Bijdragen tot de geschiedenis der wetenschappen en letteren in Nederland/Bijlagen

← simon stevin

Bijdragen tot de geschiedenis der wetenschappen en letteren in Nederland (1821) door Johannes Pieter van Cappelle Bijlagen, p. 34-62.

cornelis drebbel →

Uitgegeven in Amsterdam door Johannes van der Hey.

[ 34 ]

 

BIJLAGEN.

---

gedichten van hugo de groot op den

zeilwagen van simon stevin.

Behalve het gedicht van de groot op den Zeilwagen van stevin, in de voorgaande Verhandeling vermeld, beſtaan er nog drie andere, voorkomende in de Verſcheyde Nederduytſche Gedichten, van den volgenden inhoud:

Maeckt Jupiter een plaets in ’t Hemels’ vyer voor my,
Op dat ick by de twee een derde Wagen zy.
Ghy mooght my meê met haer in ’t Noorden wel gaen ſetten,
Dat my beſtoove raên het water niet en letten.
Ick heb nu al geleert te mijden ’s waters kant,
Dewijl ick hier mijn reys droogh vorder over ſrandt:
Soo ſal my niet geſchiên, dat my niet ſoude luſten,
Te raken ’t Weſterſch nat omtrent de Spaenſche kuſten.
Doet my de eer dien ghy den Dolphijn en den Stier
Wel eertijdts hebt gedaen, en ’t goudtgevelde Dier.
[ 35 ]t’Ontvoeren Hellen, of Arions, of Europen,
Is ’t meer als onder ’t jock van ſulck een Heer te lopen?
Dit is genoegh: maer doch alleen de reden niet,
Alſoo de krans komt toe de geen die ſnelſte vliedt,
Den Arendts vlucht en mijn en kan men niet veel liegen:
Oock Ledaes lief de Swaen en ſal ’t my niet ontvliegen.
Noch Perſeus ſnel gehieldt, die door den Hemel vaert:
Noch oock Bellerophon uw ongetemde paert;
Is hy geſternt die ooyt de paerde-ſpan verſinde,
Denckt wat dat ick verdien die eerst vaer met de winden?
Men ſiet in ’t hoogſte dack het ſchip geſchildert ſtaen,
Dat eerſtmael dorſt alleen door natte wegen gaen.
Doch wilt ghy niet, ick ſal de bergen niet vergaren:
Maer met mijn As en Windt na ’s Hemels percken varen.

* * * * *

Acht en noch twintigh zijn van dit Geſpan gedragen.
’t Getal alleen ons doet verwondren van de Wagen:
Noch meer ’t gewicht van dien doet ſchricken ons verſtant.
Orapien is daer eerſt das Hemels liefſte pandt:
Den broeder van den Heer der Deenen is daer mede:
Graef Hendrick: oock die naeſt ſijn Broeder is de tweede
Daer onſe ſaeck op ſteunt: en ’t Huys van Nasſous eer
Veel Krijghsliê wijt beroemt, en Duytſche Vorſten meer:
Den Heer van Buſenvael die is daer oock t’ aenſchouwen
Des grooten Koninghs beelt, mijn çierſel en vertrouwen: [ 36 ]
Den bloem van Engelant en Vranckrijck vroom gemoet:
Zijn tegenwoordigh daer, en ’t Hollandſch edel bloedt.
Den Spanjaert is getuygh gevangen hier te landen,
Die ooyt was Admirant der Arragonſche ſtranden.
En onder al het vreemdt dat hier is omgegaen,
Van ſijn Geſanten, ſal den Keyſer dit verſtaen.
Want wat wil ick hier doch de Stuurluy gaen verhalen,
En ’t Wagevolck, en die ’t zeyl hoogen en doen dalen?
Soo ick my noemen nu by ſulcke Heeren magh,
’t Is moogh’lijck dat men my meê onder allen ſagh.

* * * * *

AEN DEN GEVANGHEN ADMIRANT.

O Konincklijcke Stam van Arragon, die Kleven,
En al ’t Weſtfaelſche landt nu laeſtmael hebt doen beven,
En ’t water daer den Rhijn ſijn eerſte hoornen ſtaen,
Hoe haeſt is uwe pracht Mendoza nu vergaen?
In onſes Vorſts Triumph werdt ghy geleydt gevangen,
De Wagen die u voert is met een zeyl behangen,
En hadt ghy ſulcken een gehadt op ’t Vlaemſche ſtrandt,
Ghy had misſchien ontvloôn des Overwinners handt. [ 37 ]

* * * * *

gevoelen van simon stevin over de noodzakelijkheid, om de wetenschappen te behandelen in de tale des lands, en de voortreffelijkheid der nederduitsche taal in dit opzigt.

Soude een ghemeente haer in een const oeffenen, ſy ſoude moeten de tael verſtaen daerſe in gheſchreven is, t’ welck haer eyghen tael moest weſen, want hoe wel ettelicke ouders hun kinders t’ Latijn doen leeren, waer in men de vrye conſten nu meest handelt, de ſelve ſijn weynich int anſien van de gemeente. Ten anderen leertmen de Ionckheyt t’ Latijn om hun eyntlick te begheven totte Rechten, Godheyt, of gheneſing: Isſer onder de ſulcke ymant die hem daer na gantſchelick totte Wisconſten ſchickt, dat ghebeurt ſeer ſelden, en ghemeenelick teghen hun ouders danck, ghelijck onder anderen den vermaerden Gaslager tuychobrahe hem ſchrijft ghebeurt te ſijn: Daer isſer onder die oock een grooten deel, welcke hun tijt voort deurbrenghen in oeffening der Latijnſche ſpraeck, leerende veerſen [ 38 ]der ^[1] Dichters van buyten, om op alle dingen die in gemeene t’ ſaemſpraeck voorvallen, een Latijns veers te connen vervoughen: Soucken voort bloemkens van woorden en ſpreucken om in haer brieven en ſchriften te pas te brenghen: En hoe wel ſulcke opghetoeyde ſtijl an ſommighe mishaecht, ſoo isſer nochtans veel ander dieder hun niet me verſaen en connen. In ſomme men vintter onder ſoodanige weynich die hun volcommelick totte wisconſten begheven, en daerom ist noodich ghelijck wy gheſeyt hebben deſe ſtof ghehiandelt te worden inde ghemeentens aengheboren tael. Doch moetſe daer benevens noch goet ſijn, connende alles uytbeelden dat totte ſaeck noodich is. Maer want dit ſtuck der talen een van de voornaemſte punten is, die my doen wanhopen van weerom tot een wijſetijt te meughen gheraken‚ om dat als vooren gheſeyt is, metten onderganck van veel wetenſchappen des ſelfden wyſentijts, oock t’ ondergegaen ſchijnt ſ’ menſchen kennis of oirdeel van goetheyt der talen, en dattet ſwaricheyt ſal hebben hun dat te doen verſtaen, ſoo moet ick na mijn vermeughen daer af breeder mijn ghevoelen verclaren. Tis openbaer dat [ 39 ]de Francoyſen (op dat wy met voorbeelt der Franſche tael beginnen) de vrye conſten in haer ſpraeck meer beſchrijven als ander volckẽ, t’ welck wel oirſaeck is datter hemnlien in haer gemeente meer menſchen daer in oeffenẽ, dant ſoudẽ by aldienſer niet af en handeldẽ, maer wantſe daer in ſeer veel Grieckſche en Arabiſche constwoordẽ ſellẽ, de groote voortganck met kennis der oirſakẽ, om weerom tot een Wijſentijt te geraken, en can daer uyt niet volgen: Want alsmẽ de constwoorden niet grondelick en verſtaet, als by voorbeelt inde Franſche tael te ſeggẽ van Prostaphereſe, Parallaxe, Nadir, Almincantarat en veel dergelijcke haer beteyckening geduerlick t’ onthouden valt de gemeente lastich, de oeffening moeylick, verdrietich, en de ſaeck vã ſlappe voortganck, ſy en commẽ niet verbeteren gebreckige constwoorden díe dickwils beter bepaling vereysſchen, noch de dwalingen mercken dieder uyt volgẽ, dan verblijden, hun te connen ſpreken woordẽ die ander haer lantslieden niet en verſtaen, en datmen hun met verwondering voor Hoochgeleerden hout.
Maer groote dwalingen uyt onverſtaen qua constwoorden te volghen, dat hebben wy int [ 40 ]voorgaende tot ſommige plaetſen angheweſen, ende veel meer ſoudemender noch connen byvoughen, dan ſullent laten ghenouch ſijn mette groote gemeene oude raſerie in de ^[2] ſtof der Singconst van de redens der toonẽ, waer in de palen der vijfde geſtelt ſijn van 3 tot 2; uyt het welcke na vergaring en aftrecking der redens bevondẽ worden tweederley halftoonen, d’ een grooter als d’ ander, de minste van 256 tot 243, d’ ander van 256 tot bycans 240: Het welck anders geſeyt aldus te verſtaen is, de heele ſnaer eens ſpeeltuychs ghedeelt in 256 even deelen, en daer afgeſtopt de 13 (als overſchot van 256 bovẽ de 243) ſoo ſal tgeluyt der heele ſnaer, teghen t’ geluyt der 243 deelen, maken de cleenen halftoon: Maer van de voorſchreven 256 deelen gheſtopt de 16 (als overſchot van 256 boven de 240) ſoo ſal t’ gheluyt der heele ſnaer teghen ’t gheluyt der 240 deelen, maken den grooten halftoon: En om by voorbeelt daer af noch claerder te ſpreken, de banden die de halftoonen ande halfen der ſpeeltuyghen onderſcheyden, en ſullen niet everedelick malcander naerderen, gelijckſe deur Luytſlagers en ander [ 41 ]na t’ gehoor geleyt worden, dan die des grooten halftoons, ſullen wel ſoo veel wijden moeten liggen als ontrent het vierendeel der langde tusſchen d’ ander. Maer want ſulcx niet overeen en comt mette ware halftoonẽ die wy uyter natuer al evegroot ſingen, of mette legging der banden diemen na ‘t natuerlick gehoor ande halfen der ſpeeltuygen vervought, ſoo heeft dit by de Grieckſche ^[3] Spiegelaers der Singconst groote dwalingen veroirſaect, hemlien al tastende daer af doen handelen, goe gheluyden voor quaet oordeelen, ende een onghegront werck beſchrijven.
Maer om hier af by cort voorbeelt wat claerder te ſpreken, t’ is te weten dat de vijfde diens ghemiste reden gheſtelt is op Reden ³/₂, getrocken ſijnde van de ^[4] achtens ware Reden ²/₁, blijft de vierdens Reden ⁴/₃, die getrockẽ van de vijfdens Reden ³/₂, blijft des toons of groote eerſtens Reden ⁹/₈, waer toe noch ſulcken redẽ vergaert comt den tweetoon of groote derde ⁸¹/₆₄, die ghetrocken van den tween-halftoon of cleene vierde, dats van Reden ⁴/₃, blijft voor den halftoon als voorẽ Reden ²⁵⁶/₂₄₃, die ghetrocken van Reden ⁹/₈ des [ 42 ]toons, blijft voor de ander halftoon Reden ²¹³⁷/₂₀₄₈, dats bycans Reden ²⁵⁶/₂₄₆, want ſeggende 2187, geeft 2048, wat 256? comt naghenouch 240: Sulcx dat deſe ſtelling mebrengt twee oneven halftoonen d’een grooter als d’ander, die ons inde dadelicke ſanck niet en ontmoeten, ghemerct wy de ſelve gelijck voorẽgeſeyt is, al evegroot ſingen: En nochtans hebben de Spiegelaers over duyſent en veel hondert jaren, geduerlick blijven ſeggẽ de reden der vijfde van 3 tot 2 wel geſtelt te ſijn: Dat voorwaer merckelick getuychnis geeft de menſchen van pytagoras tijt af (die, hoewel men daer an twijffelen mocht, de ^[5] Vinder geſeyt wort) tot nu toe niet genouch verſtaen te hebben, wat everedenheyt met haer vergaring en aftrecking is. Om van t’ welck by voorbeelt te ſpreken, genomẽ dat ymant weet of toelaet, vier pinten waters een ſtoop te makẽ, maer ſoo dickwils hy in een vat twaelfmael een maet giet die hy meent een pint te doen; ſoo dickwils bevint hy min dan drie ſtoop: Nu ſoo die mensch niet en wist dat ſijn genomẽ maet cleender dan een pint moest weſen, t’ ſoude by de gene die wel ghenouch [ 43 ]weten wat pinten ſtoopen en haer vergaringen ſijn, voor een groote ſlechticheyt gehoudẽ worden: En alſoo mach t’ ander oock voor een groote ſlechticheyt gehoudẽ worden by de gene die wel genouch weten wat everedenheyt met haer vergaring en aftrecking is. Maer wat mach hier af d’ oirſaeck weſen? De voornaemſte ſchijnt dat de menſchen onbequaem constwoorden gebruyckẽ: Als datmen by ons in plaets vant inlandich woort everedenheyt, genomẽ heeft het uytheems Proportie. Want die t’ woort Everedenheyt uytſpreken, hun comt in de ſin te ſeggẽ, hier en ſijn geen even redenen, hoe ſouder dan everedenheyt weſen? welckẽ inval den genen ſoo niet en ontmoet, die altijd t’ onverſtaen woort proportie in de mont hebbẽ. Angaende der toonen ware reden, welcke ymant hier begeeren mocht, angheſien dit haer plaets niet en is, ſoo ſal ick die int laetſte ſtuck der ghemengde ſtoffen vervoughen, en daerentusſchen meughen ſy die welgenouch weten wat everedenheyt met haer vergaring en afttecking ís, verſtaen hoe de oude en nieuwe ſchrijvers groote boucken gemaeckt hebben dieſe ſeggen te handelen van de Singconſtige everedenheyt, ſonder nochtans die te raken: En [ 44 ]dat der Griecken ^[6] grootſte, middel, en cleynſte ſoetluydicheyt, niet dan ghedwaelde rammelingen en ſijn, die veel menſchẽ in ydelheyt den tijt doen verlieſen: Voort hoe de onvolcommenheyt die ſy hun ſegghen in de toonen te vinden, als d’een heele grooter als d’ander, en d’een halve grooter als d’ander, t’ welck d’een dus d’ander ſoo verlappende en verdeelende, niet en is onvolcommenheyt der toonen‚ maer quaet vervolgh commende uyt qua ſtelling des redens der vijfde van 3 tot 2.
Ant voorgaende ſiet mẽ merckelick hoe veel datter an goe verſtaẽlicke constwoordẽ gelegen is, en hoe ſy dwalẽ die de vermenging der uytheemſche woorden voor de Franſche talens (op dat wy weerom daer an commẽ) ſuyvering en verrijcking achtẽ, dat nochtans niet dan haer vervuylling en veraerming en is. Maer ſal ymant ſeggẽ nadien t’ gemeen gevoelẽ deur gantsch Europa anders is, vã geleerdẽ, ongeleerdẽ, eel en oneel, die t’ſame eendrachtelick als uyt eẽ mont loven de ſuyverheyt en rijcheyt die de Franſche tael deur ſulck middel gecregẽ heeft: Wilt ghy de ſaeck beter alleen verftaẽ als d’ ander al t’ſamẽ? Ick antwoordde dattet met my hier [ 45 ]in gaet, gelijct misſchien met u ſoude, ſo ghy deur gantsch Turckie ſaeght en hoordet de menſchens gemeẽ gevoelẽ van mahomets heylicheyt, en ſijn religiens ſekerheyt: Want gelijck de veelheyt, der hõdert duyſenden u niet en can bewegẽ dat te geloovẽ, alſo en can de veelheyt der hondert duyſendẽ my niet bewegen te gelooven dat de Franſche tael rijck, ſuyver of goet is. En gelijck d’alder ervarenſte in mahomets religie, die hun vermetẽ t’ meeſte beſcheet te weten vã mahomets heylicheyt; na u oirdeel minst verſtaẽ wat heylicheyt is: Alſo, d’aldergeleertſte die hun vermetẽ t’ meeste beſcheet vã de goetheyt der Franſche tael te wetẽ, die geloof ick minst te verftaẽ wat goetheyt vã tael is. En gelijck ghy misſchien niet geen u hooft en ſout brekẽ, met int beſonder te weerlegghen de redens der ervaren Mahometisten, om dat ghy haer eerſte ſtelling, en t’ vervolgh d’een metten anderen voor een hoop beuſelinghen houdt: Alſoo en ſoude ick niet geern mijn hooft brekẽ, noch tijt verlieſen, met int beſonder te weerſtaen de redens der ghene die my de goetheyt der Franſche taal willen wijsmaken, immers na de manier diemen tot noch toe gebruyct heeft, om dat ick [ 46 ]haer eerſte ſtelling en al t’ vervolgh van dien voor ongeſchikt houde, en datſe van dinghen ſpreken buyten hun verſtant: want te ſegghen dat ghelijck bloemen van verſcheyden verwen den cruythof vercieren, alſoo verſcheyden vreemde talen het Francois, tis al te hinckende gelijcknis, gheen weerlegghing weerdich. Te ſegghen dattet Orlienſche cha, als van chandelle, chanter, chaleur, veel hubſchen gheluyt is dan het Picartſche ca, van candelle, canter, caleur, ten heeft gheen gront; want ghy ſpreeckt u ſelven tegen als ghy int Latijn, t’ welck haer oirſpronck is, ſeght u wel te bevallen t’ gheluyt van ca in candela, cantare, calor: En diergelijcke is ooc te verſtaen van veel oude inlantſche woorden der Picarden, en Luyckenaers, daer de Orlienſche deur onwetenheyt me ſpotten, want der talen goetheyt wort uyt wat anders ghekent.
Te ſegghen de veerſen der Franſche ghedichten ſoo lieflick te ſijn, datſe yghelick niet weynich en behaghen: Voorwaer ick beken dat ick met gheen cleen vermaking, ettelicke^[7] Dichters gheleſen heb: Maer ſulck behagen uyt de goetheyt der tael te commen, [ 47 ]dat machmen met eere wel ontkennen, gemerct dattet ghebeurt om de ſtof, tot wiens vinding en forming Vranckrijck met veel wonderlicke beſonder gheesten en gheleerde dichters begaeft is: Want ghelijck ghy wel ſeght een vat wijns ſeer goet te weſen, daer af nochtans de tonne niet en deucht: Alſoo ſegh ick de Franſche veerſen te weſen vol gheest, vol geleertheyt, vermaecklickheyt, en const, nochtans en deucht de tael niet: En ghelyck goe wijn wel can ligghen in een qua tonne, dat alſo ſcherpſinnighe vonden, en goe ſtof wel in qua talen connen ghehandelt ſijn. Ick ſegh eyntlick noch dit daer by: Toont my een tael meer ghemengt met vreemde woorden die de gemeente niet en verſtaet dan t’ Francois, ick toon u een aermer ghebreckigher tael dan t’ Francois: Toont my een aermer ghebreckigher tael, die van rijckheyt en ſuyverheyt hoogher ghelooft wort by gheleerden en ongheleerden, ick toon u een ongheluckigher tael, daer weyniger hope van verbetering, en grooter toecommende aermoet af te verwacheen ſtaet.
Nu ſulcx als wy hier gheſeyt hebben yant Francois, dergelijcke is oock te verſtaen vant Italiaens, en Spaens, die met uytheemſche talen, [ 48 ]hoe wel niet met ſulcken overvloet in veel conſten en verſcheyden ſtoffen als t’ Francois, oock gemengt ſijn, want met ſulck misverſtant als int Francois het Orliens ſijn naburens talen veracht, met derghelijcke. veracht het, Tuscaens en Castiliaens elck de ſijne, ſonder kennis te hebben waer in goetheyt beſtaet.
Belanghende ymant nu mocht dencken wat my overgaet in Wisconſtighen handel aldus met verachting van talen beſich te ſijn: Ick ſegh daer op mijn voornemen anders niet te connen verclaert worden, hoemen na mijn ghevoelen weerom ſou meughen an een Wijſentijt geraken, want deur t’ ghebreck van qua talen, wort de cracht van goe bekent.
Nu dan tot hier geſeyt hebbende hoe onbequaem dat qua talen tot beſchrijving van conſten ſijn, en hoe voorderlick de goe, wy ſullen commen tot verclaring des 3 lidts, inhoudende dat nadien goe talen noodich ſijn, datmen om nae goetheyt te trachten ſoude moeten weten waer inſe beſtaet: Hier op ſegh ick: Ten eerſten dat proef van dien bequamelick ghedaen can worden int beſchrijven van vrye conſten‚ en voornamelick Wisconſtigen [ 49 ]handel: Want ^[8] geſchiedenisſen, als hoe paris helena ontſchaecte, en wat groote ſlagen achilles ſlouch, die en derghelijcke ſtof conden de Mimi te kennen gheven deur grimmatſen ſonder ſpreken, maer niet alſo de Wisconſten, welcke als geſeyt is deur Franſche, Italiaenſche en Spaenſche woorden, ick laet grimmatſen varen, niet en connen uytghebeelt worden, maer ſtellen in die plaets Grieckſche, ghelijck oock doet de arme Latijnſche, deur welck gebreck oock onder de Romeynen geen^[9] Wisconstnaers, diemen deur ^[10] uytnementheyt wisconstnaers noemẽ mach, gevonden en wierden: En de ſelve dieder wat afwisten, mochten de ghene ſijn die tot letteroeffening van hun ouders na Athenen in Grieckelant gheſonden waren. Het Griecx dan ſulcx weſende dattet de wisconſten leeren can, is voor een goe tael te houden. Maer waer in beſtaet deſe goetheyt, wat verſchil heeftſe van d’ander, deur ’t welck ſy vermach dat d’ander niet en connen? Voornaemelick de t’ſaemvouging, daerſe rijck af is, want daer me goe ^[11] constwoorden ghemaeckt [ 50 ]worden, deur t' welck het uytſpreken der ^[12] everedenheden cort en verſtaenlick valt, en alle ontmoetende ſwaricheden licht. Maer ſijnder gheen ander goe talen dan Griecx? laet noch een, die veel beter is, namelic het Duytsch, om dattet de t’ ſaemvouging corter en ghewisſer heeft: Corter, overmits de Duytſche tael tot dien eynde ghemaeckt is uyt louter eenſilbige grontnamen, en, grontwoorden, deur ſo gemeenen reghel, dat de meerſilbighe, ſijn of eyghen namen van menſchen, plaetſen, uytheemſche cruyden, vruchten, en dierghelijcke: Of ſijn na d’ eerſte inſetting deur onwetentheyt inghewortelt: Als voor op zijn Noorthollants Vaer, Moer, Sus, Broer, te ſegghen Vader, Moeder, Suster, Brooder, daer ſommighe noch een e meer an hanghen, als Vadere, Moedere, Sustere, Broedere. Of anders datſe beſtaen uyt t’ ſaemghevouchde ſonder datment merckt. Als by voorbeelt dat menighe meynt Navel een tweeſilbighe grontnaem te weſen, die nochtans vergaert mach ſijn van Na met Vel. Maer om van deſe eenſilbige ſeltſaemheyt bewijs te doen, ick heb verſcheyden woorden en namen oirdentlick [ 51 ]by den anderen vergaert, en in Duytsch bevonden 742 eenſilbighe woorden in den eerſten perſoon: Maer int Latijn alleenlick 5, Int Griecx eyghenlick geen, maer langhe, vercort tot 45. Angaende Duytſche namen, bynamen, voorſtellinghen &c. vinde ick in ghetale tot 1428. De Latijnſche (totte t’ ſaemvouging onbequaem) alleenlick 158, Grieckſche 220, welcke ick metter haest verſaemt heb yder uyt ſijn ^[13] woortbouck als volght.

742 Duytſche eenſilbighe woorden.

Ick		Acht.	I’estime.	Existimo.
		Aes.	I’apaste.	Inesco.
		Back.	Ie cuis.	Pinso.
		Baeck.		Pono pharum.
		Baen.	Ie prepare le chemin.	Præparo viam.

enz.

5 Latynſche eenſilbighe woorden.

Do.	Ie donne.	Ick gheef.
Flo.	Ie ſouffle.	Ick blaes.
No.	Ie naige.	Ick ſwem.
Sto.	Ie ſuis debout.	Ick ſtae.
Sum.	Ie ſuis.	Ick ben.

[ 52 ]

45 Griecſche eenſilbighe woorden die uyt langhe vercort ſijn.

βδῶ	Voor	βδέω of βδῆμι
βλῶ		βλῆμι
βῶ		βόω
		enz.

1428 Duytſche eenſilbighe namen, bynamen, enz.

Acht.	Huict.	Octo.
Ael.	Anguille.	Anguilla.
Aem.	Caque.	Cadus.

enz.

158 Latynſche eenſilbighe namen, bynamen, enz.

Ab.	Abs.	De.	Van.
Ac.	Et.	Ende.
Ad.	A.	Tot.
Æs.	Cuire.	Coper.

enz.

220 Grieckſche eenſilbighe namen, bijnamen, enz.

Ὰβ,	menſis	September.
Αἴξ.	Capra.
Ἅλς.	Sal,	mare.

enz.

[ 53 ]Tot hier toe ſijn de eenſilbighe grontnamen en grontwoorden beſchreven, die wy voorgenomen hadden. Maer datſe inde t’ ſaemvouging beneven meerder cortheyt, oock: meerder ſekerheyt hebben dan de Grieckſche, gelijck vooren gheſeyt is, t’ ſelve blijckt daer an, dat de ongheleerde Duytſche ghemeente die A noch B en can, de t’ ſaemvouging doet ſonder daer op te dencken, of ſonder dat ſijt weten, en dat deur de talens eyghenſchap en de reghels welgheoirdende vasticheyt.
Als by voorbeelt ſoo ymant een ſeker mes eyghentlick gebruyckte om corck me te ſnijen, hy ſal dat ſonder hem te bedencken noemen corckmes, niet teghenſtaende hy die verſaemde naem noyt ghehoort en had, oock verſtaent ander al oft lang inde ghebruyck waer gheweest, te weten datmen meent een mes t’ welckmen eyghentlick beſicht om corck te ſnijen, en yder van hemlien ſoudet deur de talens eygenſchap mette ſelve ſilben en, oirden alſo noemen, niemant en ſeght mescorck, noch en ghebruyckter ander ^[14] vallen of ſilben toe. Meer ander voorbeelden ſoudemen hier vande Duytſche t’ ſaemvouging, by meugen [ 54 ]ſtellen, maer ghelijckt onnoodich waer deur veel verſcheyden redenen te bewijſen waermen locht vint, ghemerckt wy nerghens uyt de locht en commen, alſoo ist benevens corkmes, onnoodich ander voorbeelden te beſchrijven, om dattet in de Duytſche tael deutgaens al verſaemlick is wat ons ontmoet.
Mer ſoude hier veel meugen ſchrijven vande beſonderlickheden deſes taels, maer wanttet wel een eyghen Duytſche ^[15] letterconst ſoude vereysſchen, ſullent overſlaen, uytghenomen ſeker drie oude woorden, t’ geſicht angaende, die van de Duytſchen een voorder nadencken gheven: Te weten Steerooghen, Sprietooghen, en Anſchauwen. Mettet woort Steerooghen, verſtaen wy als kennelick is, ſeer ernſtelick ſien, of de ooghen erghens op ſeer vlietelick ſlaen, maer onder alle dinghen daermen d’ooghen vlietich op ſlaen moet, om te ſien t’ghene men begheert, ſoo en weet ick gheen daert noodigher valt dan op de ſterren, alsmenſe by daghe ſien wil de Son boven den ^[16] ſichteinder weſende, want ſoomender niet gheduerich op en blijft ſiende, of bequamen tuych te hulp en neemt, t’gheſicht [ 55 ]eens daer afghekeert ſijnde, t’ can licht ghebeuren datmenſe voor datmael, niet weder int gheſicht en crijcht, ghelijck ick metter daet bevonden heb. Nu dan deur het ſien, of het ooghen op de ſterren, d’alder ſcherpſte en ernſtichſte ooghing ghebeurende die ons te vooren comt‚ ſoo is het woort ſleerooghen met goede reden daer uyt ghetrocken. En vervolghens ſoude daer uyt moghen beſloten worden, dat de Duytſchen eertijts dapper Sterooghers gheweest hebben, ja in dat deel der ſterooging, daer hypparchus noch ptolemeus niet af vernomen en hadden, als vooren van dies breeder gheſeyt is.
Belanghende, het woort Sprietooghen, beduydende qualick of twee voor een ſien: Het is te weren dat met ſpriet beteyckent wort cruys, als de ſpriet eens ſchips cruyswijs voor de mast commende, S’ghelijcx een ſwijnſpriet, ſoo veel als ſwijncruys, om dat de ſtaf wat heeft cruyswijs daer op commende: Oock ſijnder die ſprietwech voor cruyswech ſegghen. Sulcx dar ſprietooghen ſoo veel is als cruysooghen, dat ſijn, oogen wiens ſichtſtralen niet ^[17] evenwijdich en ſtrecken als vande rechteſiende, [ 56 ]maer malcander cruyſen, als van ſchele menſchen die daerom twee voor een ſien. Inder voughen dat dit woort comt uyt kennis der omſtandighen vant gheſicht, als uyt cruyſing of ſprieting der ſichtſtralen.
Om nu te ſegghen vant woort anſchauwen, het is te weten dat wy gheen weſentlicke ſaeck ſelf en ſien, maer alleenlick ſijn ſchaeu, gelijck daer af breeder gheſeyt ſal worden onder d’ eerſte begheerte vant 1 bouck der volghende verſchaeuwing: Sulcx dat al t’ ghene wy ſien niet dan ſchaeuwen weſende, en vervolgens het anſien oock een anſchaeuwen, ſo hebben de Duytſchen daer af het woort Anſchauwen ghemaeckt, om dat benevens t’ woort Anſien te meughen ghebruycken. T’welck ghetuychnis gheeft dat ſoodanighe eyghenſchap der ſchaeuwen by hun bekent was.
In ſomma een die t’weſen der Duytſche tael met verſtant inſiet, heeft oirſaeck om daer af ſo ſeer te verwonderen, als vande teyckens inde 6 bepaling des Wyſentijts beſchreven. Want onder een ^[18] gheſlacht van volck, gevonden te worden ſoo veel verſtandighe menſchen, die weten wat eenſilbicheyt: vermach, [ 57 ]datſe connen beſluyten en volbrenghen het maeckſel van een eenſilbighe tael, tis voor my te ſeltſaem: De weerelt en is nu met ſulcke menſchen niet voorſien, noch gheweest en heeft inde tijden daer ſchriftelicke ghedachtenis af ghebleven is. Dit ghetuychnis des eenſilbighen taels, met haer conſtich maeckſel, en ſulcke woorden daer in als boven, is voor my ſoo wonderlick, dat ick vryelick darf bekennen in vermoeden te ſijn, dattet volck t’ welck die maeckte, de menſchen des, onbekenden Wyſentijts meughen geweest hebben. Ick acht oock dat ſooſe weerom tot grondelicke kennis vant weſen haers taels conden gheraken, en die hielden voor t’ ghene ſy is, dat ſulcx tot vrougher bevoordering eens Wyſentijts mocht helpen.
Maer om ſulcke grondelicke kennis bequamelicxt te becommen, ſoo ſoudet nut ſijn datmen wist tot welcken oirt het beste Duytsch is, op dat ander die verdorvender Duytsch ſpreken, hun tael daer na mochten verbeteren. Als ick hier af mijn ghevoelen ſoude ſegghen, ſoo en weet ick in gantsch Duytslandt gheen plaets daermen de eenſilbicheyt ſoo volcommelick houdt, en ſoo ſuyver onvermengt Duytsch ſpreeckt, als in Noorthollandt: Van [ 58 ]daer ſijn my deur een gheleert man toegheſchickt, een groote, menichte van eenſilbige Noorthollantſche woorden, die onder de voorgaende niet begrepen en ſijn, welcke ick met gheen cleen vermaken overſien hebbende, was wel van wille de ſelve hier by te voughen: Maer denckende dat ſulcke beſonder Noorthollandtſche ſtof, beter deur een beſonder Noorthollants Schrijver gheformt ſoude connen worden, dan deur my; heb nutter gheacht yghelick, ervaren Noorthollander tot ſulcx te vermanen. Waer benevens ick noch ſegh, my te bedrouven inde verderfnisſe dieder van dit beste overblijfſel der Duytſche tael voor handen is, en alree begost heeft, deur dien veel Noorthollantſche ingheſetens haer eyghen tael niet kennende, ſeggen datſe al te plat is, en die verdervende, mengenſe mettet Duytsch der vreemden die om den coophandels wil haer bywoonders ghewarden ſijn: Doch alſoot met gheen ghewelt te beletten en is, men moetet ſijn loop laten hebben.
Tot hier toe is gheſeyt waer in goetheyt der talen beſtaet, daer toe ick het Duytsch tot voorbeelt ghebruyckt heb: Doch ſooder buyten mijn weten beter talen waren, men ſouder beter, voorbeelden uyt meughen trecken. [ 59 ]

* * * * *

DENKBEELDEN VAN HUGO DE GROOT OVER DEN AARD EN DE VOORTREFFELIJKHEID DER NEDERDUITSCHE TAAL. ^[19]

Bijna alle de oorſpronkelijke woorden bij ons vinden zich in ééne Syllabe bevat; en, waar dit bij geval niet heeft kunnen plaats grijpen, zijn wij ’er aan het doorzicht onzer Voorouderen dank voor ſchuldig, die ingezien hebben, dat het juist op die wijze nuttig was voor de menſchelijke maatſchappij, en met de Natuur overéénſtemde. Want ook die naamen en woorden, die eene grondlegging ſchijnen te hebben van meerdere Syllaben, zijn, naar mijn gevoelen, dus niet van ouds geweest: maar, om de uitſpraak te verzachten, heeft men in volgende eeuwen éénen lettergreep in meerderen geſplitst. Van daar die verwonderlijke kortheid van woorden, zoo wel in ’t algemeen in de Duitſche taal, als in ’t bijzonder in die, van welke men zich in Noord-Holland bedient. Want dit Gewest bewaart, even als alle overige inrichtingen [ 60 ]der Oudheid, zoo ook de taal, gelouterder dan andere landſtreeken, en kent de fouten niet eener van vreemdelingen overgenomene ſpraake. Hier houdt men dus ook de vergrootingen der woorden terug, daar zij minder noodig zijn, en men ſpreekt ’er over ’t algemeen beknopter. Deeze kortheid nu der grondwoorden dient, meer dan men zich verbeelden kan, tot het aan één koppelen van woorden: want zo men lange ſpreekwijzen, gelijk ’er veelen in ’t Latijn en Grieksch zijn, in eene lange rei met elkaar wilde verbinden, zoude ’er iets wanſtaltigs, en in de ſchikking der woorden iets gedrochtelijks, uit geboren worden: gelijk ’er van dat ſoort in de Blijſpellen van plautus eenige, naamen geleezen worden, uitgedacht om te doen lagchen, en om welke te doorloopen hij verzekert, dat men reisgeld noodig heeft. Maar wat nadeel brengt het bij ons te weeg, zo men vier, vijf, of zelfs meer woorden aan één ſchakelt, daar dit niet meer dan even zoo veel Syllaben uitmaakt; en daar men bij Latijnen en Grieken ſpreekwijzen aantreft, die zonder ſamenvoeging eene nog grootere lengte hebben? Dit nu is de regel, dien men in ’t aanéénkoppelen der woorden in acht moet neemen: [ 61 ]dat men het geen gezegd wordt de zaak zelve te zijn, door het achterſte woord uitdrukke; daarentegen voor aan zette, het geen de zaak bezit, of het gebruik derzelve heeft, of op eenige andere wijs daar toe behoort. Wanneer dus meer dan twee woorden zich vereenigen, heeft, volgens dezelfde gronden, dat geen, dat aan het, laatſte woord wordt toegekend, wederom iets anders vóór zich, dat ’er eerst aan wordt toegekend; en verricht in eene verſchillende betrekking, op eene verſchillende wijs, het werk der benaaming. In deezer voege treft men geen zaak, hoedanig die ook zijn moge, aan, waar voor men niet ter zelver tijd, indien men wil, het woord kan vinden; en ’er is niet eens ſchranderheid of bijzondere vlijt van nooden om ’er naar te zoeken. Wij hebben deeze kunst ter zelver tijd geleerd, toen wij leerden ſpreeken; en wij hebben te gelijk leeren woorden, nazeggen en woorden ſcheppen. ’Er ontvallen ’er dikwijls aan de kinderen onder ’t ſpeelen en dartelen, zonder dat zij ’er zelven om denken, die wel nieuw zijn, doch geen de minſte gedaante van nieuwheid, vertoonen; en die men niet alleen verſtaat, maar zelfs niet anders aanhoort dan als zulke, waar aan men [ 62 ]dagelijks gewoon is. Waarlijk een Goddelijke taal, waar in het den kinderen zelfs vrijſtaat te doen, ’t geen horatius klaagde dat aan hem, virgilius en varus misgund wierdt! De woorden zijn bij ons zoo talloos als de gedachten. En die zelfden, die wij onder het redenwisſelen uitſpreeken, zonder dat zij te vooren gehoord zijn, zijn zoo eigenaartig en zoo betekenende, dat zij in twee Syllabes uitdrukken, ’t geen een Vertaaler nauwelijks in vier of vijf woorden in eene vreemde taal zou overgieten, De naamen der dingen voeren de bepaaling der dingen met zich: zoo dat plato met de grootſte waarheid gezegd heeft, dat het eer bij de Barbaaren dan bij de Grieken was, dat men de rechte overeenſtemming der woorden met de zaak waarvan zij het teken zijn, moest zoeken. De nuttigheid hier van is in alle Weetenſchappen groot, doch nergens grooter dan in de Wiskunde. Want die kunſten, die op de zekerſte gronden rusten, vereisſchen ook de ondubbelzinnigſte woorden, aan welken ook de Grieken gebrek lijden. En in ’t Latijn heeft niemand der Ouden ooit deeze ſtof durven beproeven.

 

---

 

1. Poëtarum.
2. Ma­the­ria Mu­ſi­cæ.
3. Theoricos.
4. Octavæ.
5. In­ven­tor.
6. Harmonia maxima, media, minima.
7. Poetas.
8. His­to­riæ.
9. Ma­the­ma­ti­ci.
10. κατ᾿ ἔξοχέν.
11. Vo­ca­bu­la ar­tium.
12. Proportionum.
13. Dictionario.
14. Caſus.
15. Grammaticam.
16. Horizontem.
17. Paralleli.
18. Gentem.
19. Vergelijking der Gemeenebesten, D. III. bl. 99 enz.