Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Fine

‘Fine. Einde’ door Cesare Ripa

Honore, nae de Gedenckpenningh van Vitellius →

Afkomstig uit Cesare Ripa et al. (1644) Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants, Amstelredam: Dirck Pietersz Pers, p. 113-116. Publiek domein.

[ 113 ]

Fine. Einde.

EEn ſtock oud ſittend Man, met neergeſtreckte hoofdhayren, en een grauwe baerd, gekleet in geel en groen, hebbende om ’t hoofd een krans van veyl of klimops bladeren, en aen ſijn ſlincker ſyde een Sonne, die van ’t Ooſten opgereſen zijnde, nu alreede haere ſtraelen uyten Weſten ſchiet: houdende in ſijne hand een Piramide, alwaer in ’t midden tien M ſtaen, en in ſijn ſlincker hand een vierkant tafereel, daer een griexſche letter Ω Omega op geteyckent ſtaet.
Deſe Naeme Einde, kan verſcheyden ſaecken beteyckenen. In den eerſten kanſe bedieden de laeſte en uyterſte merckpael van alle dingen, en in deſen ſin ſetſe Petrarcha, als hy ſeyt:

De Hemel die dus keert en dreyt,
Wat Eind’ is haer op 't laest bereyt?

Het kan den Dood uytbeelden, weſende het Einde van alles wat leven heeft ontfangen. En daerom ſeyt dieſelve Poeet: O Heere van mijn Begin en Einde! Men ſoude konnen ſeggen [ 114 ]dat het Einde het doel en wit is van alle geſchapene dingen, te weeten, een voorſtel of uyterſte oorſaecke, waer nae ſoo wel de Konſt als de Natuire haere werckinge voeght. Want de werckinge die geen Einde noch ruſt beooght, is ledigh en vergeefs. In deſe twee beteickeniſſen iſſe van Seneca verſtaen in den xii Sentbrief, terwijl hy beſigh is om het Einde te beſchrijven, ſoo ſeyt hy, dat het is, de Merck pael en uytroeyinge van alle dingen. In den derden ſin wortſe van Aristoteles verſtaen, te weeten, dat het Einde het goed is, om welckers oorſaecke alle dingen, ’t zy door de Konſt, of door de Natuire worden gemaeckt: Maer hy voeghter dit by, dat de dingen die by avontuyr of geval geſchieden, niet geſchieden tot een ſeecker wit of Einde. In ’t eerſte boeck van de bovennatuerlijcke konſten, beveſtight hy, dat het Einde de oorſaecke is waer door alle bewegingen en werckingen geſchieden. Siet hier dan de werckingen ten aenſien de konſten, en de bewegingen ten aenſien de natuere. En in ’t i boeck van de deelen der gedierten ſeyt hy, dat het Einde is het gene, waer in ſich de beweginge bepaelt, indienſe gantſch geene verhinderinge heeft. En het Einde wort in alle dingen, die in de Werreld voorvallen, eerſt overdacht, alhoewel het nochtans het laetſte is van ’t geene men uytvoert. En gelijck het Einde een naeme heeft van voltreckinge, om dat dat beſteck, dat alreede in ’t gemoed begrepen was, nu uytgevoert en voltrocken is, alſoo is het oock de oorſaecke, die alle andere oorſaecken beweeght om ’t ſelve in ſijn geheel, of ten Einde te brengen, en wort alſoo het Einde gedient van al de drie andere oorſaecken, te weten van de formale, dat is van de geſtalte, van de materiale, dat is van de ſtoffe, en van de efficiente, dat is die de uytvoeringe werckt, overmits alle deſe drie gebruyckt worden, alleen om het werck ten Einde te krijgen.
Doch hier by is aen te mercken, dat of wel het Einde en de eindlijcke oorſaecke, ſouden mogen eene ſelfde ſaecke genaemt worden, ſoo zijnſe nochtans onder haer ſelve verſcheyden, want die ſaecke diemen in der daed verkregen heeft, wort Einde genoemt. Maer aleer zy tot het werck gebracht word, heeft zy den naem van eindlijcke oorſaecke: en hier op gaet de bepaelingh die de Philoſooph doet in ii Phyſica text. xxix, en in het 5 vande Metaphyſica, ſeggende, dat het is de oorſaecke, waerom alle dingen gemaeckt worden, alſoo dat wy ſullen ſeggen uyt verſcheyden ſpreucken van Ariſtoteles, dat het Einde niet om andere oorſaecken, maer dat alle andere ſaecken om het Einde gemaeckt worden. Waerover Averroes, dit alles uytleggende, ſeyt: ’t Is bekent, dat dit de eindlijcke oorſaecke is, waer door alle weſentlijcke dingen geſchieden, en ’t is ſoodanige ſaecke, welckers weſen niet is in eenigh dingh, om eens anders oorſaex wille in dat ſelve, maer alle andere oorſaecken die daer in beſtaen, zijn om deſſelfs wille, te weeten, agens het werckende, materia de ſtoffe, en forma de gedaente, weſende agens het werckende, voor de ſtoffe en gedaente, &c. Weſende dan de konſten verſcheyden, ſoo moeten oock haere Einden verſcheyden zijn, door dien zy door het Einde onderſcheyden worden: Want eenige beſchouwen alleen de dingen door ’t gemoed, en deſe veſtigen haer Einde in de overdenckinge van de natuerlijcke dingen, diewelcke van de Griecken Theoreticæ, dat is, ſpieglende dingen genaemt werden. En van deſe ſlagh is de Phyſiologia of Natuyr-Reedeningh, welckers Einde is de overweginge van de natuerlijcke dingen, ſonder eenige lichaemlijcke werckinge. Andere ſtellen haer Einde, in de werckinge, doch geen handwerck nae latende, en deſe wierden Practicæ, dat is Daedwerckende konſten genaemt, en van deſe ſlagh zijn, het ſpeelen op inſtrumenten, danſſen en diergelijcke. Andere laeten van haer arbeyd eenigh handwerck nae, en die worden Picticæ, dat is werckkonſten, genaemt. En daer zijn oock eenige andere konſten, die geen gemaeckt werck maecken, maer zijn daer alleen op uyt, om dat te verkrijgen, als daer zijn Viſſchers, Vogelvangers en Iaegers om wild te vangen.
Men moet geloven, dat ſoo wel de Natuere, als de andere voornoemde konſten, wanneerſe niet verhindert worden, niet anders te kennen geven, noch iet anders tot haer Einde hebben, als de volmaecktheyt, gelijck Ariſtoteles ſeyt; waer over de Menſche, weſende onder alle geſchapene dingen de allervolmaecktſte, moet voor ſijn wit en Einde hebben, de volmaecktheyt des levens: aengeſien hy niet is van eene ſlechte natuere, maer t’ſaemen gevoeght van alle de hoedanigheden [ 115 ]des levens van die onder den Hemel gevonden worden. En daerom ſal ’t oock noodigh zijn, dat de vermogentheden der ziele, (om welckers wille wy Menſchen zijn, en mede deelachtigh van alle natueren der levendige dingen, die men ſoude mogen noemen) oock haere Einden of goederen hebben: En dat deſe Einden gemeenlijck met haere drie vermogentheden of hoedanigheden der ziele, die in ons zijn, over een komen: welcke goederen zijn het nutlijcke, ’t welck ſiet op de krachtgevende vermogentheyd: het vermaecklijcke, ’t welck behoort tot het begeerlijcke en het eerlijcke, dat de reeden of het reedelijcke deel toegevoeght is. ’t Welck de Heydenſche Philoſophen oock wel verſtaen hebben, diewelcke daerom, haer leven, ſeer gelijck, nae de inſtortinge van de Reeden hebben beſtiert. Maer dit is niet genoegh aen een Chriſten, diewelcke boven het natuerlijcke licht, noch verlicht wort van een veel grooter licht, ’t welck is het gelove, door het welcke hy verſtaet, dat ſijn allereedelſte Einde, is de Hemelſche geluckſaligheyt, waer nae hy, door ’t middel van eene Chriſtelijcke volmaecktheyt, alle ſijne handelingen behoort te rechten, en niet leven als een die berooft is van dat allereedelſte deel, en leven nae de ſinnen. Anders ſouden de planten en onreedelijcke Dieren, indienſe eenige verkieſinge begrijpen koſten, wanſchapen zijn en tegens de natuere aen wercken, ſoo die met haer weſen vernoegende, deſe in ’t leven het leven verwierp, wanneer zy een grooter volmaecktheyd ſouden hooren.
Daerom wort het Einde by een ſtockoud Man vertoont, overmits dees Ouder naeſt aen de Dood is, weſende het Einde van alle Dieren: gelijck mede alle geſchapene dingen veroudende, en door den tijd vernielt wordende, uytgebluſt en vernietight worden, gelijck Petrarcha ſeyt: Al het ſterflijcke wort door den tijd afgebroocken.
Met voor over-eind-ſtaende hayren en een grauwen baerd, wort hy gemaelt: want boven dat deſe den Ouderdom te kennen geven, ſoo bediedenſe mede, dat de ſtock-oude Man, die op ’t tipjen van ſijne werckingen is gekomen, nu oock geen werck maeckt van de vercieringe des lichaems, hebbende geen meer gedachten, die hem opſtoocken totte beſchoulijckheyt van de Werreltſche dingen.
Met licht groen is hy gekleet, om uyt te drucken, de gelijckheyt van d’Ouderdom met den Winter, overmits, wanneer de Sonne op ’t verdſte van ons afwijckt, en ons de kortſte dagen maeckt, de boomen als dan, door de koude en rijp, geen voetſel meer aen de bladers geven, maer de vochtigheyd in ſich ſelve trecken, waer over dieſelve niet hebbende de levende vochtigheyt, die haer in ’t leven onderhiel, als dan wierpen zy uyt de beminde ſtam een licht groen mos, waer mede zy klaerlijck te verſtaen geven, datſe op ’t Einde van haer leven en van alle haere kracht berooft zijn: even gelijck een ſtock-oud Man, daer de natuerlijcke vochtigheyt in gebreeckt, ſlap en machtloos weſende, nae ſijn Einde loopt.
’t Hoofd word hem met een krans van klimopblaeders omſlingert, overmits Pierius ’t ſelve voor een teycken van d’Ouderdom ſtelt, om datmen dieſelve altijt om boomen, of oude, by nae vervallene, gebouwen en ſteenen ſiet opklimmen: gelijck mede, waer deſe klimop aenraeckt, ſoo trecktſe de natuerlijcke vochtigheydt nae haer, en door haere menichte van blaederen, en van alle ſyden uytgeſpreyde wortelen, ſoo ſlaet en ontſtelt zy de boomen, haer berovende van haere vochtigheyd, ſulx dat zy verdroogen, en doet de timmeringen allenskens verwoeſten en ten val ſtorten.
Het ſitten vertoont, dat hy als afgemat is, van ſijne langhduerige reyſe, en dat hy ſijne voeten nu niet langer konnende gebruycken, ruſte ſoeckt voor het uyterſte deel van ſijne reyſe, als nae by zijnde, om weder te keeren, totte ſtoffe waer van hy gemaeckt is. Dat aen ſijn ſlincker ſyde een Sonne is, die uyten Ooſten gereſen zijnde, nu alreede in ’t Weſten gedaelt is, is om te vertoonen, dat ſijne dagh is verloopen: gelijck als een Menſche die als nu ſijnen loop voleint hebbende, alle ſijne dingen, hoedanigh die oock mogen weſen, nae ’t Einde ſchickt.
Hy hout in de rechter hand een Spits of Piramide, geteyckent, als geſeyt is, met tien M, overmits Pierius ſeyt, dat dit het Einde of de volmaecktheyd van ’t werck, en de opgehoopte maete bediet: overmits Myrias, ’t welck het getal van tien duysent is, de [ 116 ]merckpael ſtelt: en dat dit getal vermenichvuldight, door de Eenheyt, het grootſte en volmaecktſte is: In voegen dat het beginſel genomen van de Eenheyd, de voet of grond van de Piramide, eindight in tien duyſent; en gelijck men in Philo de Iode leeſt, ſoo eindight zy in de langhte en breede van hondert voeten, ’t welck verdubbelt zijnde nae de natuere van het quadraet of vierkant, ſoo moeter uyt komen, gelijck geſeyt is, het allervolmaecktſte getal. Daer wort geſeyt dat dit het Einde bediet, en daerom vertoonen wy dat hy in ſijne ſlincker hand eene griexſche Ω Omega heeft, weſende de laeſte letter van ’t Alphabet, door ’t welck alle geſchaepene dingen werden verklaert: en door ’t welck Godt oock ſeyt in de Openbaeringe: Ick ben de Alpha en Omega, het Begin en het Einde. En daerom danck ick dien Grooten en Almachtigen God, dat hy my oock in dit werck niet heeft verlaeten, ’t welck ick totten Einde toe, tot zijnder Eeren hebbe voltrocken. Waer over ick niet magh ſeggen als David in ſijnen lxxiii Pſalm, Waerom hebdy my ten Einde toe verstooten? maer ick love en prijſe God, die daer is mijn Begin en Einde.