Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants/Idaea

← Ima­gi­na­tio­ne. In­beel­din­ge

‘Idæa. Eer­ste ge­daen­te, voor­beel­de­lijck ont­werp’ door Ce­sa­re Ri­pa

Pri­ma Im­pres­sio­ne. In­druc­kin­ge […] →

Afkomstig uit Cesare Ripa et al. (1644) Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants, Amstelredam: Dirck Pietersz Pers, p. 217-221. Publiek domein.

[ 217 ]

Idæa. Eerſte gedaente, voorbeeldelijck ontwerp.

EEn ſeer ſchoone Vrouwe verheven in de lucht, weſende naeckt, doch met een witte en fijne ſluyer bedeckt, diewelcke op de kruyn van ’t hoofd ſal houden een brandende viervlamme, hebbende ’t voorhoofd met een gouden Hoep, die met koſtele ſteenen en paerlen beſet is, omwonden. Zy ſal in den arm houden de beeldeniſſe van de Natuyre, die welcke zy, als een jongh kindeken, uyt haere borſten te ſuygen geeft, wijſende mette voorſte vinger van de rechter hand, op een ſeer ſchoone [ 218 ]Landouwe, daer op zy ſtaet, weſende bemaelt met Steden, Bergen, Vlackten, Waeteren, Planten, Boomen, met Vogelen in de locht en andere aerdſche dingen.
Idea ofte eerſte voorwerp, nae D. Thomas ſeyt, is een voorbeeldend patroon in den ſin of begrijp des konſtenaers, door wiens middel de dingen worden gemaeckt en bekent: Want ſoo de konſtenaer, aleer hy de handen aen ’t werck ſlaet, niet te vooren, ’t ſelve door de inbeeldinge, als een geeſtigh model of ontwerp van ſijn voorgenomen werck, hadde verſiert, hy ſoude tot ſijn opſet niet geraecken, jae ſoude ſich te vergeefs, met veel moeylijcke beſigheden belaeden, om in ’t werck te ſtellen, ’t geene hy ſoude willen uytbeelden. Maer Plato verſtaet, door deſe naem Idæa, een weeſen in ’t Godlijck gemoed, afgeſcheiden van alle ſtoffe, ’t welck de gedaente geeft aen alle dingen, die geſchaepen of noch te ſcheppen zijn, en die is d’oorſaecke dat alle geſchapene dingen haer weeſen hebben, gelijck Plutarchus verhaelt.
Van deſe dan ſpreeckende in ſijnen Timæo, ſeyt hy, dat het is een dingh, dat altoos het ſelfde blijft, ſonder begin en ſonder eynde, en dat niets van andere ontfanght, noch ſich oock niet wijder uytſtreckt, noch van iemants ſin kan worden begrepen. Maer om den ſin van Plato beter te verklaeren, moetmen dit weeten, dat hy ſeyt, dat drie dingen te ſaemen eeuwigh zijn, te weten, het Goede, de Sin en de Ziele van de Werreld. Door het Goede, verſtaet hy God, Werckmeeſter van alles, die hy, in ’t boeck Parmenides, verklaert te weſen enckel en onbeweeghlijck, en dat boven ’t verſtand en de Natuyre van alle dingen. Van dit Goede, als van een Vader, komt voort de Sin als een helder licht, van het ingeboren licht der Sonne. Van de Sin komt wijders vloeyen, de ziele der Werlt, gelijck een glans van ’t licht, diewelcke ſich over alle verſpreyende, dieſelve in ’t leven behout. In ’t eerſte dan als een Vader van alles, bevint ſich, eene enckele en onverdeelijcke Idea van Goedheyt. En uyt deſe Idea of ontwerp, als uyt een onmetelijcke en onuytputtelijcke fonteyn, ontſpringen ontelbaere verſcheydentheden van eerſte gedaenten, niet anders als men door een ſlecht ſtraeltjen lichts, aen den Hemel, ſiet voorkomen verſcheyden ſtraelen, die onder een ander verdeelt zijn. Deſe Idæa verſamelt in ſich den Goddelijcken Sin, diewelcke in ſich bevat oneyndelijcke Ideen van alle dingen, ſoo wel van die daer geweeſt zijn, noch zijn, en naemaels weſen ſullen: Waer uyt voorts vloeyen verſcheyden gedaenten van Ideen die in de ziele der Werlt ingegrift zijn, diewelcke daer nae veroorſaecken het begin en eynde aller dingen, niet anders als de ziele van ons lichaem de levendige kracht uyt werpende, het werck, de ſterckte en de nature van alle de deelen deſſelven, onderhoudt en beſtiert. En wort aldus de oorſprongh en de bedieninge van alle dingen overgebracht aen dat eenige begin ’t welck is de Idæa in den ſin Gods: ’t welck geſtelt zijnde, worden alle dingen vaſt geſtelt, gelijck dieſelve, wegh genomen zijnde, moeten vergaen. Daerom ſeyde Xenocrates, Idæa is een eeuwigh patroon van de dingen die in of nae de Natuyre beſtaen. Maer om deſe beeldeniſſe uyt te leggen, ſoo moetſe ſchoon gemaelt zijn als een Voedſter, voor ſoo veel daer wat ſchoons is in deſe lichaemlijcke Werreld. Boven dat, ſoo noemtſe Plato in ’t boeck van ’t gemeene beſte, ſeer ſchoon, ſeggende, maer dit, ’t welck den geenen de waerheyt, van die dingen die verſtaen worden, vertoont, en de verſtandige den wegh aenwijst om te verſtaen, ſeght dat dat ſelve een Idæa is van ’t Goede, te weten van Wetenſchap en Waerheyt, waer uyt door ’t verſtand, de oorſaecke wort gevat. Dewijl dan deſe twee dingen ſoo ſchoon zijn, te weten de Kenniſſe en de Waerheyt, ſoo ſuldy recht oordeelen, ſoo ghy het Goede, te weten God ſelf, anders en ſchoonder ſult ſchatten, als deſe dingen. Sulx datmen niet kan ontkennen, dat in de Idæa niet ſoude weſen, een uytnemende ſchoonheyd: ’t welck oock blijckt aen Porphirius in ſijne Philosophiſche Hiſtorie, terwijl hy beſigh is van den Sin te ſpreken, ſoo ſeyt hy, dat in dieſelve zijn Ideen en ſelfſtandigheden aller dingen, die ten eerſten ſchoon, en door ſich ſelf ſchoon zijn, hebbende oock de gedaente van ſchoonheyd.
Zy wort gemaelt, in den locht opgeheven te zijn: zijnde een weſen ſonder ſtoffe, en daerom is zy de veranderinge niet onderworpen, weſende onafmetelijck van weſen, en daerom niet verwart door de grootheyt, zijnde haer weſen ſonder eenige hoedanigheyt, en derhalven heeftſe oock geen begin van tegenſtrijdigheyt in ſich.
Naeckt wortſe geſchildert, om datſe vry is van alle lichaemlijcke quellinge, en om [ 219 ]datſe een ſeer enckele ſelfſtandigheyt is, gelijck Marſil. Ficinus in den vii brief over de Platoniſche Philoſophie ſeyt. En hy leert ondertuſſchen, dat de Idea van d’andere verre verſchilt, en dat voornaemlijck in vier manieren. Want de Idea is eene ſelfſtandigheyt, diewelcke is Enckel, onbeweeghlijck en niet vermenght met het tegenſtrijdige.
De witte ſluyer bediet de ſuyverheyt en de oprechtigheyt van de Idea, als die onderſcheyden is van de lichaemlijcke en gevoelijcke, waer van de ſtoffen met veele gebreken zijn beſoedelt, en duyſent veranderingen onderworpen. Maer de Ideen zijn afgeſcheyden van alle materiele of ſtoffige vermengingen, hoedanigh die oock onder ſich zijn vereenight, als hebbende in ſich noch beweginge noch afmetinge, weſende verre van alle lichaemlijcke grootheyt of kleynheyt, oock ſoodanigh dat in haer een oprechte eenvoudigheyt, en een eenvoudige oprechtigheydt is, gelijck Thomas Iannin in ’t boeck van de voorſienigheyt ſeyt, Indiender geene Idea was, ſoo ſouder niets oprechts, noch niet ſuyvers in ’t gebou des Werelts konnen weſen, want alle dingen, met de ſtoffe vermenght, en begost, zijn manck en onvolmaeckt: en ’t is ſwaer, gelijck Plato in ſijne Timæus ſeyt, iet ſeeckers of vaſt daer van te beweeren. Pythagoras, miſſchien op deſe Eenvoudigheyt ’t oogh ſlaende, vergelijckte de Ideen, die in den ſin zijn, by de getallen, die alle aen de Eenheyt hangen, ’t welck het alderenckelſte is. Want gelijck door de getallen alles tot ſijn bepaelde ordre wordt gebracht, alſoo wordt oock door de mededeelinge van de Idea, alle dingh gelijck gemaeckt, en tot haer aert, ordre, ſchoonheyt en eenigheyt gebracht. Waer over dieſelve Pythagoras, ons deſe bepaelinge bybrenght, die ſeer wel met de werckinge van de Idea, overeen komt, als hy ſeyt, Idea is een uytbreydinge, of handelinge van ſaeylijcke, dat is, verbreydende reedenen, die in de eenheyd regeeren. Maer om wat naerder tot onſe verklaeringe te geraecken, ſoo bediet het Vier datſe op haer hoofd heeft, het eerſte van de bovengenoemde dingen, diewelcke eeuwigh zijn, nae de meeninge van Plato: en dit was het Goede, waer door hy verſtont God den Schepper van alles, gelijck boven geſeyt is, en van wien alle Ideen heerkomen. Gelijck dan oock Juſtinus de Martelaer en Philoſooph in de vermaeninge totte Heydenen geſeyt heeft, dat Plato verſtont dat God een ſelfſtandigheydt van Vier was. Mogelijck daerom, om dat het Vier onder alle Elementen en onder de benedenſte wercklijcke dingen het alderwercklijckſte is, alle dingen verteerende, en ſelve onverrottelijck blijvende, onder alles wat hier beneden is, gelijck Ariſtoteles verhaelt. Alſoo is God oock alleen Almachtigh, ſulx dat hem niet kan tegenſtaen, maer alle dingen hebben van hem haer weſen. Cœlius Aurelianus, verhaelt, dat de Perſianen en andere Volcken, het Vier voor haeren God hielden, gelijck oock veele Philoſophen gedaen hebben, onder de welcke zijn Hippaſus Metapontinus en Heraclius Epheſius, gelijck Clemens Alexandrinus verhaelt. En eenige Stoici hebben geſeyt dat de Natuyre Godes Vierigh was: gelijck Ioan. Damaſcen. van de Ketteren verhaelt. Maer laet de Heydenen vaeren: In de H. Schriftuere wort God dickwijls onder den naeme van ’t Vier verſtaen. Waer over in ’t boeck Deuteron. in ’t iv Cap. van den Vader geſeyt wort, uwe Heere is een verteerend Vier. En S. Paulus tot den Hebreen aen ’t eynde van ’t xii Capittel ſprekende van den Soone, ſeyt, u Woort is te ſeer vierigh. En aen ’t 2 Capit. van de Handelingen der Apoſtelen, van de derde Perſoon ſprekende, ſeyt, en daer verſcheenen op henlieden gedeelde tongen als van Vier, en zijn vervult gevvorden met den Heyligen Geest. Daerom is ’t geen wonder, gelijck Ioan. Damaſcenus verhaelt, dat het Vier in de Templen bewaert wierde, op dat het een teycken ſoude weſen van de Godlijcke Natuyre: en ’t waer een halsſtraffe wanneer de Prieſters het Vier in de Tempelen lieten uytgaen: en zy hieldent daer voor, als of de Godheyd uyt die plaetſe gedreven en uytgebluſcht waere. En ten dien aenſien, worden daer eenige reedenen by gevoeght: de eerſte is, dat het Vier is de oorſprongh van de warmte, waer door alle geſchaepene dingen haer kracht en leven hebben. En daerom ſeyt Varro, dat ignis het Vier, komt van gignendo, dat is, van baeren, overmits daer door alle dingen voortkomen en beſtiert worden.
De goude hoep die zy om ’t hoofd heeft, met eedel steenen en daer by een ſeer groote glans, bediet de volmaecktheyt van ’t gemoed, weſende het aldervolmaecktſte datmen vind, om dat daer in alle de voorbeelden zijn van de dingen, als mede de gedaen[ 220 ]ten, ſoo wel die natuerlijck als konſtigh zijn, en die meer in den wercker bloeyen en uytblincken, alſſe wel in ’t werck of in het wercktuygh doen: Alſoo zijn oock de formen en gedaenten van het AL of Geheel, veel volmaeckter en krachtiger in den Werckmeeſter deſſelven, als in de beſondere oorſaecken of in de ſtoffe; gelijck Thomas Iannin van de Voorſienigheyt ſeyt: Soo wy door Godes toelaetinge, of vlijtige overpeinſinge, totte verſtandelijcke VVerrelt ſullen opvvaerts klimmen: vvaer in het heerlijckſte licht van de Ideen ſeer hel blinckt, en het vvaere VVeſen der dingen vvort begrepen, vvy ſullen buyten tvvijfel, deſe dingen die ons in de ſinnen vallen verdicht en valſch houden; en ons ſal dit leven verdrieten, in ’t vvelcke vvy al te lichtgelovigh gevveeſt zijnde, door de ſinnen, van de valſche inbeeldingen der dingen, ſullen bedrogen vvorden, jae vvy ſullen naulijx de teedere glans deſſelven lichts konnen aenſchouvven, ’t vvelck in de verſtandelijcke VVerrelt ſoo klaerlijck licht, alſoo dat oock haer licht ſich ſeer vvijd uytbreyt, en tot alle dingen behoort. En dit geſchiet om dat dit licht ſeer nae by God is, uyt wiens onuytputtelijcke fonteyne, het ontallijcke lichten ontfangt. En daer over ſeyt Plato: By den Koningh van alle dingen, is alles. En hier by is aen te mercken, dat Plato verſtaet datter twee Werrelden zijn, eene verſtandelijcke en eene gevoelijcke, de eerſte is de voorbeeldelijcke, de tweede is het naemaeckſel, die lichaemlijck en van ſtoffe is gemaeckt. Maer boven dit ſal ick om de kortheyds wille by brengen, de verklaringe van Philo. Over het gebouw des Werrelts, ſeggende: Nae dien God door ſijne Godheyt voorſien hadde, dat geene naemaeckinge ſchoon koſte vveſen, ſonder een ſchoon voorbeelt, en dat geen gevoeligh dingh ſonder eenige uytvlucht, koſte voor goed gekent vvorden, indien het niet met ſijn voorbeelt (van de verſtandelijcke Idæa) over een quam: Nae dat hy dan beſlooten hadde deſe ſichtbaere VVerrelt te ſcheppen, ſoo heeft hy eerſt ſijne verſtandelijcke beeldeniſſe gemaeckt, ten eynde hy nae het voorbeelt van de onlichaemlijcke VVerrelt, die God gelijck vvas, de licchaemlijcke VVerrelt opmaeckte en volvoerde: dievvelcke in ſich ſoude begrijpen ſoo veele geſlachten van gevoelijckheden alſſer verſtandlijckheden in dieſelve ſouden gevonden worden. En nae eenige woorden voeght hy daer by: Indien iemandt noch klaerder redenen vvilde gebruycken, ſoo ſoude men ſeggen, dat de verſtandelijcke VVerreldt niet anders is als het VVoort van de ſcheppende God: VVant eene verſtandelijcke Stad, is niet anders als de reeden van den Bouvvmeeſter, dievvelcke by ſich ſelve overleght hoe hy de Stad bouvven ſal, die by hem alreede in de ſinnen is begreepen.
Zy hout het beeld van de Natuyre in den arm, ’t welck zy den borſt geeft te ſuygen, om de Ziele des Werrelts uyt te drucken, diewelcke de derde was onder de te gelijck eeuwige oorſaecken, dieder hanght aen den Godlijcken ſin, gelijck de glans aen ’t licht: Waer van Fernelius in de verborgene oorſaecken der dingen in ’t i boeck, aldus ſpreeckt: Noch ſoude, te vveten dat Licht, ſoo ’t by avontuyr de kracht haerder inſtortinge ſoude te rugge trecken, en het leven mocht ontbreken, alles vervallen en ſterven, vvant dit is het leven Gods, dit is ſijne vverckinge, de dingen nae de bevveginge van ygelijx natuyre vervvecken, en het leven een yder in te blaeſen: Hy beſaeyt voorvvaer den Hemel met de ſaeden der onſterflijckheyt, maer de aerde mette ſaden der veranderinge.
Derhalven is de Werreld, die alle deſe vier beginſelen en Elementen van de Natuyre, in ſich begrijpt, een ſeecker lichaem, dat in ſich is vereenight, wiens deelen in ſich ſelve zijn verknoopt, door de hulpe van den eenigen Geeſt en ziele des Werrelts. Waer van Virgilius ſinght in ’t vi boeck van Æneas:

De Geest voed’ in ſich d’aerd, den Hemel mette Meeren,
Den lichten kloot des Maens, de Sonne met de ſteeren:
De Geest dus heel verſpreyt, beweeghden al dien romp,
En’t groote lichaem ſweefd’ en mengd’ ſich met dien klomp.

En Cicero ſeyt in ſijne Tuſculaenſche vraegen, dat alle dingen, door eenen Godlijcken en geſtadigen Geeſt worden begrepen: En deſe Geeſt verſpreyt ſich en doorſoeckt den geheelen AL, op de maniere als een leven van de Werlt, dat vergeſelſchapt is met een Hemelſche warmte; waer aen, een voortteelende, voedende, vermeerderende en onderhoudende ſelfſtandigheyt, vaſt is: gelijck men die terſtont ſiet in alle geſchaepene dingen, inſtorten, als oock in alle Dieren die door den melck leven, waſſen en onderhouden worden, en daerom ſeyt de Poeet in de verhaelde plaetſe:

Daer uyt heeft Menſch en Viſch, de Vogels en de Dieren,
Haer oorſprongh en haer kracht, haer ſaeden en haer vieren.

Doch daerom zijn de Metallen, ſteenen en andere ruwe dingen daer van niet berooft: want daer wort geen ſaecke, hoe veracht die [ 221 ]zy, gevonden, die van deſe Geeſt niet wort begonſtight; want doordringende verſpreyt hy, verſpreyende vervult hy, en vervullende ſoo voed hy en beſtiert alle dingen: En tot deſen einde, hebben wy dieſelve geſtelt, datſe melck geeft aen de Natuyre, als een beginſel van alle beweginge, en van de ruſte, en by gevolgh van de voortteelinge, verdervinge, vermeerderinge, verheffinge en plaetſlijcke veranderinge: begrijpende in ſich alle de natuyrlijcke dingen.
Het Land met de bovengeſeyde dingen, waer deſe beeldniſſe ſchijnt op te wijſen, bediet, de benedenſte gevoelijcke en van ſtoffe te ſaemen geſtelde Werreld, diewelcke in alles en door alles van de Ideale, of van de eerſte gedaente, hangt. Maer om veele dingen in weynig woorden te begrijpen, en van alles een kort beſluyt te maken: ſegh ick, dat het Goede is een ſeer uytmuntent Weſen in God. De Schoonheyt is een ſeeckere werckinge ofte eene ſtraele, die alle dingen doordringht. De eerſte ſchoonheyt is in der Engelen Sin. De tweede is in de ziele van dit geheele AL. De derde is in de Natuyre. De vierde is in de lichaemlijcke ſtoffe. En zy pronckt de Ideaelſche Sin op, met ordre. De ziele volmaecktſe met een ſchoon gevolgh van Ideen. En de ſtoffe verciertſe mette formen of gedaenten. En gelijck een enckele Sonneſtrael alle de vier Elementariſche of hoofdſtoffige lichaemen kan verlichten, alſo verlicht oock de eenige Godlijcke ſtrale den Sin, de Ziele, de Natuyre, en de ſtoffe. Derhalven waer men in deſe vier Elementen of Beginſelen, het licht ſiet, ſoo komt men te ſien op de ſtraelen der Sonne, en hier door ſoo keert men ſich, om haer licht te ſien. Alſo beſchouwt men van gelijcken, in deſe vier dingen, den Sin, de Ziele, de Nature en ’t licchaem, yder in haere overeenkominge: En men bemint daer door, dien Goddelijcken glans, en komt alſoo God te ſien, te lieven en tot hem te keeren, als zijnde Schepper van alle dingen.