Schouburg/Deel II/Naamrol 101-126

< Schouburg/Deel II/Naamrol 96-100	Schouburg/Deel II/Naamrol 101-126	Schouburg/Deel II/Naamrol 127-169 >

Onder zyne voornaamste Konststukken word geteld een Tafereel, verbeeldende
Jesus in de ar-men van Simeon, by den Heer Jakob Hinloopen, daar de Dichter Jan Vos dit byschrift op gemaakt heeft.
101

Maria komt haar Kind, haar God, ten offer dragen.
Zoo word het Tempelregt van d'oude wet volbragt.
Wie dat de wet voldoet zal God in all' s behagen.
Nu zietmen daar all' d'aard zoo lang naar heeft gewagt,
't Verlangen naar een ding schynt alles te verlangen.
Zoo was 't met Simon dien wy vol vreugt zien staan.
Wie 't al omvangen heeft word hier van hem omvangen.
Wat God zyn volk belooft word op zyn tyd voldaan.
d'Onfeilbre waarheid komt al schyntze lang te wagten.
Hy heeft Gods Zoon in d'arm; den Geest van God in 't hert.
Is 't wonder? neen: hy heeft God zelf in zyn gedagten.
't Vernuft is heilig dat van God bezeten werd.
Nu dat hy 't leeven ziet, wil hy het leeven derven.
't Onsterflyk leeven krygt de mensch door deugdzaam sterven.
Hy stierf nog ongetrouwt zynde in 't jaar 1674. op den 22 van Herfstmaand. Wy
hebben zyn Beeltenis geplaatst by zyne Konstgenooten in de Plaat E. 1.
[Joris van Son]
JORIS VAN SON, geboren te Antwerpen in den jare 1622. was een konstig fruit en
bloemschilder. Dat Korn. de Biestof gaf van te zeggen:
Wanneer 't geboomt staat dor, en vrugte en bladeloos;
Dan pronkt nog zyn Tafreel met Rose en Abrikoos,
en dat hy dezelve natuurlyk door zyn Konstpenceel wist te verbeelden, beduid hy
met te zeggen,

102
Dat de zelve magtig zyn, om het oog der zwangere Vrouwen te bekoren, en tot lust
op te wekken.
[Emanuel Murant]
Hier by treed E M A N U E L M U R A N T , geboren tot Amsterdam in 't zelve jaar,
op den 22 van Wintermaand ten Toneel. Zyn geneigtheid viel op het verbeelden
van Hollandsche Dorpen Landgezigten, en wel inzonderheid op het verbeelden van
bouwvallige boere keeten, en huisjes, welke hy zoodanig uitvoerig verbeeld heeft,
dat men de steenen van 't muurwerk konde tellen; waar uit wel af te meten is, dat
hy geen groot getal van Schilderyen in de waereld gebragt heeft; aangezien
dusdanige wyze van schilderen veel tyd met zig sleept. Zyn Broeder David Murant,
tot Amsterdam, bezit wel het meeste getal van zyne konstwerken die hier te land
zyn, wyl hy veele jaren in Vrankryk en elders gereist heeft. Inzonderheid was zyn
Konst in Vriesland gewild: daar hy met 'er woon naar toe trok. Dog hy is te
Leeuwaarden in 't jaar 1700 gestorven. Hy was een Leerling van Philip Wouwerman.
[Vaillant]
Thans verschynen op onzen Schouburgh W A L L E R A N T , J A N , B E R N A R D ,
J A Q U E S , en A N D R E A S V A I L L A N T .
W A L L E R A N T V A I L L A N T , geboren tot Ryssel in 't jaar 1623, heeft de
schilderkonst geleerd tot Antwerpen, by Erasm. Quellinus, en kwam door
ongemeenen yver tot de zelve zoo ver, dat hy geroemt werd voor een braaf pourtret
schilder en konstig teekenaar met Crajon; dog hy leerde dit aan zyn Broeder
B E R N A R D , nadien hy genoeg te doen had met schilderen op doek en paneel.
Als Leopoldus te Frankfort tot Keizer gekroont werd, trok hy daar na toe, en vont
gele-

t.o. 102

103
gentheid om de Beeltenis des Keizers, nevens verscheiden Ambassadeurs, en
Princen van 't Duitsche Ryk, welke by de krooning tegenwoordig waren, te schilderen,
daar hy veel roem en geld door won. Zyn beeltenis staat in de Plaat E. 2.
Van daar nam hem de Marschalk Grammont onder belofte dat hy hem den Koning
zoude doen schilderen, meé naar Vrankryk, dat ook geschiede, en om dat het stuk
den Koning zoo wel beviel, schilderde hy ook la Reine Mere, den Hertog van Orleans,
en alle voorname Heeren van 't Hof; by bleef daar vier agtereenvolgende jaren;
waar na hy zig tot Amsterdam neerzette, daar hy een groote meenigte pourtretten
gemaakt heeft, daar men 'er niet zelden nog van ziet, die konstig geschildert zyn.
Hy was ook een groot yveraar in 't voortzetten en verbeteren van de Schraapkonst,
of Swartekonst, die hy van Prins Robbert, groot Admiraal van Engeland: die het
zelve uitgevonden heeft, geleerd had, onder belofte van het zelve aan niemant
anders voort te leeren, gelyk hy ook getrouwelyk na kwam: maar alzoo hem het
gronden dier kopere platen te lastig viel, nu aan zeker arm eerlyk man veel goed
deed, als ook des zelfs Zoon uit medelyden tot zyn knegt gebruikte, onderwees hy
deze oude man, hoe de kopere platen te bewerken. De Zoon dit bemerkende dwong
den oude man door bedreigingen dat hy van hem wilde wegloopen, indien hy hem
zulks niet openbaarde, en liet zien, het geen den goede man (hoe noode) eindelyk
deed. Zoo ras de Zoon de gereedschappen gezien en een begrip van de
behandelinge dier nieuwe Konst had, bediende hy zig tot zyn bederf daar van; want
hy veilde deze

104
Konst aan elk een voor geld, daar veelen lang na gedoeld hadden. Maar alzoo die
knaap niet gewoon was veel zilvermunt te handelen, verviel hy tot dronkenschap,
verwkisting, en eindelyk tot de uiterste armoede, en maakte dat die Konst, daar yder
zoo gretig naar was, nu de zelve gemeen werd, weinig geagt wierd. En dus gaat
het omtrent alle zaken. Men heeft meerder agting voor de zelve, terwyl men die
begeert, dan wanneer men dezelve verkregen heeft. Dit doet my denken aan de
spreuk van Koningin Elizabeth. Deze van wie gezeit werd: Dat de maagdom de
allertwyffelbaarste was van alle hare boedanigheden, zeide eens aardig tegen den
Hertog van Alençon, in wien zy de verbeelding van met haar te trouwen, door hem
tot de voorbereidzelen daar van toe te laten, niet weinig had gevoed: De dingen
waar na men de grootste begeerte heeft, verminderen van waarde, wanneer men
de zelve verkrygt.
JAN VAILLANT, die van zyn broeder Wallerant, welke in den jare 1677 tot
Amsterdam overleed, de schilderkonst geleerd had, reisde naar Frankfort, daar hy
kwam te trouwen, waar door hy gelegentheid kreeg om koophandel te dryven, en
verliet dus de oeffening van 't penceel.
BERNARD VAILLANT, die van zyn broeder Wallerantaltyd op zyn reis verzeld
was, word inzonderheid geroemt om zyn konstig en kragtig Craijoneren. Hy begaf
zig met 'er woon tot Rotterdam, dog is heel onverwagt, tot Leiden zynde, gestorven.
Hy was een man die godvrugtig leefde, gelyk ook van Wallerantgetuigt word, en
diende te Rotterdam voor Diakon van de Walsche Kerk.

105
JAQUES VAILLANT, die ook de Konst van zyn oudsten broeder geleerd had,
vorderde door yver zoo veer in 't schilderen van Historien, dat de Envojé van
Brandenburg, ziende eenige van zyne penceelwerken, hem meê lokte naar Berlyn,
daar hy schilder van den Keurvorst werd, die groot genoegen had in zyn Persoon
en Konst. Hy werd van den Keurvorst gezonden naar 't Keizerlyke hof, om des
Keizers beeltenis te malen, die hem een goude Medalje met een keten tot een
geschenk gaf. Weder te rug gekomen tot Berlyn, is hy gestorven, en liet van wegen
zyn hups gedrag en Konst, veel roem na.
Ik had byna vergeten te melden, dat hy door zynen reislust gespoort, twee jaren
zoo te Rome, als andere Steden van Italien, om de Konstwerken der ouden berugt,
in het oeffenen zyner Konst heeft doorgebragt: en dat de Bent hem den Leeurik
gedoopt had. Zyn beeltenis staat in de Plaat E. 3.
ANDREAS DE JONGSTE, na dat hy mede door zyn oudsten Broeder in de
Teekenkonst onderwezen was, kreeg geneigtheid tot het leeren der Graveerkonst,
tot welken einde hy zig twee jaren tot Parys by een voornaam meester in die Konst
onderwyzen liet. Van daar is hy gereist naar Berlyn, om zyn broeder Jaqueste
bezoeken, en stierf daar in 't prilste van zyn Lenteleeven.
De brave penschryver de Bruin, tot Amsterdam, heeft ten huisvrouw de zuster
van dezen Konstschilders.
[Jakob vander Does]

Nu volgt JAKOB VANDER DOES, geboren tot Amsterdam 1623 den 4 van
Lentemaand.

106
Zyn Vader was geheimschryver van de Assurantie-Kamer, en zyn grootvader
Geheimschryver van de vermaarde koopstad Amsterdam. Zyn Vader, die een eenige
Zoon was, en waar meê het ging als het spreekwoord zeit, mal Moertje mal Kindje,
nam naderhand weinig agt op zyn staat, en ging door onbedagtzame Borgspreking
te gronde. Deze vroeg gestorven werd beslooten, dat men onzen J A K O B de Konst
van Schilderen (daar hy van Natuur toe geneigt was) zou laten leeren om zyn kost
daar mede te winnen, by Nicolaas Mojaart. En na dat hy eenige jaren by den zelven
geweest had, en byna op eigen wieken dryven konde, ging hy met zyn 21 jaar naar
Vrankryk, en voort te voet met gezelschap naar Italien. Te Rome gekomen ontmoette
hy straks verscheide Schilders die hy in Holland gekent had, welke hem met veel
liefde verwelkomden, en naar den naasten drinkwinkel wilden slepen, dat hem
verlegen maakte; aangezien zyn beurs ledig was, waarom hy 't weigerde. Zyne
kennissen dien dit doen vremt voorkwam drongen hem al schoorvoetende ter Herberg
in, wanneer eindelyk het harde woord, dat hy geen geld had en voornemens was
soldaat te worden, daar uitquam, daar wel hartelyk om gelachen wierd van de
Hollanders, die gewoon zyn hunne Landslieden niet in verlegentheid te laten. Dus
spraken zy hem moed in 't hart, verzogten hem lustig te willen wezen, maakten hem
dien zelven avond Bentvogel, en noemden hem; om dat hy gezegt had soldaat te
willen worden, en om dat hy kort van Persoon was (dewyl men gewoon is de kortsten
tot Tromslagers te gebruiken) Tamboer. Verscheiden jaren bragt hy te Rome met
yverig teekenen en schil-

107
deren door, oeffenende zig naar de beste voorbeelden, inzonderheid van Bamboots.
Dog hy maakte geen grooten opgang: aangezien hy zig door zyn wyze van leven
niet wist bemint te maken, zynde doorgaans stil, en droefgeestig, het welk ontsproot
uit naaryver dien hy had, wanneer hy zag dat anderen hem in Konst voorby streefden,
waarom hy zig zelven door 't Penceel zelden genoegen konde geven ook wel de
konstoeffening, als het niet na zyn zin uitviel, vervloekte. Weder in 't Vaderland
gekeert (zyn Moeder onderwyl was tot Amsterdam gestorven) zette hy zig ter neer
in den Haag met zyn zuster die het Huisbestier waarnam tot dat hy kwam te trouwen
met Margarite Boorfers, daar hy veel geld meê behuwlykte. Deze Margarite was
ook zelf een lief hebster van de Schilderkonst en oeffende zig in 't teekenen. Hy
kreeg by haar vier Zonen en een Dochter, waar na hy haar in 't jaar 1661 door 't
sterflot verloor. Zulks hem zyn zuster doen weer te pas kwam tot de opvoeding
zyner Kinderen. Hy maakte grooten rouw over zyn Vrouw, zoo om dat hy haar minde,
als om dat hy een jaarlyks inkomen van 700 gulden lyfrenten met haar miste. Dit
bragt hem eerst tot lusteloosheid, daar na tot traagheid, zoo dat hy in vier
agtereenvolgende jaren geen een Penceelstreek op Paneel zette, ook naderhand
traaglyk aan 't Schilderen was te brengen, en zoo hy 't al deed met luttel yver,
waarom zyne Vrienden die hy tot Amsterdam hadde, voorziende dat hy tot Armoede
zoude geraken, hem het Sekretarisampt te Sloten buiten Amsterdam bezorgden;
't geen hem den Schilderlust scheen op te wekken; want hy daar een stuk dat zeven
jaren onder de hand geweest had, afmaakte, 't geen

108
de berugte Konstminnares Juffrouw Oortmans voor een goede som gelds van hem
kogt; want dit geluk had hy, dat hy in zyn leven meer prys daar voor bedongen heeft,
als de zelve nu mogen gelden. Verscheiden andere stukken meer heeft hy in dien
tyd gemaakt, die den maker wel altyd zullen roemen. Hy kwam ook andermaal te
trouwen met een Juffrouw daar hy veel geld meê had, en eenen Zoon by won, die
hy nog in korter tyd als d'eerste door de dood verloor. Hy hield in dien tyd kennis
met den braven Konstschilder Karel du Jardin; dog zy waren altyd, wanneer zy over
de Konst spraken, met malkander in geschil; aangezien Karelde heldere en hy de
bruine wyze van schilderen voorsprak; egter altyd goede vrienden. Gelyk die ook
voor zyn sterftyd (welke voorviel op den 17 van Slachtmaand 1673) opzigter over
zyne nalatenschap gemaakt werd. Hy liet na twee Zonen en eene Dochter van zyn
eerste, en een Zoon van zyn tweede Vrouw, van welke Hy S I M O N alleen tot de
Konst opgekweekt heeft dien wy op zyn jaarbeurt gedenken zullen.
Zyn Beeltenis gevolgt naar een Afteekening kan men zien in de Plaat F. 2.
Wat zyne Konstwerken aanbelangt, die zyn yder bekent, dus zeg ik alleen tot zyn
roem, dat hy de verkiezing van 't licht en bruin, en de Koppeling der Dieren wonder
wel verstaan heeft, en dat niemant in 't schilderen van Schaapjes, zoo in natuurlyke
teekening als wyze van schilderen, hem te boven gaat.
[Theodoor Helmbreker]
Na hem komt de brave Konstschilder THEODOOR HELMBREKER. Hy werd in 't
jaar 1624 tot Haarlem geboren, maar heeft den meesten tyd van zyn leven in Italien
gesleten, daar hy ook

109
gestorven is in 't jaar 1694 oud zynde zeventig jaren. De Romeinen hadden veel
agting voor zyn Penceelwerken, en schatten de zelve in waarde nevens de
Penceelkonst van Bamboots, daar zy veel zweem van hebben; en dit is de reden
datmen van de zelve zoo zelden iets in Holland ziet.
De Konstlievende Pieter Klok heeft thans een stuk van hem 't geen hy geschildert
heeft in 't jaar 1681, 13 jaar voor zyn overlyden. Het verbeeld een Klooster op de
Italiaansche wyze gebouwt en voor het zelve menigte van Vrouwe, Mans en Kinder
beelden, sommige daar onder verminkt, welke van Pelgrims gedient worden met
warme spys, die hun uit een groote Ketel, met een Potlepel, door een Franciscaner
Kloosterbroeder word toe gedeelt. Hy zelf was yverig in zyn Godsdienst, en gaf veel
weg aan den Armen.
Hier aan laten wy volgen zyn Stad- en jaargenoot de vermaarde Konstschilder.
[Nikolaas Berchem]
NIKOLAAS BERCHEM. Deze gestorven in 't jaar 1683, als ons aan zyn
begraafnisbriefje gebleken is, toen ruim 60 jaren oud, wees ons het spoor tot zyn
geboortejaar 1624.
Van velen word gezeit dat zyn bynaam B E R C H E M by deze gelegentheid zynen
oorspronk heeft genomen. Hy al lang de Konst geoeffent hebbende, en de
Uchtentstralen van zyn Konstzon zig al verspreidende, wierd van zin een reis ter
Zee te doen, tot welken einde hy zig niet alleen had aangegeven, maar was ook al
aan boord gekomen. Wanneer nu de monstering van 't Scheepsvolk gedaan zou
worden, werd hy van den Stuurman (die hem kende) gezien, welke tot hem zeide:
Wat wilt gy gaan beginnen? 't waar jammer daar gy een Jongman zyt van goede
hoop, en reeds

110
zoo veel Konst bezit, dat de zelve hier door in hare geboorte zoude smoren. Hy ried
hem vorders zyn voornemen door veel reden af, en liet hem van 't Volk in de Sloep
die aan boord lag, weg stappen, om van den Monstermeester niet gezien te worden,
zeggende tegens het volk Berg hemDit werd eerst van de genen, die zulks wisten,
voor een spreekwoord gehouden, en naderhand in een toenaam verwisselt, dien
hy tot het einde van zyn leven gehouden, en zig zelven daar meê benoemt heeft.
Anderen willen dat zulks by gelegentheid van Brant is ontsproten, ter oorzake dat
'er geroepen wierd, (hy toen nog een kind zynde) Berg-hem. Wat van beide nu de
waarheid is, kan ik niet zeggen. De vertellingen hebben my alleen aanleiding
gegeven, om den toevalligen oorspronk van zyn Naam te wyzen. Egter zou men uit
het een en andere konnen besluiten, dat hy zyn Ouders vroeg verloren heeft, of dat
op hem geen naauwe toezigt is gehouden, om zyn welwezen te bezorgen. Dog de
Ridder en Konstschilder Karel de Moorheeft my verzekert dat die bynaam oorspronk
genomen heeft, by gelegentheid dat hy het grof verkerft hebbende, zyn Vader die
een haastig Man was, hem naliep tot in 't huis van zyn Leermeester J. van Goijen,
dreigende hem den kop in te slaan, waar op van Goijentegen zyne andere Leerlingen
zeide: Berg-hem, terwyl hy den Vader tegen hield, en in zyn oploopentheid stuite.
Hy was de Zoon van P I E T E R K L A A S Z E van Haarlem, die eerst Visschen,
naderhand kleene stukjes schilderde, daar doorgaans een tafeltje in kwam met
allerhande soort van suikerbanket, in

111
een zilvere schaal of porceleine schotel enz. Behalven zyn Vader die een gemeen
Schilder was, heeft onze B E R C H E M verscheiden brave Meesters tot zyn
onderwyzers in de Konst gehad: als Jan van Goijen, Klaas Mojaart, Pieter Fransze
Grebber, Jan Wils, en eindelyk zynen Neef Giov. Babtist Weeninx; welke alle zig
vereert gehouden hebben, datze zulk een helder licht in de Konst hebben ontstoken:
gelyk hy ook weer heeft konnen roemen op menigte van Leerlingen die door zyn
onderwys tot groote meesters in de Konst opgegroeit zyn.
Hy werd inzonderheid in opzigt van zyne leerwyze geroemt, als ook dat hy de
jeugt byzonder wist tot yver aan te sporen, waar toe hy in 't gemeen spreuken en
vaerjes aan de hand had, als ook dit:
Nimmer moet g' u zelf, Gezellen!
( Schoon in 't leeren moeiten steekt,
En g'er veeltyds 't hoofd meê breekt;
'T wyl een ander leegloopt) kwellen,
Of het yv'ren laten staan:
Denk: ik zal weer loon ontfangen
Voor myn moeite, en roem erlangen,
Wanneer d'andere beed'len gaan.
Daar benevens was hy minzaam, beleeft, en van een onbesproken wandel: Ja een
Man van uitstekende naarstigheid: dit niettegenstaande kon zyn lieve Huisvrouw
de Dochter van den braven Landschapschilder Jan Wils, (wanneer hy in grooten
yver aan zyn werk stil zat te arbeiden, en zy geen geritsel van hem hoorde) somtyds
wel met den stok van een raagbol van onder tegen de zoldering

112
aan bonzen, om hem, zoo hy voor zyn Ezel mogt in slaap gevallen wezen te wekken,
ja zy hield hem doorgaans zoodanig ontbloot van geld, dat hy ziende somtyds fraaije
printen te koop, waar toe hy geneigt was, als zyn Vrouw geen goeden wil had om
't hem te schieten, het geld van zyne Discipelen daar toe leende; en wanneer hy
een stuk schilderye verkogt, daar zy de neus niet over had, dan zoo veel van de
som af kneep, om die schult buiten haar weten te betalen, om dus alle onlusten
voor te komen. Ik denk schier dat die goeje Man het boekje wel mogt gelezen
hebben, daar Doudeins in zyn Haagsche Merkuriusvan den 1 Nov. 1698 van meld,
dat voor de tweedemaal onder de pers was; te weten: De Weer-Wyzer der Vrouwen,
zeer dienstig voor de getrouwde Mans die haar Engelen naar de oogen zien, om te
weten hoe 't hoofd staat.
Hy was zoodanig geneigt tot konstige teekeningen van Italiaansche en andere
Meesters, dat hy niet rusten kon, voor en al eer hy bezitter daar van was. Niet minder
lust had hy tot printkonst, want Jan Pieterze Somer heeft my verhaald, dat hy voor
een print van Rafael Orbyn, 60 Gulden dorst besteden. Dit was de Kindermoord
met den Sparreboom. Waar door ook van zyn naargelaten papierkonst, (welke kort
na zyn overlyden in 't jaar 1683 tot Amsterdam verkogt werd), een brave som Geld
gekomen is.
Hy was byzonder naarstig, gelyk wy gezeit hebben, daar by vaardig in 't schilderen,
en al 't geen hy maakte was meestentyd verkogt, eer hy 't gemaakt had. Justus van
Huisum, die in den jare 1665 by hem de Konst leerde, heeft my gezegt, dat hy in
dien tyd een lange wyl voor een Heer

113
schilderde die hem 10 gulden daags gaf, en dat hy van 's morgens vroeg tot 4 uuren
naa den middag gemeenlyk voor den Ezel zat, en 't zelve met zoo veel genoegen
en vermaak deed, dat hy 'er somwyl een deuntje onder zong. Ook getuigen die hem
hebben zien schilderen, dat hy schilderde of hy 'er meê speelde, 't geen ook aan
de dartele penceeltoetsen overal in zyne werken te zien is.
Daar en boven is te verwonderen, dat, daar hy zig byna alles te schilderen heeft
ingelaten, egter elk ding op zig zelve zoo goed in zyn soort is dat het t' zamengevoegt
zynde, bezwaarelyk is te zeggen tot welk van 't zelve zyn penceel bekwaamst was.
Alleen heb ik opgemerkt dat hy in zeker groot stuk (daar Mattheus van den tol
geroepen word tot het Apostels ampt) tot de doode Jachtdieren en Vogelen zig van
Gio. Babtista Weeninxpenceel heeft bedient. Dit stuk is jegenwoordig in handen
der erfgenamen van den Konstlievenden Heer Lamb. van Hairen te Dordrecht, en
is vol beelden woelig, en groots van ordonnantie en gebouwen, als ook cierlyk door
het bywerk en verschiet.
Maar boven al is te verwonderen, dat een Man die zoo veele stukken geschildert
heeft, zoo menigvuldige veranderinge van schikkingen en voorwerpen (zoo dat
geene naar elkander gelyken) heeft weten te bedenken. De Borgermeester vander
Hulk te Dordrecht liet hem een groot stuk schilderen, verbeeldende een bergagtig
Landschap met Ossen, Koeyen, Schapen, Beelden enz. 't geen als nog by deszelfs
Erfgenamen hangt, en voor een van zyn beste penceelwerken geschat word. Te
gelyk bestelde hy 'er een aan van Jan Both, belovende aan elk 800 gulden, en een
present daar boven voor die zig

114
best gekweten had. Wanneer zy nu, die stukken gedaan zynde, dezelve nevens
malkander vertoonden: zeide hy, Elk van u heeft zyn vleit getoont, en gaf aan elk
een geschenk. Dit is het regte middel om den yver in de Konstenaars op te wekken:
maar raakt thans buiten gebruik.
Hy is in 't jaar 1683 op den 18 van Sprokkelmaand gestorven, en op den 23
begraven in de Wester Kerk te Haarlem.
[Jan en Andries Both]
'T zal niet onvoeglyk wezen dat wy zynen braven tydgenoot J A N B O T H , die met
hem op eenen tyd om prys in 't loopperk der Konst om de eerlaurier gedraaft heeft,
met zyn Broeder ANDRIES agter hem ten Toneel brengen.
J A N en A N D R I E S B O T H geboren te Utrecht, (in wat jaar weet ik niet)
hadden de beginselen van de Konst eerst by hunnen Vader, (die een Glasschryver
was) en daar na by Abr. Bloemaartgeleerd. Zy trokken(zeit Sandrart) te zamen
cerst naar Vrankryk, en van daar naar Rome, en namen hun tyd naarstig in agt.
J A N zette zig tot het schilderen van landschappen, en bootste daar in den aart van
Glaude Loreine na, 't geen hem wel gelukte: want zyne agting groeide aan, en die
van Glaude nam af, doordien hy wel fraaije Landschappen maakte, maar slegte
Beeldjes, en Beesten, daar ondertusschenJ A N zig bediende van zyn Broeder, die
een braaf Beeld- en Beestenschilder was, en de handelinge van Bamboots zig had
aangewent. Zy waren zonderling vaardig in 't schilderen, waar van daan men hunne
stukken by menigte zoo te Romen als te Venetien(daar zy ook een langen tyd
gewoont hebben) by Konstminnaars, en Konsthandelaars zag: want de zelve ras
geschil-

115
dert, en ras verkogt waren. De meeste die men ziet zyn groote stukken, en vele der
zelve verbeelden door de boomen, boven het gebergte d'opgaande zon, stralende
over de velden, die natuurlyk schynen met morgendaau overspreit te wezen,
wordende alles wat in afstant leit door schemeringe ontdekt. Duidelyk zyn de
verdeelingen van den dag aan de verschillige temperinge der Verwen, in de zelve
te bespeuren. Men ziet den morgenstond, de Velden met een blaau floers
overkleeden: de klaren middag de voorwerpen duidelyk ontdekken; en den
Avondstond door zynen safferaanverwigen gloed groene Velden, Boomen, en
Gronden taanen.
'K heb eenige jaren geleden een wonderschoon en konstig geschildert stuk van
hem gezien by den Konstminner de Jode, toenmaals Drost van 't Haagse Hof, 't
geen, om dat het by al zyn werk uitstak in helderheid, zuiverheid, uitvoerigheid, en
natuurlykheid, genoemt werd het Testament van B O T H : dat zeggen wil, het stuk
dat hy tot een staal van zyn Konst, en om zyn roem op te houden, naargelaaten
heeft. Dit stuk was ruim 6 voeten groot in de hoogte, en in het zelve verbeeld de
Fabel van Argus en Merkuur, die redelyk groot, braaf geschildert, en geteekent
waren. Voorts was het gantsche landschap, gelyk ik gezeit heb helder, en 't groen
natuurlyk fris van koleur, nogte zoo gebraden of getaant alsmen veeltyds van hem
ziet.
Zy hebben vele jaren te samen in Italie gewoont, leefden in min, en deden
malkander in 't schilderen veel dienst, en zouden zekerlyk langer, daar gebleven
hebben, zoo niet de dood een scheiding tusschen hen beiden gemaakt had, tot

116
smart voor de Konstgodes, daar dit vaers op zinspeelt:
De Konstgodes had straks haar treurkleed aangetogen:
En dekte met een floers haar nat bekreten oogen,
Als haar de droeve maar wierd door 't gerugt gebragt
Dat ook de Dood de* B O T H gevelt had onverwagt.
J A N B O T H de Fenix der Landschapschilders van zyn tyd, om rust te zoeken, en
de gedagtenis van het land te ontvlugten, of t'ontvlieden, 't geen zyn broeder
A N D R I E S versmoort hield, als de dood hem stil bekropen en den draad zyns levens
had afgeknipt op 't jaar 1650, trok naar zyn Vaderland en geboortestad, daar hy
voor zyn Konst wel betaald werd, en veel te doen had. Maar hy leefde niet lang na
dien tyd: want
Gelyk een Tortelduif 't verlies,
Van haar gepaarden steeds betreurt:
Zoo treurdeJ A N ook omA N D R I E S
Zyn broeder, van hem afgescheurt,
Door 't droevig sterflot, dat zig niet
Bekreunt het klagen, of verdriet.
Wat toeval oorzaak heeft gegeven tot het verongelukken van A N D R I E S zal ik
straks melden.
Sandrart zeit: Dat hy van 't gezelschap afgedwaalt, in den nagt verdronk. En de
Schryver van 't Boekje Abrege de la Vie despeintres, zeit: Henrik was de
Landschilder, en verdronk, of versmoorde. lequel étant à Venise & se retirant chez
lui de nuit tomba dans un Canal, Fol. 429. Wie heeft ooit van Henrik Bothgehoort?
En by gevolge kan de Lezer zien wat staat 'er kan ge-

Andries.

117
maakt worden op Schryvers die buitens lands wonende geen gelegentheid hebben
om de zaken te onderzoeken: 't geen ook een van de reden geweest is, waarom ik
my niet heb willen inlaten tot het beschryven der Italiaanse en Franse Konstschilders,
of buiten myn kreits (uitgezondert in eenige buiten weidinge) begeven, maar binnen
de zelve ben gebleven, daar de gedagtenissen der overledenen nog niet geheel
uitgewist zyn, en waar van men uit het nageslagt berigt ontfangen kan. Daar men
andersints gewoon is, van dingen die lang geleden, en veer af geschied zyn, elkander
(als het spreekwoord zeit) Knollen voor Citroenen in de vuist te stoppen.
Gelyk wy, zoo wy Du Piléin de voorgaande levensbeschryving gevolgt hadden,
eenen groven misslag zouden begaan hebben, wanneer wy van geen zekerder
berigten voorzien waren geweest: 't welk ons zedert agterdenken gegeven heeft,
en besluit doen nemen geen staat te maken op buitenlandse Schryvers; zoo is het
ons egter in het begin van ons eerste Boekdeel gebeurt, daar nu niet anders op is
te vinden, als het zelve te reklamerenof te herroepen.
[Johan Torrentius]
Wy hebben in ons eerste Deel pag. 137 van JOHAN TORRENTIUS, volgens de
beschryving van Du Pilégezeit: Dat hy door last van 't gerecht tot Amsterdam wierd
in hegtenis gebragt, daar men Haarlemvoorlezen moet. Gelyk ook Sandrart doet.
En op pag. 138. Hy stierf onder 't pynigen, dat Flor. le Comteschynt te bevestigen
met te zeggen: dat hy door schrikkelyke pynen gestorven is, 't geen my des te meer
gerustheid gaf, dat die zaak naar waarheid geboekt was. Maar als my de beschryving
der Stad Haarlem door

118
Theod. Schrevelius in de hand kwam, en ik die doorbladerde ontdekte ik haast den
beganen misslag. De meeste omstandigheden lopen op eenen weg uit, maar in
twee der zelver heb ik door naarvolging misgetast, dat de Lezer haast ontdekken
zal, als hy dit onderstaande leeft. Dit zyn des Schryvers eigen woorden:
J O H . T O R R E N T T I U S is onder de Konstschilders geen van de minste
geweest, maar was in 't schilderen van naakte Vrouwtjes, op allerhande
geile wyze, als openbare Hoeren gewoon zyn, de tweede Apelles. Hy
kwam van Amsterdam tot Haarlem wonen in een huis van den ouden
Coltermans, wist zig byzonder door zyn fluweele tong in de gunst der
braafste Borgers in te dringen, was allemans vrient, maar inzonderheid
wist hy de Vrouwtjes zoo wonderbaarlyk te vleyen en te believen, dat hy
'er vele aan zyn huis lokte, zelf in weerwil van hare Mannen. Hy hield zig
op straat gaande heel statelyk, altyd in zwart Fulp gekleed, en groette
yder een met een minlyk en zedig wezen, zulks yder het oog op hem had:
maar binnenshuis maakte hy dagelyks goedsier als een Epicurist met
drinken, eeten, en andere wellusten, en geloofde aan Hemel nog Hel,
met een woord, hy was onder schyn van een vroomaart een verleider
van de jeugt, een bederf voor de Vrouwen; een bedrieger van 't Volk, en
een verkwister van zyn eigen en anderer luiden geld.
Dit brak eindelyk uit, zoo dat vele Borgers, daar de vreeze Gods by
huisveste, zig daar aan ergerden, die godvergete wyze van leven
verfoeiden, en uitkreten hem niet waardig te wezen dat hy een bewoonder
hunner Stad was.
Dit ter ooren gekomen van de Magistraat dier

119
Stad hebben zy amptshalven, op dat het gemeene best geen schade
daar door leed, dit monster in de gevangenis doen brengen, en naa ernstig
nazoek van zyn verfoeilyke wyze van schilderen, gedrag en
redenvoeringen, hem daar op ondervraagt, en wanneer hy niets van 't
geen waar mede hy betigt werd, wilde bekennen, hem op de pynbank
gebragt, dog hy stond de pyn styfkoppig door zonder eenige bekentenis,
wanneer zy hem in 't Tugthuis banden voor20 jaren. Dit was in 't jaar
1630 op den25 van Hooimaand.
Als hy daar een geruimen tyd gezeten had, is hy daar uit verlost door
voorspraak van groote luiden, onder welke ook was de Ambassadeur van
Engeland met welken hy overscheepten, en zig een tyd lang in Engeland
onthield, tot dat hy tot Amsterdam kwam woonen, daar hy ook gestorven
is.
Zoo dan de Schilderjeugt naar goeden raad luisteren wil, zoo moet zy in steê van
dusdanige walgelyke voorwerpen te verbeelden tot hare schande, veel liever tot
roem door haren konstpenceel zedespiegels vertoonen.
Deze leerles is niet nieuw, maar een grage maag lust ook wel verwarmde spyze,
inzonderheid als die door een versche saus verfrist word.
'T is niet voegelyk dat men geheime schandelykheid, geile, walghelyke en vuile
bedryven, die in den duister, of uit eigen schaamte agter de gordynen gepleegt
worden, bloot vertoond.
De Schilderkonst, en Digtkonst zyn gezusters, en beide door de kuische
Parnasnimsen opgekweekt, welker eer door zulks te doen te kort gedaan word. Wat
meenje is de rede dat het spel van Joseph van velen van den Schouburgh word
afgeweert?

120

A. Pels zal het zeggen:

........... Zoo gy wilt weten, hoe men 't kwaad
Van eene geilen gloed, verdartelt, en verwildert,
Met wulpsche woorden, en verbeeld omhelzen schildert;
Hoor Jempsars redenen tot Jozeph eens, en let
Op haar' gebaarden, en den toestel by het bed.
Die ritse tokkeling moog' Jozephs hette dooven;
Maar 'k durf dat wonder van den kyker niet gelooven.
En wat lager daar hy van andere spleen spreekt:
'T is wel te vreezen, dat zulk lieven, lonken, lachen,
Zoo lodderlyk, en los malkand're om lusjes prachen,
De jeugd in brand zet, en alzoo van 't Schouwtooneel
Den dwaalweg regelregt doet inslaan naar 't bordeel.
Met nog meerder reden hebben de Vaders van de eerste Christen Kerk de
Schoutooneelen gedoemt;
Dewyl geen Schouspel ooit vertoond wierd, of 't was in
Gestelt ter eere van een dartele Godin;
Of dronken God op hunn' verdoemlyke offerfeesten;
Daar al die wilden, als onredelyke beesten,
In volle vryigheid hunn' wellust pleegden met
Gehuurde Vrouwen op het wullepsch feestbanket.
Tot welk een einde (ô schrik) die ligtekoojen zaten
In 't spel op 't voortooneel, om geil, en uitgelaten
Hunn' waar te veilen, en te venten na het spel.
'T was dan ook billik dat de Magistraat van Haarlem dat ergerlyk voorwerp, daar wy
even

Gebruik en Misbruik des Toneels, pag. 22. 23.

121
van gesproken hebben, dat door zyne levenswyze en Konst niet als ontugt werkte,
als een onnut lit van de borgerlyke gemeenschap afsneed. Behalven dat ook de
eedele Konst door zulke ergerlyke vertoonselen meer veragting word aangedaan.
Zeker niemant, by wien de rede huisvest, en de Godvrugt inwoont, is 'er of hy zal
een af keer van zulks hebben. En zoo het beuren mogt dat het van sommigen
geprezen word, zulk pryzen geeft niet anders als den bedorven aart van die het
pryst te kennen. Van Parrasius was 'er te Rome een schandelyk Tafereel van
Meleager en Atalanta, maar werd het daarom van elk geprezen? gewis niet Myn
Meester Sam. van Hoogstraten zeit, ik schame my 't zelve te beschryven. Met een
woord: zulke vertoonselen, 't zy die op 't Toneel, of in schildery verbeeld worden,
zyn krabbers, daar de wortel van 't zondekruid meê boven geschoffelt word; waarom
ook gemelde Hoogstraten in zyn vyfde Boek van d' Inleiding tot de Hooge Schole
der Schilderkonst. p. 176. Thaliazeit: Wagt u dan ô eedele geesten, van de
schandelyke onkuisheden van Tiberius in 't Eiland Kapreen in uwe Tafereelen te
vertoonen. Laat ook den oudvader Noë niet schaamteloos naakt leggen, daar Sem
en Japhet hunne aanzigten van afkeeren. Want die tot zulke schandelykheden
geneigt zyn, verdienen den vloek zoo wel als Cham.
My gedenkt ook nog, als ik by hem woonde om de Konst te leeren, dat toen de
Minnebrieven van Nazo door A. Valentyn vertaald, waren in druk gekomen, en ik
uit leeslust, die ter leen verzogt, maar tot antwoord kreeg, Zulks is niet dienstig; den
Dichter is 'er om gebannen geweest in Pontus, en de Vertaalder behoorde daarom
voor

122
altyd in 't Rasphuis verbannen te worden, om dat 'er dingen in zyn die nutter waren
verzwegen, of verduistert, dan ontdekt, en over zulks die nooit geweten, nooit ter
proef zouden zyn gesteld geweest, tot bederf van de wulpse en losse jeugt.
Eindelyk mag de Schilderjeugt dusdanig ergerlyk wullustig leven als J O H .
T O R R E N T I T U S geleit heeft, zig ten spiegel van afschrik voorstellen; want zulks
zyn Sireenenzangen die het jeugdig hart vleijen en streelen tot hun bederf: waarom
ook de zedeschryver Seneka het oog op diergelyks hebbende zeit: Verdryf
voornamelyk de wellusten, draag een doodelyken haat tegen de zelve; want zy zyn
van dien aart, als die d' EgiptenaarsP H I L E T A S , dat is, K U S S E R S noemden, die
omhelsden om te verworgen.
Theodoor Schrevelius gedenk in zyn Boek van Haarlems oorspronkaan
verscheiden Konstschilders en Schilderessen, welke in zyn tyd in bloei waren; Als
P I E T E R G R E B B E R , de Zoon van Frans Pieterze Grebber, van wien van Mander
meld in zyn boek op pag. 213. en G E R A R D S P R O N G de Zoon van Korn. Engelze,
aan wien van Mandergedenkt op pag. 107. B. beide deze Zonen hebben hunne
Vader in de Konst overtroffen.
P I E T E R G R E B B E R , die behalven zyn Vader ook Hend. Goltzius tot onderwyzer
gehad heeft, is een braaf beeld-, en pourtretschilder geweest. Tot Haarlem waren
'er in dien tyd nog verscheiden stukken van te zien, van welke wel 't voornaamste
was Jubalinus, tot lof van de Muzyk, gemaakt voor den Borgermeester Guldewagen,
die een beminnaar van de zang-, en speelkonst was.
Onze P I E T E R G R E B B E R had ook een Suster M A R I A G R E B B E R genaamt,
die met veel

123
roem de Konst hanteerde; ook in de Bouw- en Doorzigtkunde bedreven was.
G E R A R D S P R O N G , die met een lugtigensprong (zeit de Schryver) in de Konst
te doen, zyn Vader veer voor by is, heeft verscheiden Corporaalschappen van
Schutters in zyn tyd geschildert, als nog in de Doelen te zien, die de Konst van hun
maker pryzen.
De Schryver meld ook op pag. 383. van eenen H E N D R I K P O T , die by alle om
zyn Konst en minzaamheid bemint was. Hy heeft in zyn tyd de eer gehad dat hy
den Brittannischen Koning met zyne gemalin naar 't leven geschildert heeft, nevens
verscheiden Grooten van dat Ryk. Op 't Princen Hof te Haarlem hangt van hem een
groot konststuk, verbeeldende den Triumfwagen van Prins Willem van Oranje, en
op de Schutters Doele een Korporaalschap: maar 't waardigste dat in dien tyd van
zyn penceelkonst was te zien, was een Tafereel waar in Judith en Holofernes
afgebeeld stonden, hier in had de Meester (zeit de Schryver) zyn uiterste vermogen
getoont, en 't was in 't Kabinet van den Heer Hofman te zien.
Vorders word ook van eenen K O R N E L I S W I E R I N G E N gesproken. Deze was
een knaap die lang ter Zee gevaren had, dus kundig van al den toestel die tot een
Schip behoort, ook van de wyze hoe de zeilen bestiert worden. Dit was hem een
groot behulp, wanneer hy de Zeevaart vaar wel gezegt hebbende, stil zig in de
aftekening van de zelve bezig hield. Gelyk hy ook door byzondere konstdrist zoo
veer daar in gevordert was, dat hy in 't schilderen van Zee en Schepen Hendrik
Vroom, in Konst heel na by kwam. In deze verkiezing van schilderen was 'er ook
een K O R N . V E R B E E K

124
en J O H . G O D E R I S . En onder de Landschapschilders roemt onze Schryver
K O R N E L I S V R O O M , den Zoon van Hendrik Vroom, J O H . J A K O B S Z . die lange
jaren in Italie was geweest, N I C O L . Z U Y K E R , G E R . B L E Y K E R , S A L O M .
R U S T D A E L , R E Y E R , enz.
Zoo gy een Schilder zoekt(zeit onze Schryver) van allerhande vrugten, hier hebt
gyF L O R I S V A N D Y K , die met zyn Konstpenceel de beluste vrouwen, ja 't gevogelt
zou konnen lokken, en verschalken, en in die zelve konstW I L L E M H E D A .
Hy meld ook van eenen R O E L A N T V A N L A A R , den broeder van P I E T E R ,
die hy noemt Broeders van een bed, te Haarlem gewonnen en geboren, en van
Kindsbeen af in de Schilderkonst geoeffent. Zy hadden beide eene wyze van
Schilderen, en hebben eenige jaren te zamen in Italie gewoont. Roelant de oudste
zynde, is in 't bloeijenst van zyn leven te Genua gestorven. Pieter is weder t' huis
gekomen, en heeft zig een wyl tot Haarlem onthouden, maar konde Italie niet
vergeten, dat altyd een voester is geweest van doorlugtige geesten; derhalven werd
hy voornemens die reis op nieuws aan te vangen. Hy heeft dan van zyn vrienden
afscheid genomen, dat zy nimmer zoude op zulk een wys weten waar hy vervaren
was, dat ook Empedocles voor had, zeit onze Schryver, 't geen niet duister te kennen
geeft dat de Schryver van zyn slegten uitgang wel geweten heeft, maar dit onder
het zeldsaam koppig voornemenbedekt.
Onder de Glasschilders van dien tyd roemt hy P E T . H O L S T E I N , en J O H .
B O E C H O R S T , die de Triumf van D A M I A T E N in de glazen op de groote Zaal der
Vroedschap van Haarlem geschildert heeft, daar S. Ampsing een langdradig rym
op gemaakt heeft, 't geen dus begint:

125
Als Keizer Frederik voor eenig hondert jaren
Een groot en magtig heyr te zamen deed vergaren,
Op 't ongeloovig Volk, den Turk en Zaraceen,
Rukt Floris, Hollands Graaf ook al zyn magt by een,
Met Willem zynen Zoon, byzonder uitgelezen
Van onze Borgery, en wat hier puik mogt wezen,
De bloem van onze jeugt. Dus zyn zy 't zeil gegaan
En doen in Palestyne, eene open haven aan.
Zy zetten voet op 't land, en hebben steên met hoopen
En sterkten, met geweld en stormen afgeloopen.
Wat leit 'er menig Turk en Zaraceen in 't zant
Gevelt, en om gebragt, door Haarlems heldenhant?
En daar nu 't moedig heyr vast alles had verkregen
Naar wens in 't Heylig land, door Godes ryken zegen,
Begeeft het zig te scheep, en dryft met zyne vloot,
Daar Damiaten leit aan Zee in Nilus schoot.
Die meer van dit oud Haarlems heldenbedryf belust is te weten, vervolge dit rym 't
geen geplaatst is, agter de beschryving van Haarlem door Schrevelius.
[Paulus Potter]
Wy hebben uit bevindingen opgemerkt, dat verscheiden van de grootste Lichten in
de Konst door toevallen en anderzins, ontydig zyn uitgeblust. Voorbeelden tot
bestempeling van myn gezegde zal de Lezer, om hier geen lyst daar van op te
maken, op hunne plaats ontmoeten, waar onder P A U L U S P O T T E R , geboren te
Enkhuizen, in 't jaar 1625 geen van de minste te agten is.
Hy is gesproten van overgrootmoeders kant uit het oud Adelyk geslagt en Huis
van Egmont, als my by geschriften gebleken is.
Zyn Grootvader Pieter Simonsz Potter, Pen-

126
ningmeester of Geheimschryver van de Hooge en Lage Swaluwe, was getrouwt
met de Dochter van Paulus Bertius, Pensionaris of Loontrekkent Raadsheer van
Enkhuizen, die ten vrouw had Freektgen Semeins, wier moeder van Katarina van
Egmont, egte Dochter van dat Stamhuis.
Pieter Simonze Potter, heeft by zyn Huisvrouw geteelt een Zoon P I E T E R
P O T T E R genaamt, die tot Enkhuizen de schilderkonst oeffende. Deze kwam te
trouwen tot Enkhuizen, en uit dat huwelyk ontsprooten twee Zoonen, Pieter en
Paulus, als mede een Dochter Maria Potter.
Pieter Potter, vader van gemelde kinderen, veranderende van plaats, kwam tot
Amsterdam wonen, daar hy zyn Borgerregt kogt op den 14 van Wynmaand 1631.
die daar ook gestorven is, in 't jaar 1692.
P A U L U S P O T T E R , daar onze pen op doelt, van natuur geneigt tot de Konst,
en van zyn vader (schoon maar een gemeen schilder) daar in onderwezen, liet al
vroeg sprenkelen van verborgen konstvuur, door zyn vernuftige penceeloeffening
uitblinken. Hy trok van Amsterdam naar den Haag, en ging wonen op de Bierkaai,
in 't huis thans bewoont van den Procureur Staal. Waar nevens aan woonde Klaas
Dirkze Balkenende, die gezegent was met tien kinderen, waar van op de oudste
Dochter zyn oog viel, zoo dat hy dezelve ten huwelyk verzogt. Dog dit ging ten
eersten zoo vlot niet: want de oude man zeide: datP A U L U S nog menschen
schilderde, maar beesten, dat stond hem niet aan. Hy raadpleegde daar over met
luiden van aanzien, en zyne vrienden, die hem alle daar in tegen vielen, verklaarde
yder in 't byzonder, zoo hy een van hunne Dochters begeert

t.o. 126