Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Vergogna Honesta
| ← Honesta. Eerbaerheyt | ‘Vergogna Honesta. Eerbaere schaemte’ door Cesare Ripa | Fine. Einde → |
| Afkomstig uit Cesare Ripa et al. (1644) Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants, Amstelredam: Dirck Pietersz Pers, p. 111-113. Publiek domein. |
Vergogna Honesta. Eerbaere ſchaemte.
EEn Vrouwe met een aengenaem weſen, het geſicht en de oogen neergeſlaegen, weſende de wangen totte tippen van de ooren toe, root van ſchaemte. Haere kleedinge ſal oock root zijn, hebbende op ’t hulſel van ’t hoofd een Oliphants hoofd, in de rechter hand een Valck, en in de ſlincker hand een letter-rol, met het opſchrift Dyſoria procul.
De Schaemte, alhoewel die geen Deughd is, wort nochtans van Ariſtoteles gepreſen voor een Deughd, haer ſtellende tuſſchen twee gebrecklijcke buyten percken, als tuſſchen onbeſchaemtheyt en vreeſe. De onbeſchaemde ſchaemt ſich geens dinghs, maer de vreeſachtige ſchaemt ſich in alle dingen. De ſchaemte wort dan tuſſchen beyden geſtelt, want zy ſchaemt ſich in ’t geene, waer in zy haer behoort te ſchaemen. En Ariſtoteles in ’t vii boeck van ſijn Zeedekonſt, ſteltſe tuſſchen onbeſchaemtheyt en vreeſe, ſoo wel in woorden als in wercken. Derhalven ſeyt Zeno, dat de ſchaemte een Vreeſe is voor ſchande. ’t Welck Muretus nae Ariſtotelis meeninge mede te kennen geeft, ſeggende: De ſchaemte is een ſeeckere moeylijckheyt en ontſtelteniſſe des gemoeds, heerkomende uyt die quaeden, diewelcke den Menſche ſchande ſoecken aen te wrijven, ’t zy datſe of tegenwoordigh, of voorby, of toekomende zijn. Eenige hebben onderſcheyt gemaeckt tuſſchen ſchaemte en beſchaemtheyt. Beſchaemtheyt ſeggenſe, is die ſchaemte en ſoodanige vreeſe, die daer is, om geene feyten te begaen, waer door men daer nae in ſchande en oneere ſoude geraecken. Maer dat ſchaemte alleene ſoude weſen de roodigheydt die men krijght, nae datmen de feylen heeft begaen. Doch zy wort meeſt by alle ſchrijvers ſonder onderſcheyt, voor eene ſake genomen. Oock wort het ſchaemte geheeten, die ſoo wel, voor het bedreven quaed, als daer nae geſchiet. En daerom ſeghtmen, Ick ſou ’t wel ſeggen, maer de ſchaemte belet my: dit ſeyde Alceus tot Sappho, en dit is eer de ſaecke geſchiedt was. Min noch meer, gelijck d’Italiaenen de Schaemte noemen, ſonder datter eenige feyl begaen is, ſeggen zy, datſe is een ſekere loflijcke zeedigheyt en eerbaerheyt, dieder plagh te weſen in zeedige Dochters en Iongelingen, die uyt een eerbaerheyt ſich ſchaemen door een hoop volx te gaen en te ſpreken, om van haer geſien te werden. Petrarcha vertoonde de eerbaere ſchaemte van ſijn Lief, alſſe van hem was naeckt geſien, gelijck hy in ſijne dichten uytdruckt. Beſchaemtheyt wort de roodigheyt geheeten, en de inwendige ſmerte en ’t berouw, wanneermen iets quaets heeft bedreven, gelijck ſich oock Petrarcha ſchaemde over ſijne kinderlijcke dolingen:
Ick ſchaem my dat tot ’s volx gerijf,
Ick ben geweest elx tijd verdrijf:
Nu voel ick van mijn ſotheyt vrucht,
Berouw en ſchaemt daer ick om ſucht,
En ſie nu klaer dat ’s Werelts vreughd,
Een droom is en vol ongeneughd.
Doch deſe laeſte beſchaemtheyt is niet ſoo prijslijck als d’eerſte, want die onthout ſich van te ſondigen, uyt vreeſe voor ſchande, en dit is een bewijs van de deughd, die van Valer. Maximus een moeder van een eerbaer beſluyt en van goede raed genaemt is, Vooghdeſſe van de gemeene ampten, Meeſterſche van de onnooſelheyt, behaeghlijck aen haer evennaeſten, bevalligh aen den vreemden, die over al, en in alle plaetſen en tijden, een aengenaem en gunſtigh weſen vertoont. Bernardus noemtſe een ſuſter van de onthoudinge, en S. Ambrosius heetſe een medegeſellinne van de temluſt, en door wien de kuyſcheyt ſelve ſeecker is. De tweede Schaemte komt, wanneer nu alreede de feyl is begaen, weſende ſeecker prijſlijck, maer niet ſoo loflijck als de eerſte; want het is veel beter ſich te ſchaemen en niet te doolen, als ſich te ſchaemen en te doolen. En alhoewel de ſchaemte een teycken is van deughd, niet te min ’t geene de ſchaemte aenbrenght, is een gebreck.
[ 112 ]De bovengeſeyde Alceus, wanneer hy tot Sappho ſeyde: Ick ſou ’t wel ſeggen, maer de ſchaemte belet my; waer op Sappho hem antwoorde: Is het eerlijck, waerom ſchaemdy ’t u te ſeggen. Daerom is het allerloflijckſt niet te doen waer van men ſich behoeft te ſchaemen, als beſchaemt te worden, alhoewel ſoodaenige beſchaemtheydt niet is ſonder mael-teecken van de deughd, want het is goed ſich te ſchaemen, droevigh te zijn, berou te hebben en root te werden, om ſijn bedreven quaed. Diogenes Laertius ſeyt dat de roodigheyt een teycken van deughd is. Ambroſius ſeyt, dat de ſchuld aenwaſt met de quaede ſaecke te verdedigen, en zy vermindert door de roodigheyt en ſchaemte. Maer laet ons komen totte verklaeringe van de beeldeniſſe.
Zy is aengenaem van opſicht gemaeckt nae ’t goetduncken van S. Bernardus over ’t Hooge-Lied, daer hy ſeyt: Schaemte brenght bevalligheyt aen, en vermeerdert de gunſte. Zy ſlaet de oogen nederwaerts nae de maniere van ſchaemte. Socrates willende ſpreecken van de Liefde, ſchaemde ſich als een bedaert Philoſooph, ſijne oogen verbindende. Derhalven ſeyt oock Euripides: Mijn Dochter in de oogen komt de ſchaemte der menſchen voor den dag. Athanæus ſegt door ’t aenſien van Ariſtoteles, dat de Vryers geen deel des Lichaems van ’t geen zy beminnen, meer beſchouwen, als de oogen, alwaer de zeetel is van de ſchaemte. Plinius ſtelt de plaetſe van de ſchaemte in de wangen door de roodigheyt, die ſich daer al om verſpreyt, daerom iſſe oock met roode wangen geſtelt. Wy maecken de tippen van de ooren root, overmidts Ariſtoteles in ſijne grondſtellingen ſeyt, dat de ſchaemte te gelijck mette vreeſe ſekere koude aenbrenght, waer over de hette de oogen verlaet, en klimt ſoo totte ooren, maer de reſt van ’t lichaem ſchaemt ſich niet. Om deſe oorſaecke wortſe oock geheel in ’t rood gekleet, weſende dit de eygen verwe van de ſchaemachtige, ſeer wel paſſende aen Dochters en Iongelingen, tot een teycken van haere zeedigheyt. Pithia de dochter van Ariſtoteles, gevraeght zijnde, welcke verwe allerſchoonst was; antwoorde, die geene, die welcke de eedele en braeve Dochters de ſchaemte aenbrenght. Cato prees veel meer die Iongelingen die rood wierden als bleeck. En Menander plagh te ſeggen: Al die ſich ſchaemen of root worden, duncken my vroom van gemoed te zijn.
Op ’t hoofd heeftſe een Olyphants kop, om uyt te drucken, dat de Menschen behooren van een beſchaemt gemoed te weſen, gelijck de Olyphant is, die, ſoo Plinius verhaelt, ſeer ſchaemachtigh is. De overwonnene ſchaemt ſich voor den overwinner, vliedende ſijne ſtemme, jae nimmermeer ſullen zy haer Minneluſt in ’t openbaer plegen, maer vertrecken in heymelijcke plaetſen; alſoo behoort oock de Menſch, als het volmaecktſte van alle Dieren, ſich niet alleen in ’t openbaer, maer oock in ’t verborgen te ſchaemen. Pithagoras die ſeer zeedige Philoſooph gaf deſe goede leeringe, Doet, ſeyde hy, nimmermeer iet ſchandelijx, noch aen andere, noch aen u ſelve, maer voor alle dingen vreest en ontſiet u ſelve. Een ſpreucke die, die van Democritus gelijck is, deſe ſeyt: Alhoewel men alleen niet moet eenige ſnoode ſaecke doen, maer men moet leeren ſich ſelve ſoo wel te ontſien als andere. S. Hieronymus ſeyt korter: Al wat ghy u ſchaemt te ſeggen, dat schaemt oock te dencken. Het is een ſeer ſchoone raed van Theophraſtus, daer hy ſeyt: Hebt ſchaemte by u ſelven, indien ghy niet wilt root of beſchaemt zijn aen andere. Laet ons nu van de eerbaere ſchaemte van den Valck ſpreecken. De Valck is ſoo eedel van herten, dat hy ſich oock ſchaemt, van het aes gevoet te werden, lijdende liever honger, ſchamende ſich over ’t gebreck, gelijck B. Anglicus verhaelt uyt S. Gregorius, daer hy ſeyt, dat deſe Vogel, ſoo hy niet ten eerſten of tweeden aenval den buyt krijght, ſchaemt hy ſich op den hand van den Valkenier te komen, en uyt ſchaemte ſteygert hy in de locht verre uyt ſijne oogen. Derhalven ſchijnt het dat deſe ontaerden, die geen overwinninge weghdraegen, voor die de ſchaemte van natuere is gegeven, gelijck de Elephant dat eedele Dier, en den Valck, die ſich ſchaemt over ſijn miſgrepen, en daerom in ’t geſicht der Menſchen niet wil komen: Waer uyt te verſtaen is, dat de eedele Dieren de Eere meer druckt, en ſich meer ſchamen wanneerſe eenigh feyl komen te begaen: En dit doen geen ſnoode oneerbaere en verachte gemoederen, die, alhoewel zy grove en ſchandige ſtucken bedrijven, ſich niet eenmael ſchaemen, maer derven ſich noch, als of zy een berderen aengeſicht hadden, over al vertoonen. De Keyſer Auguſtus
[ 113 ]die in grooter Eere en achtbaerheyt was, worde dapper beſchaemt, wanneer hy de hoererye en ſnoode ſtucken van ſijn Dochter Julia verſtont: en in deſen heeten toorn, liet hy haer vonniſſe van den Rechter openbaerlijck voor den Raed afleſen, vol ſchandelijcke ſtucken, met ſulcken meeninge om haer te doen ſtraffen en dooden. Maer daer na, de gramſchap wat verkoelende, ſchaemde hy ſich, dat hy haer vonniſſe hadde afgeleſen: Want, in der waerheyt, ſo betaemde het eenen Prince niet, gelijck hy was, dat hy de hoererye van ſijn Dochter ſoo ſoude openbaeren en ſtraffen, daer ’t hem betaemde dieſelve te verſwijgen en te bedecken. Want de lelijckheyt en ſmette van eenige ſaecke, keert dickwijls aen die geene wederom, dieſe wreeckt, gelijck Seneca ſeght. Waer over oock Auguſtus, merckende den misſlagh, by hem begaen, van dat hy deſe lelijcke daed niet hadde verſwegen, ſchaemde ſich, dat hy eenige daegen daer nae ſich voor ’t volck niet dorſte vertoonen, gelijck Suetonius verhaelt. Hier door wort dan te kennen gegeven, datmen niet buyten ſchreef moet loopen, om niet in al te groote beſchaemtheydt te vallen: daerom is haer oock de rolle in de ſlincker hand gegeven, mette ſpreuck Dyſoria procul; te weeten, dat de overtollige en ſchandige ſchaemte verre van ons moet zijn. En gelijck men door droef heyt de oogen ter aerden keert, ſoo doetmen oock door ſchaemte, die de ſtoutigheyt niet heeft, om yemant onder de oogen te ſien. En deſe ſchaemte is al te teer en verwijft, en om dan deſe verwijftheyt te bedecken, is hun ſeer voorderlijck datmen den naeme van eerbaere ſchaemte gebruycke: en hier door zijnſe dan gedwongen, die moediger zijn, te wijcken, jae konnen oock niet beſluyten om eenige eerlijcke ſaecke in ’t openbaer te ſtellen, maer ſtaen altijd in den hoeck van de beſchaemtheydt, jae zy gaender niet een ſtip uyt, ſonder van een ander aengeprickelt te worden. Iſocrates de Athenienſche Redenaer, hadde twee ſcholieren, d’eene heete Theopompus, die al te ſtout, en d’ander Ephorus, die al te beſchaemt was: waer van hy dit plagh te ſeggen, dat hy aen d’eene eenen toom moſt gebruycken, om hem te rugge te houden, en aen d’ander ſpooren, om hem voort te drijven en de gebrecklijcke ſchaemte van hem te verjaegen, die een yeder ſchadelijck is, maer aldermeeſt aen Armen, diewelcke eens anders hulpe van noode hebben. Vlyſſes in ’t xvii boeck Odyſſea van ſijne reyſen wederom te huys keerende, bekleede ſich als een Bedelaer, jae als een beſchaemt en ongeſien arm Man, die ’t hart niet hadde te komen in ’t gaſtmael daer de Pollen en Vryers ſaten: Telemachus denckende dat het, in der waerheyt, een arm Bedelaer was, ſprack tot Eumeus, dat hy dien armen Man ſoude ſeggen, dat hy ſich ſoo ſeer niet ſoude ſchaemen, maer dat hy ſoude by haer komen, en wat hy van koſt noodigh hadde, van den Vryers eyſſchen; Want, ſeyde hy, ſchaemte is den armen lieden ſchadelijck. En gelijck de beſcheydene en gemaetighde beſchaemtheydt prijſlijck en nut is, alſoo is de onmatige ſchaemte laſterlijck en ſchadelijck. En dit is ’t geene Heſiodus wil invoeren, ſeggende: Daer is een ſchaemte die den Menſchen vorderlijck en ſchandelijck is. Welverſtaende op een behoorlijcke maniere. De eerbaere en betaemlijcke ſchaemte, is nut en profijtigh, de overtollige en ſchandige ſchaemte, is ſchaedelijck. Waer van oock Plutarchus handelt, in ſijn kloeck en wijs verhael, van de ſchandige ſchaemte.