het graf, en dat heerlijke: 't Was toch de Hovenier, naar Johannes 20, 15; dat bewijzen: De lendenen omgord, waar van de bekende uitspraak van Jezus, en Onvermoeid, waar van het welsprekende slot van Jesaja 40 zulk een gelukkig gebruik wordt gemaakt. Tevens getuigen deze laatste gedichten met hoeveel meer ernst hij nu het leven beschouwde. En dat getuigen mee zooveel andere verzen, zijn lied Aan de Zon, waaruit men [ 35 ]zien kan, hoe hij over zijn leven en bestemming had nagedacht, en hoe de slotsom was geweest: Niet overdoen, maar voorwaarts gaan; zijn Komen en gaan:
Daar is een tijd van gaan;
Dat hebt gij meer vernomen,
Maar hebt gij 't ook verstaan ?
zijn Werken, denken, leeren, waarin hij nu begreep dat eigenlijk het leven bestaat; zijn De beste vriend, dat eigenlijk een loflied is op den plicht, „zijn last en zijn lust”; niet het minst dat mannelijke gedicht: Neen, dat, als afkomstig van een zoo liefderijk en liefelijk karakter als het zijne, nog te grooter waarde bezit. En die weten wil, hoe het lijden niet neerdrukt maar verheft, verheft boven de nietigheden en ijdelheden der wereld en boven den kleingeestigen twist der partijen, hoe het hem daarboven had verheven, die leze en herleze zijn Op de bergen, dat ook als dichterlijke gelijkenis voortreffelijk is.
Ook als waarachtig dichter heeft De Génestet zich in dezen Bundel meer nog dan in den vorigen doen kennen. Dat hij niet slechts zijn eigen lijden en de ervaringen van zijn eigen hart wist weer te geven in welsprekende taal, dat hij ook van anderer leed een diep gevoel had, en zich daarin wist te verplaatsen, dat blijkt uit verzen als Kinderloos en Het haantje van den toren. Het laatste is een uitvoerige schildering — al te uitvoerig, hebben sommigen gezegd — het eerste niet meer dan een uitgewerkte schets. Een schets, meer niet, is ook dat kleine juweel: Naar de natuur. Maar zoowel in de vlugge teekening als in de voltooide schildering herkent gij den meester. 't Zijn wel belangwekkende, maar toch zeer alledaagsche onderwerpen. Een rijk moedertje die haar kind heeft verloren, en zich nu arm voelt tegenover de bedelares die het hare in de armen heeft; een troep jongens en meisjes spelend op 't kerkhof, bij het geopende graf; een teringlijderes, die zoo gaarne herstellen zou, en steeds tuurt op 't haantje van den kerktoren, hopend, immer flauwer, maar hopend niettemin, dat het eindelijk een zoelen zuidewind zal verkondigen — ziedaar de figuren. Maar hoe heeft De Génestet nu daarover de poëzie met volle handen uitgestrooid! Hoe leven deze beelden! Er wordt in Het haantje van den toren niet gejammerd of gedeklameerd, er is niets zieke[ 36 ]lijks in, maar toch of liever juist daardoor grijpt het aan. Gij hebt die lieve „Levenslust” niet gekend, zooals hij, maar zijn kunst weet u met haar te doen lijden. Zij is zoo echt-menschelijk, en toch zoo wezenlijk vroom. Voordat zij zeggen kan: „Uw wil geschiê,” heeft zij lang geworsteld, is zij gedurig geslingerd; de onderwerping kost haar veel. En als zij het gezegd heeft, werpt ze 's anderen daags toch nog even een blik naar buiten,
half strijdend-, hopens-moe,
En toen — niet meer.
Ik weet niet wat schooner is, deze geniale trek, of het treffende slot:
met droeven glimlach, één:
't Blonk in de blauwe lucht en wees —
naar 't zoele Zuiden heen.
Het gedicht is een der populairste van onzen dichter geworden, en dat verdient het ten volle.
Naar de natuur is niet minder voortreffelijk, al is het kleiner. Hier is echte humor. Er wordt geen woord gezegd over het treffend kontrast tusschen dien grafkuil, waar straks het lijk in zal worden nedergelaten, en die woelige spelende kinderen, stoeiend, vechtend, vrijend
en dat alles in verwachting van hetgeen er komen zal:
Dat is een aardig geval.
Er wordt geen bespiegeling geleverd over de onbezorgdheid der kinderen, die nog aan sterven niet denken, en toch eerbied toonen voor den dood, zoodra straks de sombere staatsie nadert. Het wordt slechts afgebeeld, met een paar toetsen, maar gij ziet het. Gij voelt het kontrast. Iets van een huivering gaat u over de [ 37 ]leden, bij het laatste koeplet, zoo gelukkig veranderd, sedert de eerste uitgave[2]
De staatsie het waqchtend graf...
Zij steken de hoofden te zamen,
En nemen de petjes af.
Dàt is kunst, en de ware.
Er zou over menig vers van dezen Bundel nog vrij wat te zeggen zijn. Over één nog slechts een enkel woord, over het laatste. Een kruis met rozen, wie kent het niet? Het munt door alles uit, door vorm, door dichterlijke opvatting, door schoonheid van gedachte. Beteekenisvol staat het aan het slot van de laatste verzameling door De Génestet in 't licht gezonden. Dat was ook inderdaad de slotsom waartoe het leven hem had gebracht. Het had met zijn ernst en zijn pijnlijke slagen zijn levenslust niet uitgedoofd. Het zware kruis had hem de rozen niet doen vergeten, waarmee het omstrengeld was. En hij had geleerd de kleinste knop nog dankbaar te kweeken.
O lach háár toe!
En vloek het kruice
Nooit, levensmoe.
Der aard vergaan,
De vrucht des Levens,
Die rijpt er aan.
Leveren de Laatste der Eerste een spiegel van 's dichters innerlijk en huiselijk leven, de Leekedichtjes zijn de vrucht van zijn godsdienstig denken en van zijn deelneming aan de wetenschappelijke beweging van zijn tijd. Zij zijn, hoewel vroeger uitgegeven, inderdaad jonger dan de eerstgenoemde verzameling. De oudste dagteekenen van 1857, [ 38 ]de meeste van 1859 en '60. In dit laatste jaar dichtte hij bijna niet anders. Hijzelf zegt dan ook in de Voorrede van de Laatste der Eerste: „dat dit boekske eigenlijk antérieur is aan de Leekedichtjes, en voor een goed deel nog behoort tot een vroegere periode van zijn leven.” En hij roemt den naam Tweede Gedichten door een schrander vriend" (denzelfden criticus van zoo straks!) aan zijn vroeger verschenen Bundeltje gegeven, als zeer juist gekozen. Hier was dan ook iets nieuws en oorspronkelijks. De dichter, die tot hiertoe slechts uit het maatschappelijk, het huiselijk, het innerlijk leven, een enkele maal uit de historie het onderwerp zijner zangen had genomen, begeeft zich hier op een ander gebied. Men kan, het is zoo, Het Schotje, met Cd. Busken Huet, een Leekedichtje noemen. Men kan in de andere twee Bundels nog wel eenige kleine verzen meer vinden, die dezen naam verdienen. Ook is onze dichter aan het godsdienstig leven nooit vreemd gebleven, maar heeft menigmaal zijn religieus gevoel in zijn verzen uitgestort. Maar zich, zooals hij nu deed, te mengen in den strijd der wijsgeeren en der godgeleerden, met geen andere wapenen dan de pijlen van zijn vernuft, en enkel toegerust met zijn schoon talent; of liever, dien fellen kamp in puntige „rijmen en dichten” af te schetsen en te beoordeelen, dat was een nieuwe, stoute gedachte, die bij de uitkomst bleek een gelukkige te zijn geweest.
Ik heb reeds gesproken over De Génestet's weinige ingenomenheid met de theologie, zooals hij haar kende, en den weerklank daarvan vernemen wij nog in het eerste der Leekedichtjes:
En van geleerden, och, weinig geleerd.
Maar zijn oordeel over haar was geheel anders dan vroeger geworden. Hij kon, zoolang zij zich aan hem vertoonde in haar schoolsch gewaad, hetzij met die deftigheid waardoor de hollandsche, hetzij met die smakeloosheid waardoor de duitsche godgeleerden zich gewoonlijk kenmerkten — hij kon maar niet begrijpen waartoe zij eigenlijk diende. De eenige theoloog, dien hij waardeerde, dien hij lief had moet ik zeggen, was Hase geweest; Hase, den dichterlijken schrijver van de Gnosis, waarvan men gansche bladzijden onthoudt zonder het te weten, wiens kerkgeschiedenis in miniaturen zelfs den grootsten vijand van [ 39 ]alle geleerdheid niet vermoeien kan, en een van wiens geestige brochures door onzen dichter tot het thema van zijn eerste of tweede preek was genomen [3]. Op het standpunt van dezen geleerde, wiens rationalisme door zijn groote gemoedelijkheid verzacht en met een zeker poëtisch waas werd overtogen, wiens zachte humor en oorspronkelijkheid hem aantrokken, plaatste De Génestet zich gaarne. En hij is er, zoo ik mij niet bedrieg, ook na zijn studententijd, nog een geruimen tijd op gebleven. Daar kwam het jaar 1857. Busken Huet's Brieven over den Bijbel brachten de moderne godsdienstige beweging uit de school over in de kerk. Een pleidooi zoo welsprekend, zoo goed geschreven, zoo bondig, was wel geschikt om ook onzen dichter te winnen. Aanvankelijk, bij 't verschijnen der eerste afleveringen, nog tegenstrevend, was hij weldra overtuigd. Nu verruimde zich zijn gezichtskring. Nu zag hij dat de leelijke, oude boom der theologie dien hij den rug had toegekeerd om onder de groene heesters der poëzie schaduw te zoeken en geurige bloemen te plukken, nu zag hij dat die vruchten gaf, rijk en rijp. Nu verstond hij het belang dier vraagstukken, waarmee hij het niet de moeite waard geacht had zich het hoofd te breken; hij begreep dat zij ook voor het godsdienstig leven van het hoogste gewicht zijn, omdat er niet duurzaam een klove kan zijn tusschen ons denken en ons gemoed. En hij wierp er zich midden in. Werken, van wier strenge wetenschappelijkheid hij vroeger zou hebben gegruwd, las hij nu met aandacht en studie, sommige meer dan eens. Niet om zelf een geleerde te worden: het denkbeeld alleen zou hem vroolijk hebben gemaakt. Niet om zich als medestrijder te mengen in den kamp. Maar omdat hij geen vreemdeling zijn wilde in zijn tijd; omdat hij als godsdienstig mensch gevoelde dat deze strijd niet buiten hem omging, maar dat hier zijn zaak werd behandeld. Hij is geen theoloog geworden, want hij was meer. Dichter was hij, en hij is het gebleven. Leek was hij [ 40 ]tot-nog-toe geweest tegenover de felle kampioenen van wetenschap en kerk, en op dat standpunt wilde hij zich blijven plaatsen. Vandaar uit sprak hij over alle partijen zijn oordeel, schertsend, geestig, ernstig ook bijwijlen. Maar vooral maakte hij van die voordeelige stelling gebruik om de tolk te worden van de behoeften van 't godsdienstig gemoed en de dierbaarste belangen dier leeken, onder wie hij zich vrijwillig schaarde. Zoo werd hij, dien al wat jong was in Nederland reeds als zijn dichter begroette, de zanger van dien onbloedigen godsdienstoorlog, die met zulk een felheid ontbrandde, en, hoewel thans niet zoo hevig meer als toen, nog niet is beslist.
't Is waar, die volkomene, gansch kleurlooze ik zou haast zeggen bovenmenschelijke onpartijdigheid, waarvan sommigen droomen, moet men ook in de Leekedichtjes niet zoeken. De Génestet had zich zeer beslist bij de zoogenaamde Modernen aangesloten. Zijn geheele aanleg en karakter dreef hem naar die zijde. Hoe vroom zijn hart ook zijn mocht, zijn hoofd was te helder om het oude supranaturalisme aan te nemen, dat hij trouwens metterdaad reeds sinds lang had prijsgegeven; en van geven en nemen was hij ook geen vriend. Bovenal hinderde hem het onnatuurlijke en gekunstelde, dat een zeker soort van vromen maar niet scheen te kunnen afleeren, en dat hij haatte met een onverholen haat. Hoort slechts hoe hij de deftigheid geeselt, die „bastaard van den ernst” (CV), en gij zult zijn vreugde begrijpen, toen hij haar
Ergens plechtig bung❜len zag.
Hoort hoe hij smeekt om van den preektoon verlost te worden (LX), en betuigt het met die vroomheid niet te kunnen vinden, die zoo deftig en zuur kijkt, en waarachter zich dus zeker leelijke gezichten moeten verschuilen (XI). Hoe ergerde hem het kinderschooltje van die drijvers der leer, die de kleinen met hun dogmen vergeven, en in plaats van als de kinderen te worden, hun kinderen aan zich gelijk willen maken (XIV); en hoe ergerde hij zich niet, maar hoe schreide hij over dien vriend, die voorheen zijn hart „op 't gelaat droeg”
voor wien onze leekedichter een diepe vereering gevoelde, kan toch voor dezen zijn zwakke zijde niet verbergen, en wordt er onmeedoogend mee geplaagd (XXV Nimium nocet, XXVI Systematisch, en XXVII Theorie en praktijk). Verklaarde hij dien Monist, dat hij nog liever Dualist zou wezen, dan zich zoo als een vlieg in 't web van dat systeem te laten vangen, vriend Dualist blijft ook niet ongemoeid (XXIII Dualisme), en als deze zijn tegenstander tot de bekentenis wil brengen, dat een van hen beiden gek moet wezen, wordt hem door den leekedichter glimlachend herinnerd, dat er nog een derde mogelijk is: een van beiden of beiden (XXXIX Twee Koryphaeën). Den middenman roept hij toe:
maar de liberalen van heden worden gewaarschuwd, om niet als die van gisteren kettermeesters te worden; en het niet[ 42 ]gelooven op gezag stelt hij al niet veel hooger dan het gelooven op gezag (LI en LII). Vooral dat gemeene, platte, ongodsdienstige liberalisme, dat hij in Jan Rap zoo onverbeterlijk heeft geschetst, was hem een gruwel, en ik weet niet hoe men zijn minachting voor zulke wansmakelijke wezens beter kan uitdrukken dan in LXXI Zeker Materialisme :
{{fine|{{gedicht| Jan Rap verklaart: Ik ben een chemisch praeparaat! Vriend Spiritualist, deswegens, maakt zich kwaad;
- Niet ik, mij gaf dit licht; ik dacht al vaak voordezen:
- Wat zou zoo'n smeerpoes toch wel wezen?
Metéénwoord, hij was een echt liberaal, en elke richting was hem wel, mits zij naar boven streefde.
Niemand zal de Leekedichtjes van eentonigheid beschuldigen. Er is rijkdom en afwisseling in. Nu eens schildert hij eenvoudig, maar met groote kunst, een type die men aanstonds herkent, een type uit het leven gegrepen. Ik noem nog eens Jan Rap, die nu voor goed onsterfelijk is geworden als Midas, en zoo ik hoop, menigen maat heeft verloren. Ik herinner aan Twee in één huis, het huwelijk van leer en leven, aan De wereld der traditie, van dat Lutheraantje dat zeker een doopsgezinde geest zou geworden zijn,
Maar een Meisje was geweest!
aan Leer en leven vooral, een genrestukje zooals hij er meer heeft geleverd, tegenhanger van het Kijkje in 't leven uit de Laatste der Eerste. Gij ziet die jongens door elkander woelen en warren, vechten, stoeien, hun zusje plagen, totdat het uur der katechizatie slaat, en zij hun van buiten geleerd geloof voor dominé gaan opzeggen, en gij stemt in met den wensch des dichters:
Die kindren in zijn armen nam,
En vast wel anders leerde!
Dan weer schertst hij en brengt het ridendo dicere verum in praktijk. Een enkele maal nadert zijn scherts aan de satire, bijvoorbeeld als hij, in XCI Liefde, de onliefelijkheid der liefdepredikers hekelt, of den Vromen raad geeft (CIII) [ 43 ]
Ook financiëel
Maar het is slechts een enkele maal, en het is altijd een satire zonder bitterheid. Hij raakt, en altijd zeer juist; zijn scherpe blik heeft overal de zwakke zijde opgemerkt; maar hij kwetst niet; en degeen dien hij treft, althans zoo deze een verstandig man is, vergeeft het hem gaarne, om de bonhommie die zich in al zijn humor verraadt, en om de fijne geestigheid waarmee hij zich uitdrukt. Van geest vloeit dit bundeltje over, van den echten, ongezochten, die alleen aan zulke versjes het pikante geven kan, waardoor zijn Leekedichtjes zich van de rijmen zijner navolgers onderscheiden.
Toch schertst hij niet altijd. Meer dan eens slaat hij een geheel anderen toon aan. Men leze bijvoorbeeld LVIII Aan een hollandschen knaap, en noeme mij dan iets, waaruit een dieper overtuiging spreekt van de noodzakelijkheid dier innerlijke roeping, die den Evangelieprediker alleen kan sterken tot zijn moeilijke taak. Of men hoore dien kreet van het hart: LXV Een kind der eeuw onder een preekstoel:
Hebt gij dan geen woordje voor mij?
waarin de dringende behoefte van het vroom gemoed, een behoefte door geen leerstukken te voldoen, zoo roerend wordt uitgesproken. Deze „Rijmen en Dichten” waren hem geen spel. Zij welden op uit de diepten van zijn hart. Zij handelen over datgene, wat hij met grooten ernst gezocht had, en nog altijd bleef zoeken. Het leven gaf hem een raadsel op, en het kostte hem strijd, dat hij de oplossing nog niet had gevonden. Als Zijn Hooggeleerde op de studeerkamer het schoone, wèl-geslotene systeem ontvouwde, dan voelde hij zich bevredigd, maar beneden onder de „droeve kermisklucht” scheen het hem:
Droevig lacht met elk systeem.
(XCIV Van boven naar beneden.)
Met het licht van Piet, die tevreden was als hij wist dat een komeet een ster is met een staart (VI Wetenschap en opper- [ 44 ]vlakkigheid), vergenoegde hij zich niet, maar de vraag: „Wat is waarheid?” op anderen toon dan door Pilatus gesproken, drong hem, kwelde hem, liet hem geen rust (XLVIII Geen Pilatus). Zoeken wil hij, liever, dan zichzelven paaien „met onmanlijk droomen.” Mijn vrome, zegt hij:
Voor bet Al geopend,
Vorschend rond en staêg omhoog,
Lijdend somsa, doch hopend!
Kan de zelfmoord van t verstand
':U slechts ruste geven,
Hij wil Liever oun Gods bend,
Rustloos zoekend — leven!
(LXXII Moderne wereldbeschouwing.)
en hij dankte er God voor, dat hij „op ziin aardschen tocht,”
Met een hart voor al wie strijden,
Steeds naar 't hoogste zoeken mocht.
(XLVI Een geloovige.)
Doch onder dat zoeken gelooft hij onveranderlijk, dat eenmaal zeker de dag uit de nevelen zal rijzen, ook al mag hij hem niet begroeten. Naast weemoed en smart, verzekert hij (XCVII Weemoed en hope), rijst „in 't geslingerd menschenhart” de hope, en waakzaam, werkzaam kunnen wij wachten,
Wat ons korte leven zij!
Is hij „peinzensmoede", in de praktijk, in het volle leven, in het vervullen van een heiligen plicht vindt hij rust en verademing (XCIX—CI). En welk een groot, welk een onwankelbaar geloof, behouden in den strijd, een geloof, dat slechts dogmatische bekrompenheid kan miskennen en als ongeloof brandmerken, spreekt hij uit in dat schoone Peinzensmoede (CXIII), dat wij als de slotsom van heel zijn innerlijken kamp mogen beschouwen:
Die u verklaart,
Maar u zoekt niemand
Vergeefs op aard.
De werking der Leekedichtjes is groot geweest en duurt nog altijd voort. Ons volk heeft door de wijze waarop het deze verzen ontving, een blijk van goeden smaak en wezenlijken godsdienstzin gegeven. Ook zullen zij blijven. Wat ooit van onzen dichter vergeten worde, zij niet. Zij zijn klassiek. Zij bevatten meer wijsheid en vroomheid dan menig geschrift dat er op is aangelegd om te onderwijzen of te stichten; van die gezonde wijsheid, die gezonde vroomheid, die voor alle tijden zijn.
Het zou nutteloos zijn, ons in bespiegelingen te verdiepen over hetgeen onze dichter nog geworden zou zijn en zou hebben geleverd, zoo hij langer voor zijn volk en onze, thans helaas! met dichters schraal bedeelde letterkunde, gespaard ware gebleven. Groote plannen woelden in zijn geest. Gelijk hij het godsdienstig leven in zijn Leekedichtjes had weergegeven, zoo wilde hij eveneens het maatschappelijk leven afschetsen in gelijken vorm. Ook scheen hij het voornemen te hebben om zich op dramatisch gebied te gaan bewegen, en daartoe de vertaling van Halm's Sohn der Wildniss begonnen te zijn, die onafgewerkt is achtergebleven. Men mocht nog veel van hem verwachten, van hem, die in zijn jeugd en eersten mannelijken leeftijd reeds zooveel uitstekends had geleverd, en volstrekt niet genegen was om op de verworven lauweren te gaan rusten, maar, in de overtuiging dat de kunst lang en het leven kort is, zich onafgebroken oefende en arbeidde en zocht. Doch in plaats van naar deze mogelijkheden te vragen, hebben wij reden om dankbaar te zijn voor hetgeen hij geweest is en volbracht heeft, voor de kostbare nalatenschap die wij van hem bezitten.
Ik heb getracht een schets te geven van De Génestet's beminnenswaardig karakter en dichterlijke ontwikkeling. De eigenaardigheden van zijn talent zijn daarbij vanzelf ter sprake gekomen. Een kritiek van zijn verzen te leveren, laat ik aan anderen over. Indien het daartoe hier de plaats ware, ik zou er mij niet onpartijdig genoeg toe gevoelen. Maar zal ik ten slotte nog zeggen wat, naar mijn inzien, zijn dichterlijk karakter uitmaakt, wat hem van anderen poëten onderscheidt? Ik zou het willen zoeken in die zeldzame vereeniging van fijnen smaak, tintelenden geest, diep, [ 46 ]innig, haast vrouwelijk gevoel, en helder gezond verstand, waarvan alles wat hij schreef getuigde. Hij heeft bewezen dat geestigheid de poëzie niet schaadt, zooals men wel eens beweerde, en dat alles afhangt van de wijze waarop men haar gebruikt; bewezen niet minder, dat een koel hoofd kan samengaan met een warm gemoed, en dat een dichter zeer keurig zijn kan op den vorm zijner verzen, zonder daaraan gloed en leven te ontnemen. Men zou hem een humorist kunnen noemen, niet in de beteekenis die men tegenwoordig daaraan geeft, nu al wat grappig is humoristisch genoemd wordt, maar in den zin dien hijzelf daaraan gaf. „Een rijke taal,” zoo beschreef hij den Humor in zijn honderd-elfde Leekedichtje:
Vol zin, — ook zeer geschikt tot leeren en vermanen;
Mits maar de vrienden haar verstaan,
Want velen klinkt ze als Grieksch; voor andren weer profaan.
Niets beantwoordt beter aan deze beschrijving dan zijn eigen gedichten. Men zou het er als Motto boven kunnen plaatsen.
Toch zouden hem deze uitstekende gaven misschien niet die populariteit verworven hebben, waarin hij zich mocht verheugen. Wat hem tot den lievelingsdichter van velen maakte, dat was de waarheid, de oprechtheid, die alles kenmerkte wat hij openbaar maakte. Hij bezat in groote mate de eigenschap, die Carlyle als het kenmerk der geniën beschouwt: seriousness. De kunst was hem ernst, verzen maken kon hij niet. Zijn verzen werden. Hij was dichter van nature, en heeft zich getrouwelijk van al wat rhetorisch, gemaakt, gekunsteld is, vrijgehouden. Uit het volle, rijke menschenleven greep hij, en uit zijn eigen binnenste, en gaf zijn indrukken en aandoeningen en gedachten terug in een vorm, dien hij niet behoefde te zoeken. Zij leven, die gedichten, want zij zijn waar. Hij heeft — en daar was hij dichter voor — hij heeft de werkelijkheid geïdealizeerd, maar het was dan toch ook de werkelijkheid, geen spook van zijn verbeelding, dat hij idealizeerde. Dat voelden allen die hem lazen. Een gewaande dichtersmart zouden zij niet verstaan hebben, en kunstige deklamaties zouden bij hen geen weerklank hebben gevonden. Maar deze smarten hadden zij ook op hunne wijze geleden, dezen strijd ook gevoerd, met deze twijfelingen ook geworsteld, en wat hij hun van zijn levenservaringen beschreef, dat hadden zij ook gezien, al [ 47 ]hadden zij er nooit, zooals hij, de schoonheid, het poëtische van opgemerkt. De beelden, die hij uit de menschenwereld, waarin hij bestendig verkeerde, overbracht op zijn doek, waren zoo gelijkend, dat ieder ze herkende. Dat bracht zijn werken in aller handen en doet ze nog altijd waardeeren. De eerste toejuiching, waarmee ze begroet werden, is verstomd, maar ze worden niet minder genoten, ze zijn nog altijd frisch en nieuw. Ik geloof dat ze deze frischheid behouden zullen, deze eeuwige jeugd. Zij hebben hem een eereplaats verzekerd onder de nederlandsche dichters, en een plaats in menig hart tegelijk. De eerste kan hij niet meer verliezen. Ik heb grond om te vertrouwen dat hij ook de laatste behouden zal.
- ↑ De Laatste der Eerste zijn daarom ook in deze uitgave tusschen de Eerste Gedichten en de Leekedichtjes geplaatst, wat bij de uitgave in twee deelen niet mogelijk was.
- ↑ In den Christelijken Volks-Almanak voor 1859 luidde het:
Zij speelt bij den gapenden grafkuil,
Die onbezorgde jeugd...
Ach! wereld, wat doet gij anders ?
Maar anders is uw vreugd. - ↑ Het was over de zalving te Bethanië, een echt anti-puriteinsche preek. Zij was hem ingegeven door dat met geestdrift gestelde stuk van den jenaschen theoloog, waarin deze de beschuldiging van het Evangelie afwerpt, als zou het de vreugd des levens verdoemen. Tijdgenooten zullen zich de warmte waarmee dit voorstel werd uitgesproken nog wel herinneren. Mij dunkt, ik hoor nog dat: „Wijn heeft hij gemaakt,” enz. door de Génestet van Hase overgenomen en meesterlijk geparafrazeerd, en uitgesproken met die hem eigene intonatie, waarin hij zijne geheele ziel wist te leggen.