Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Contagione

← Di­fe­sa con­tra i pe­ri­co­li. Be­scher­min­ge te­gens ge­vaer

Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants (1644) door Cesare Ripa et al. Con­ta­gio­ne. Be­smet­tin­ge, p. 43-46

Tre­gua. Be­stant of Stil­le­stant des Oor­loghs →

Uitgegeven in Amstelredam door Dirck Pietersz Pers.

[ 43 ]

Contagione. Beſmettinge.

EEn jonge, rancke, bleecke vrouwe, met ſlordige en geſcheurde kleederen, van droeviger verwe: zy ſal in de rechter hand houden een tack van een noote boom, en de ſlincker op een Baſiliſcus, die ter ſyden haer ſtaet, met een wreet gelaet en ſeer ſtraf geſicht. Op haer ander ſyde ſal een Iongelingh zijn, die ſich quijnende vertoont, en die kranck en half dood ter aerden leyt.
Contagium Beſmettinge, komt van de Latijnen van Contactu, dat is, van aenraeckinge, overmits dieſelve van d’eene kranckheydt des lichaems in een ander overgaet.
De Beſmettinge nae Averrois meeninge, is tweederley: te weten, de Mathematiſche of Wiskonſtige, en de Natuerlijcke. De eerſte geſchiet niet altijt tuſſchen twee lichaemen, maer nae de grootheyt der lichaemen, ſiende het Wiskonſtige nergens anders op, als op de buytenſte vlackten of andere maeten. De tweede geſchiet altijd tuſſchen twee lichaemen in een beſtemde plaetſe: anderſins ſeyt men, dat die natuerlijcker wyſe niet wort gevonden.
Willende dan de Beſmettinge beſchrijven, ſullen wy ſeggen, dat het is een ſnoode en bedorvene hoedaenigheyt van ſieckte, die welcke of door de locht, of van het eene lichaem in ’t ander wort overgeſet, en deſe beſchrijvinge wort by Mercurialem in ’t xvii cap. van de koortſe geſtelt. Maer Ioan. Baptiſta Montanus over het boeck Fen van Avicenna, die geeft daer van een volmaeckter ſtellinge, inhoudende de oorſaecke van de ſtoffe, van het weſen en van de wercklijcke kracht: ſeggende dat de Beſmettinge een ſieckte is, diewelcke gaet van ’t eene lichaem in ’t ander, ’t zy door middel van aenraeckinge, of ſonder middel, door de overeenkominge van de ſtoffe, of door de tegenſtrijdigheyt van het deel van de form, door oorſaecke van de ontſtellinge der hitte, diewelcke de vochtige deelen onbequaemlijck verteert.
Om nu hier van verklaeringe te doen, ſoo ſegh ick, dat eene kranckheyt diewelcke ſal gaen van ’t eene lichaem in ’t ander, van noode heeft, dat die geſchiede door middel van eenige beweginge. En ſoo daer beweginge is, ſoo moetſe weſen, eene van de viere, die van Ariſtoteles in ſijne Natuerkonſt worden verhaelt, te weten, of de bedervinge, of de vermeeringe, of de veranderinge, of verplaetſinge. Daer is geen plaetſlijcke beweginge, want men ſiet niet, datſe ſich van plaetſe beweeght, daer is geen vermeerderende, want daer komt niet by, ſoo moet dan vaſt blijven datter is veranderinge en bedervinge: gaende altijt de veranderinge voor alle bedervinge, gelijck geſeyt is, van ’t eene lichaem in ’t ander. Soo is ’t dan noodigh, datter een agens, dat is een werckende, en een patiens, dat is een lijdende zy: te weeten, een deel ’t welck aenroert, en een deel dat aengeroert wort. Het werckende deel is, waer uyt de Beſmettinge vloeyt, en het lijdende is, ’t welck de Beſmettinge aenneemt: ſoo is ’t dan noodigh dat de lijdende eenderleye kranckheyd of genegentheyd hebbe mette werckende. De aenroeringe [ 44 ]ſonder middel, is die geene, dewelcke geſchiet tuſſchen twee lichaemen, alſoo datter niet tuſſchen beyden komt, gelijcker in de Venus-ſieckte of Pocken geſchiet. Het aenroeren door middel, is, ’t welck tuſſchen twee lichaemen geschiedt, door tuſſchen beyden kominge, van eenigh ander lichaem, gelijck als door middel van de locht twee lichaemen malkanderen raecken, ſoodanigh dat d’eene ſijne kranckheydt overſet aen d’ander, want eerst lijdt de locht, die welcke daer nae haere Beſmettinge of ſieckte in een vaſter lichaem overdraeght. De voorſeyde Mercurialis trachtende nae deſe waerheyd, in d’aengetogene plaetſe, ſeyt, dat de kranckheden, die door ’t aenroeren gebeuren, geſchieden, of door ’t aenblaeſen van den waeſſem, of door de vochtige aenraeckinge: en daerom is ’t onmogelijck, dat vaſte deelen, door onderlinge aenraeckinge konnen beſmet worden. En dit is de oorſaecke, waerom de Minne-Beſmettingen allerlichſt overſetten, waer door naederhand een groote peſte onſtaet: gelijck Ficinus over het gaſtmael van Plato, ſeyt. Maer hoe is ’t doch mogelijck, dat een fijn ſtraeltjen, of een luchtigh geeſtjen, of een aenblaeſinge, of een kleyn weynigh bloets, van een ſeer beminde vriendinne, ſoo ſtrax met ſoodanigen ſnelheyt en kracht, den verlangenden Minnaer, ſoo ſchaedelijck magh quellen? De oorsaecke daer van is anders niet, als de aenblaeſende waeſem, en dat bloeyende bloed, ’t welck vier eygenſchappen heeft, te weeten, dat het klaer, dun, heet en ſoet is. Want het klaere komt met de oogen des Minnaers over een, lockende en lief koſende den ſelven ſoodanigh, dat hy daer door ſeer vierigh wort getrocken. En om dat het fijn is, ſoo vlieght het ſnellijck in de ingewanden, en komt ſich door de aderen en ſlagh-aderen te verſpreyden, en ſoo door ’t geheele lichaem, werckende krachtighlijcken door de hitte, bewegende daer door met geweld den Minnaer, ſoodaenigh, dat hy in des ſelfs Natuere wordt herſchept; ’t welck Lucretius ſeer wel aenroert:

De ſoete Venus ſloock in ’t hert,
Daer op volght kille ſorgh en ſmert.

Aengeſien dit met de ſoetigheyt voedet en ſmaeck geeft aen de ingewanden, ſoo komt daer door, dat, wie met ſoodaenigen quellinge wort geplaeght, te gelijck geneughte en ſmerte in ſich gevoelt: en dit overmits de klaerigheyd en ſoetigheyd van het vochte en bloeyende bloed van de beminde, en dat door de hettigheyd en dunnigheyd. ’t Is dan noodigh te doen ’t geen Lucretius ſeght:

Drijf wegh de beelden van de Min,
En keer dan elders uwen ſin;
Van ’t voetſel daer de Mìn by leeft,
Siet dat ghy daer voor ſchrickt en beeft.

Maer laet ons weder tot Mercurialem keeren, dieſelve ſeit, dat de vochtigheden, (alhoewel die ons quaede en krancke hoedanigheden konnen aensetten,) ſoo is ’t oock noodigh, datſe deſe twee hoedaenigheden moeten hebben, te weeten, datſe moeten op de vlackte van ’t lichaem, en daer by taey en lijmachtigh zijn, gelijck Ariſtot. en Alexander verhaelen: en door deſe oorſaecke, ſet ſich het ſchurft of de ruydigheyt ſeer licht van ’t eene lichaem over in ’t ander. Maer waer door zijn dan de inwendige ſieckten beſmetlijck als de teeringe, de quaedaerdige koortſen en andere? door ’t middel van de dampen, en door het in en uyt aſemen, waer door lichtelijck de inwendige gedeelten van de longe &c. aengeſteken, en ’t naeby-weſende lichaem medegedeelt werden. Maer daer mede wort niet geſeyt, dat de Peſte en de Beſmettinge een dingh is. Want de Peſte is een algemeen quaed. Waer by men moet verſtaen datter eenige ſieckten zijn, die Sporadici, dat is, die verſpreyt, en andere, die algemeen zijn. De verſpreyde zijn, wanneer verſcheyden ſieckten verſcheyden volckeren en menſchen overvallen. De gemeene zijn van tweederley ſlagh, de eerſte worden van de Griecken Endimii, en van de Latijnen Inquilini, dat is, inwoonende, geheeten, en zijn gemeen onder alle, maer gemeenſaemer onder het eene volck of natie als onder het ander. De tweede ſlagh worden Epidemii genaemt, en zijn gemeen aen alle menſchen, en van die ſoorte is de Peſte: in wiens tijd, de menſchen door eene verborgene kracht ontſteken worden, ſulx dat zy haer nimmer vertoont, dan wanneer

De locht ontſteeckt het kooren land,
’t Geboomt en watter is geplant,
En dringht oock door de leeden heen,
En brenght den Dood met veel geween:

[ 45 ]gelijck de E. Vader Alexander tegen de Starreraeders ſeyt.
Maer om te keeren totte beſchrijvinge, ſoo is ons noodigh de gelijckheyt van de ſtoffe, en d’ongelijckheyt van de form of gedaente. Want nadien het werck geſchiet door middel van tegenſtrijdigheyt en ongelijckheyt, en overmits ’t een tegenſtrijdige ’t ander niet aenneemt, ſoo moeter nootwendigh eenigh onderwerp weſen, dat deſe tegenſtrijdigheyt aenneemt. En dit is de ſtoffe, die ſo wel ’t eene als ’t ander lichaem gemeen is, waer uyt het werckende beginſel van deſe verdervinge getrocken wordt: En van deſe beweginge, diewelcke is de tegenſtrijdige vervuylende geſtalteniſſe van het ontſteken lichaem, dat de Beſmettinge wil vorderen, en het lijdende beginſel, dat is de ſtoffe van het vervuylde lichaem, ’t welck bequaem is om de verdorven tegen-vorm, aen te nemen. Maer laet ons ſien hoe de veranderinge noodigh is in deſe Beſmettinge. Het is een klaere ſaecke onder de Philoſophen, dat de veranderinge gaet voor alle vervuylinge of verrottinge. En de veranderinge geſchiet in de hoedaenigheyt, ſoo ſal het dan verwarminge zijn, diewelcke geſchiet door ’t middel van haer wercktuygh, ’t welck is de hitte, diewelcke gewelt doet aen het vochte en drooge, diewelcke lijdende hoedaenigheden zijn, en dieſelve volmaecktſe noch koocktſe niet t’eene-mael. En hierom ſeyt men, dat wanneer de lijdende deelen de werckende overmeeſteren, dat daer uyt de verrottinge voortkomt. Want alſoo dickwils de warmte te ſwack is, dat zy ’t vochte niet kan overwinnen, en datter te groote overvloet van vochtigheyd is, alſoo geſchieter eene medewerckinge, gelijck Ariſtoteles dieſelve noemt, waer op alſdan de verrottinge volght. En dit kan t’ſaemen komen in de twee manieren van koken, ſoo in ’t ſieden als in ’t braeden. Waer door wy ſien, dat dingen die een uytnemende warmte hebben, niet verrotten, maer verdrogen. En hier van hebben wy een voordaed van ’t geen men ſeyt, datter onder het derde clima of derde gelegentheyt des aerdbodems, te weeten in Arabien eenige plaetſen zijn, nae by de Zee die vol ſands zijn, door de welcke, als wanneer de koopluyden naer ’t Ooſten reyſende, en ſoo van de hitte van’t ſand, als door den brand der Sonne, in die plaetſe komen te ſterven, ſoo verdroogen zy door de brandende ſtraelen der Sonne, ſoodanigh, dat zy al haer vochtigheyt verlieſende, de Mumie, ſoo men hout, daer uyt gemaeckt wort, diewelcke nimmermeer verrot, en die daer nae in onſe landen wort overgebracht. Iae wy weeten dat oock, door de groote koude, veele dingen niet vervuylen of verrotten: Waer over wy ſien dat de geene, diewelcke in de geberghten van S. Bernard in Vranckrijck ſterven, veele Iaeren in haer weſen blyven, ſonder datſe verderven. Tot nu toe hebben wy de Beſmettinge verklaert, en waer die van daen komt; nu gebreeckter alleen dat wy de beeldeniſſe uytleggen. Iong wortſe dan geſchildert, overmits de Ieughd, door den overvloet en hette des bloeds, veel meer brands in ſich heeft, ’t welck kracht heeft om ranck en dun te maecken, en tot ſich te trecken, en die by gevolgh, groot behulp doet aen de oorſaecke van de ſtoffe, en van de werckende kracht: te meer, alſoo de jonge luyden veel lichter de beſmettinge aen nemen, om haere ongeregeltheyt en kleyne ſorge die zy voor haer leven draegen.
Bleeck en ranck is zy, om de ſeer quaede Beſmettelijcke ſieckte uyt te drucken, die den Menſch allenskens uyt teert: waer onder zijn de Pocken of Venusſieckte, de Teeringe, Lazary en veele andere.
Haer kleed is geſcheurt, door ’t groot ongemack, dat ter oorſaecke van deſe beſmettinge daer uyt ſpruyt, ’t welck den Menſche ten laeſten in groote armoede brenght, gelijck het droevigh kleed te kennen geeft, ’t welck in deſe gelegentheyt geen vrolijckheyt kan aenbrengen, maer dickwils volghter den doot nae.
Zy hout een tack van een Note-boom, weſende dieſelve met haere ſchaduwe beſmettelijck, gelijck Plinius ſeyt in ’t xvii boeck: volgende daer in de Taſſo in Narbona, die nae’t getuyghnis van Dioſcorides, ſoo ſchadelijck is, dat wie daer onder ſlaept of onder haere ſchadu gaet ſitten, ſwaerlijck ontſtelt wort, gelijck Fernelius in de verborgen oorſaecken, dit ſelve mede van den Noteboom getuyght, als mede Ovidius, die daer ſeyt, datſe op den uyterſten kant word geſtelt, op datſe het geſaeyde geen ſchaede [ 46 ]ſouden doen. Dies hy voorder van den Noteboom aldus ſinght:

Ick neuteboom, eylaes! ſtae aen den wegh verſtroyt,
En word van ’t gaende volck met ſteenen noch gegoyt.

De Baſiliſc, gelijck men ſchrijft, is een ſeecker ſlagh van Slangen, waer van niet alleen het geblas, maer oock het geſicht en het ſijflen beſmetlijck is: en de dieren diewelcke van haer vergift gedoot zijn, worden van d’andere dieren niet aen geraeckt, hoe vraetigh en gulſigh die oock ſouden mogen weſen: en ſoo zy dieſelve, door den grooten honger, komen aen te raecken, ſoo ſterven die terſtont. Waer over de Baſiliſcus, van alle andere dieren, hoe vergiftigh die oock ſouden mogen weſen, geſchouwt wort: alle andere dieren, door haer venijn, overtreffende; gelijck Ætius en Plinius verhaelen.
De bleecke rancke en half doode Ionghman worter geſtelt, om redenen boven verhaelt, gelijck mede het lichaem dat de Beſmettinge ontfanght, en die geene, die hem dieſelve overſet.