De Nieuwe en Onbekende Weereld/I-01

← Voorwerk

De Nieuwe en Onbekende Weereld (1671) door Arnoldus Montanus Eerste hoofdstuk: America onbekend

Tweede hoofdstuk: Herkomst der Americanen →

Uitgegeven in Amsterdam door Jacob van Meurs.

[ Afb ]

[ 1 ]

Fol. 1

BESCHRYVING

VAN

AMERICA:

EERSTE BOEK:

Eerſte Hoofd-ſtuk.

America is by de Oude onbekend geweeſt.

DE Oceaen^[1], die zijn by naem meenig - werf verandert, na de landſchappen welker ſtranden beſpoelt, omringt 't aerdrijk met kromme bogten. Tuſſchen America en t Onbekende Zuid land, benaeuwt door de ſtraten, na Magellanes en Le Maire genaemt, vind wederzijds een ganſe woeſte ruimte: welker een voor Euroope , Aſia, Africa en America in diepe gronden neder-zinkt, daer d'andere America en Aſia ſeer wijd van malkander afſcheid: beide door manhafte zee helden roemwaerdig ontdekt, daer de ſonne op en ondergaet. Ten noorden heeft het ys 't meermaels hervatte voornemen by ſtoute ſchippers van verſcheide landaerd geſtuit. Met d'Oceaen zuidwaerd is minder gehardebolt: ſulx als noch ten meeſtendeel onbekend blijft, hoe verre 't water aldaer over diepten of ondiepten vloeid: alleenlijk is by ervaerendheid bevonden, dat de zee doorgaens over laeger gronden ſpoelt ten zuiden, dan ten noorde. De oude Romainen, Grieken, Phenicïers^[2], of ook wat volk immer uit de zee vaert een beruchte naem hadden, zijn niet min ſchroomachtiger als meer onervaeren geweeſt op de waeteren, in vergelijking met de tegenwoordige Euroopeers. Door een onverbreekelijke wet bleef de zee geſslooten, volgens Plinus, Vegetius^[3] en andere, van den elfden der ſlagt-maend tot den tiende van lente-maend, ſulx geen ſchepen zeil maekten, uit vrees voor ſtormen. Ook beſtondenze niet verre buiten 't geſicht der ſtranden af te ſteeken ter voller zee. Ondertuſſchen nochtans mag niemand in twijfel trekken, of verſcheide volkeren hebben, bereeds voor ettelijke eeuwen^[4], haer in de ſcheep-vaert dapper uitgeſlooft. De Heilige Schrift getuigt, hoe de Joodſche Koningen Salomon Joſaphat, Ozias en andere, vlooten toeruſteden, die, uit verre afgeleegene geweſten, Ophirs, goud verſcheide vreemde koſtelijkheden na Canaan voerden. Inſchelijx teikent Strabo aen, dat ten tijde van Homerus, dewelke Salomons leven bereikte, Indien bevaeren is.^[5] En, volgens Plinius, hebben de Romainen, onder 't beleid van Auguſtus, tuſſchen de ſtraet Gibralter uitgeroeid^[6], ontdekt de Spaenſche , Franſche en Duitſche ſtranden, niet alleen tot de Uithoek der Cimbers, (nu genaemt 't Schaeger Rif) maer ſelf de Noorder Oceaen, die Noorwegen en Lapland beſpoeld. De ſelve Plinius voegt hier by: hoe d' Africaenſche kuſten, buiten Gibraltar weſtwaerd aen, voorby den berg Atlas, door ſtoure ſchippers" nu en dan beſigtigt wierden. Meer gedenk waerdig is de togt der Carthaginienſer Hanno^[7], als dewelke uit Gibraltars ſtraet de wijd uitgeſtrekte ſtranden van Afrika tot de Gorgades bezeilde. Eudoxus [ 2 ]Cyzicenus, vluchtende voor den Koning Lathyrus, uit d'Arabische Zee afgestooken, liep voor Gibraltar ten anker.^[8] Voorts verdient het onse bysondere aenteikening, dat der Suaeben Koning, gelijk Cornelius Nepos verhaelt^[9], aen de Roomsche onder Burgemeester Metellus Celer ten geschenk sond ettelijke Indiaenen, die by swaere stormen in de Noorder Oceaen vervielen: en, na veel zukkelen en droevige schip-breuk, den Duitschen boodem onder de voet kregen. Doch lang voor dese voorval heeft Menelaus^[10] Griex Koning door de Middellandsche Zee zeil gemaekt: de stevens gewend rondom Africa: Indien besichtigt: en is na acht jaer t'huiswaerd gekeert; indien Aristonicus Grammaticus in dese vertelling geloof verdient. 't Geen de Griexe histoorie schryvers getuigen van Ptolomæs Euergetes Koning over Egypten dient geensints over geslaegen.^[11] Zijn opsigters langs de strand der Arabische Inwijk ontdekten een verlaeten schip, binnen welk een halfdood mensch vonden, onder verscheide lijken. De half doode, door spijs te mets vequikt, wist geen aenwijsing te doen van waer en waer na toe streek sette? Niemand konde hem verstaen, uit wat landschap herkomstig was. De vreemdeling dan word aen Euergetes over-geschikt: dewelke bysondere vlijd aenwende, ten einde kundschap kreeg van de Griexe tael, om alsoo achter de geschaependheid der gantsche zaek te komen. Te mets in de geseide spraek gevordert, beduide: hoe hy een Indiaen was, door storm by de'Arabische Inwijk ingedreven. Op de togt had hy alle zijn metgesellen verlooren, van ongemak en honger. Beloofde voorts de weg na Indien te wijsen. Euergetes sliep hier niet op: hy rust een vloot toe, voorsien van heerlijke geschenken: voor welke de vloot eindelijk te rugge bragt kostelijke droogeryen en gesteenten. Na de dood des Koninx Euergetes hervatte zijn gemaelinne Cleopatra^[12] de voorige togt, met meerder aental schepen, die buiten de Roode Zee een steven vonden, wiens top een paerd vertoonde, overgebleven uit schip-breuk: uit het paerd wierd bekendk dat het een Gibraltars schip was geweest, welk Afrika omgezeild, aldaer bleef. De steven is zedert tot geheugenis op de markt als Memphis geplaetst.

In de laetste eeuwen hebben de Venetianen, voor alle andere Europeers, sich onderwonden met 't afgelegen Indien koophandel te dryven.^[13] Zy waeren dan eertijds gewend door d'Adriaetische na de Middellandsche Zee streek te houden op Alexandria : alhier stapten ze te land, in de Arabische Inwijk wederom scheep, ea vervorderde voorts haer reis na Oost-Indien. Langs dit vaerwaeter en dese land-togt, voerdenze d'Indische waeren soo lang na Europe, tot eindelijk d'Egyptische Sultan die weg door strooperyen bekommerde^[14]: weshalven haer benoodsaekt vonden Alexandria te laeten leggen, en voor Antiochien (nu Aleppo) te ankeren. Uit Antiochien vertrokken ze na Babylon, van Babylon na Balsarum, van Balsarum na Ormus. Alhier maekten-ze zeil in de Persische Zee, om met d'Indiaenen te handelen. Venetien voorsag dan Euroope van alle gewasschen en kostelijkheden, welke onder d'Ooster Sonne vallen.

En zy waeren noch in besit gebleven, ten zy aldereerst de Portugeesen sich beweegd hadden, ten einde met schepen Indien ontdekten, sonder de goederen op kameelen over land te sleepen.^[15] 't Werk dient weinig hooger aengehecht. Joan de eerste Portugaels Koning had d'Africaensche stad Septa den Mooren stormender hand afhandig gemaekt. Onder zijn vijf zoonen munten bysonder uit de vierde zoon Henrik: die in 't inneemen van Septa sich boven gemein manhaftig droeg: zedert uit de verheerde stad sterke uitvallen op de Mooren deed: en, met buit verrijkt, twee schepen toe-ruste tot vordere ontdekking van Afrika ten zuiden. 't Voorneemen evenwel ging langsaem voort, ter oorsaek veel tijd en geld spilde aen 't bouwen van een nieuwe stad Terzanabali. Doch, in een droom bestraft wegens dit uitstel, vervaerdigt eerlang twee zeilen, op [ 3 ]'t jaer veertien honderd en tien: te meer alſoo uit zekere Africaenſche gevangene bericht kreeg, hoe Afrika ſich boven den berg Atlas wijd en zijdten zuiden uitbreide. De voet van’t gebergte Atlas was tot noch toe geweeſt d' uiterſte bepaeling der ſcheepvaert^[16]; want dewijl aldaer een groot rif in d'Oceaen ſeer verre uitkijkt, was niemand tot dier tijd gevonden, dewelke ſoo diep zeewaerd dorſt ſteeken, buitenalle geſicht van ſtranden, om boven de gezeide ondiepte te ſtevenen.

Joan Conſalvus, Triſtan Varſèus en Ægidius Annius zijn d'eerſte geweeſt, die in d’ open zee ſtoutmoedig inliepen^[17], en verſcheide Afrikaenſche Kuſten en onbewoonde eilanden ontdekten. Onder duſdaenige eilanden zijn Madera^[18] en Sant Joris de Picho: welk eerſte Henrik voornoemd bevolkte met Portugeeſen, en ’t andere met Vlaemingen. Hy verkreeg voorts van Paus Martijn de vijfde, dat alle landſchappen, haer uitftrekkende van d'Uithoek Ganaria af tot Indien toe, den Portugees ſouden onderhoorig blijven.

Na Henrik, aflijvig op ’t jaer veertien honderd en ſeſtig, bleef ’t werk van landen te ontdekken voor een tijd ſteeken: ter oorſaek de Portugaelſche Koning Alfonſus, in ſwaere oorloogen bedremmelt, de handen niet ruim had, om op onzeekere kans d'Oceaen te bouwen. Echter bragt hy dezaek ſoo verre, dat, na ſliſſing der inlandſche beroerten, zijn vlootelingen by de ſtroom Zanaga invoeren: en voor de vermaerde koopſtad Genne, van welke Guinea^[19] haer benaeming ontleent , ten anker liepen. Alhier kregenzeby ruiling elpen-been, goud ſlaeven en een vaste voet op ’t land, vermits beſettelingen lieten binnen een opgeworpen ſterkte : de ſlaeven wierden na Liſſebon vervoert.

Joan de tweede, zijn vader Alphonſis in ’trijk gevolgt, kreeg ’t oog op Arabien en Indien, en byſondere luſt, om een weg te openen uit d'Atlantichena na d'Indiſche Oceaen. De meeſte ſwaerigheid lag in’t beſtieren der ſchepen, wanneer buiten ’t geſigt van ſtranden de volle zee moeſten kieſen; en bovende banken, die vaek ettelijke mijlen weegs in zee uitſtaeken, benoodfaekt wierden te zeilen. Toenmaels waeren ſeer vermaerd in de Wis-konſt Rhoterik, Joſeph en Martijn Bohemus leerling van Joan Monteregius^[20]: met deze raeds pleegt de Koning Joan „ten einde iets bedachten, na welk de ſchippers by ’t onbekend geſternte aen de zuid kant der middag-lijn, eenigſints giſſen konden, hoe verre van dit of dat land af ſteevenden. Degeſeide Wiskonſtenaers vonden eindelijk uit een ſeer heilſaeme werk tuig, namentlijk ’t aſtrolabium, niet alleen om de loop der ſterren af te meeten; maer ook ten dienſt van de zee-vaert heilſaem verandert. Zedert kregen de matrooſen meer moed en vaſtigheid in ’t bezeilen der Oceaen. Onder andere ſtelde Koning Joan over een vloot Jacob Canus , die ter mond van de stroom Zaires invoer: en aldaer een pylaer, behakt met Latynſche en Portugeeſche letteren, oprechtede, vervaetende d’ ontdekking der Africaenſche kuſten, door wie en onder wat Koning volvoert^[21]. Hy vond hier beleefde Mooren: uit welke ſoo veel bericht kreeg; dat een magtig koning over haer heerſchte, die eenige dagreiſen landwaerd in hof hield. Derwaerds ſchikt Canus gezanten af: behoud vier Mooren tot gyſclaers : en voerdze met haer wil na Portugael, onder beding van herſtelling binnen vijftien maenden. De gyſclaers onderweeſen in de Portugeeſche tael, deden bericht: hoe haer vaderland Congo genaemt wierd^[22]. Ter geſetter tijd verruild Canus aldaer de ſelve met de Portugeeſche geſanten: trekrecht toe na den koning, niet ſonder heerlijke ſchenkaedjen: en vind hem ſitten op een elpenbeene throon: ’t boven-lijf was naekt tot de ſchamelheid toe, voorts bedekt met een bombazijne kleedje: om de ſlinker arm droeg hy een goude arm-ring: over de ſchouders hing een paerde ſtaert, welke der koningen dragt is. Canus leid zijn geſchenken voor ’s koninx voeten neder, en onder de ſelve een blinkende kruis-vaen, by de Paus Innocentius d'Achtſle plechtelijk inge [ 4 ]wijd. Zedert wierd 't Roomſche geloof by vele aengenoomen; ſulx de koning ſelf den doop ontfing. Eerlang nochtans door ſommige opgeruid, wierd de nieuwelinx ingevoerde godſdienlt t'eenemael gedempt. Ondertuſſchen ſliep Joan de tweede^[23] niet op d'ontdekking van onbekende landen. Hy vaerdigde Joden en Chriſtenen over Egypten en Alexandria af na Indien: ten einde elders kondſchap kreeg, hoe 't vaer-waeter , boven d' uiterſte uithoek van Afrika, ten handel met d' Indiaenen, gevonden mogt werden. By Joans dood bleef die toeleg ſteeken: ſoo nochtans, dat des ſelsftaetvolger Emmanuel 't werk zedert niet min yverig opvatte. Onder Emmanuels beleid, voerde Valſeus Gama vier ſchepen, die, niet ſonder duiſend gevaerlijkheden, voor Calecut ten anker liepen^[24]: en d'eerſte uit Euroope ontdekten, langs een zorgelije vaert, 't Ooſterſche Indien.

Maer Chriſtoffel Colonus.^[25] was nu vijf jaer voor Gama in de weer, om nieuwe landſchappen weſtwaerd op teſoeken. De toeleg gelukte: alſoo eerlang een geheele weereld gevonden is, die namaels van Americus Veſpucius haer benaeming America ontleende: ſulx de verdeeling des weerelds, door onkunde van d'oudheid onrechtmaetig gemaekt, tot een rechte ſtant gebragt wierd^[26]. Want indien eertijts de gantſche aerdboodem geen ander naem droeg als Aſia, Africa en 'Europe: ſoo blijft nu on wederſprekelijk, dat die drie gedeelten ſlechts een uitmaeken, namentlijk den Bekende Weereld: terwijl ten zuiden een tweede weereld leid, welke ,by weinig kuſten bekend, voorts Onbekend is. Voor 't derde weereldsdeel komt de Nieuwe Weereld of Amerika.

't Sal niet ondienſtig zijn, ons ſelf in te wikkelen in een dubbeld onderſoek wegens dit Amerika ; eenſdeels, of het ooit by de oudheid bekend ſtond? En tenanderen, watvolk en wanneer voor deſe Nieuwe Weereld inwoonders beſchaft heeft? Over 't eerſte ſtuk verſchillen de geleerde onderling. Die aen de oudheid ſoo veel eer toeſchryven, als of Amerika by haer ontdekt , of ten minſten niet onbekend was geweeſt, ſteunen op 't aenſienelijk geſach van beruchte ſchryvers onder de Grieken en Romainen. Zy behelpen haer dan met de weereld-wijſe Plato, dewelke wijdloopig gewaegt van een landſshap Atlantica^[27] vetre buiten Gibraltars ſtraet door twee woefſte zeen beſpoelt en van magtige eilanden beſet. By de zeen verſtaenze d' Atlantiſche en Zuiderzee , by d'eilanden Cuba, Efpanola, Jamaica , Califoria en andere, wederzijds voor America verſpreid. Maer het kan waerlijk niet ontkent, of Plato beſchrijft een land 't welk nergens te vinden is, niet ſonder dartele verſiering van een weelderig verſtand. Immers ſoo weinig doed Diodorus Siculus^[28] voor die America by de oude bekend ſtellen; want als hy verhaelt, hoe de Pheniciers, van d'Africaenſche Kuſt door ſtorm weſtelijk afgerukt, op een groot eiland vervielen, welk d' uitleggers voor America houden, is het daerom Amerika? Neen: het blijft ſeggen ſonder bewijs. Ariſtoteles^[29] word hier met even gelijke waerſchijnelijkheid aengetrokken: wanneer ter neder ſtelt, dat buiten de Pylaeren van Hercules in d' Atlantiſche Zee eertijds een groot onbewoond eiland by de Carthaginienſer koopluiden gevonden wierd: dit bragt niet voort als wilde dieren en boomen : doorſneeden van viſch-rijke ſtroomen en ettelijke dagen zeilens afgezondert van 't vaſte land. De koopluiden, aldaer uitgeftapt, vonden de vruchtbaerheid der grond en getemperdheid des hemels ſoo aengenaem, dat ſich op 't ontdekte eiland ter neder-ſloegen. De Carthaginienſers verbooden op lijfſtraf, dat niemand derwaerds ſoude over-ſteeken, beducht voor verſwakking, indien groote volkplantingen verhuiſden. Maer hoe vonden de Carthaginienſers America ſonder zeilſteen? Hoe wierdenze verlekkert op America, daer de landſtreek rondom Carthago boven gemein vruchtbaer is? Sulx't geen Ariſtoteles verhaelt meer geduid kan worden op de Canariſche Eilanden of Brittannie,as wel op Amerika. Voorts komt ook de Prins der [ 5 ]Latynfche Dichters Virgilius^[30] te voorfchijn: als of die der Nieuwe Weereld gekend had, wanneer aldus ſingt:

Daer leid een landfchap buiten het geflernte verre,

En buiten wegen van het jaer en fon:

Alwaer de torzer Atlas dragen kon

Op ſchouderen den as met ſchintelende ſlerren.

Wie ſat hier tael of teiken vinden van America?^[31] Hoewel ondertuſlchen niet ontkent word, dar de ſchranderſte weereld-wijſen onder de ouden lichtelijk konden afnemen de volmaekte geſtalte, die d’aerde en zee klootsgewijs uitmaeken, uit de ronde ſchaduwe, welke den naem verduiſtert, de verſchillende op en ondergang der hemelſche lichten en ongelijke verheffingen des as-punts: en dewijl d'aerde en zee rond zijn, dat aend’ ander zijde van de middag-lijn ten zuide ſoo wel een bewoonde weereld konde leggen, alsten noorden. Welk gevoelen meer ſteunde op degeſonde reden, dan op een ondervonden ervaerendheid , die voor de laetſte eeuwen ſchijnt bewaert te zijn. Sulx nier alle oude ſoo verre miſgeraſt hebben alsde Latijnſche dichter Lucreſius, of ſelf onder d’ Oudvaeders Lactantius Firmianus en Auguſtinus, beſpottende t' gevoelen van een bewoond aerdrijk ten zuide der middag-lijn. Lactantius^[32] in zijn dwaeling ſteunt op deſe bewijſen: Namentlijk, indien een aerdrijk lag onder onſekimmen, ſoo moeſten de voetſtappen der inwoonders aldaer hooger zijn dan d’ hoofden der ſelve: de boomen nederwaerds met de kruinen waſſchen: de regen, ha-gel, ſneeuw en blixem averechts vallen : de ſteden, bergen en ſtroomen omgekeert hangen. Doch dit bewijs van Lactantius is t' eenemael redenloos^[33] ; want dewijl de aerde en zee een kloot met malkander uitmaeken en alles op aerde en zee ſich na haer middel-punt ſtrekt, ſoo gaen de tegen voetelingen niet meer averechtsalswy : en hebben nevens ons niet te vreeſen, datter iets des aerdkloots in den hemel mogt neder ſtorten. Maer Auguſtinus^[34] heeft een andere grond gehadals Lactantius, waer op zijn miſſlag bouwde.^[35] Hy meinde ſchoon genomen het aerdrijk en zee een ronde geſtalte hadden, nochtans daerom niet volgde , dat bewoonde landen laegen ten zuiden tegen de noorder geweſten aen: aengeſiend’ Oceaen aldaer met woeſte plaſſen over de gronden ſpoelde: of indien eenige kuſten in die weereld’t hoofd uit ’t water opſtaeken, wie had ooit beweeſen,datze menfchen voededen? Want hoe ſoudenze konnen derwaerds geraeken, over een onmeetelijke Oceaen? hoe ſoudenze door de middag-lijn door booren, alwaerde ſon diervoegen barnt, dat geen levendig ſchepfel ſoo overmaetige hette weder ſtaet? En waer ſal dan blijven de goddelijke waerheid der H. Schrift die alle menſchen ſtelt herkomſtig van Adam, en zedert de ſonde-vloed uit de drie ſoonen Noachs? De menſchen dan in die andere weereld,moeſten noodeſackelijk een andere herkomft erkennen, alſoo derwaerds onmoogelijk konden komen uit deſe weereld. Doch, zedert de ontdekking van Ooſt en Weſt-Indien, heeft d'ervaerendheid geleert, datten zuiden groote landſchappen, ſoo verre bevaeren zijn bevolkt gevonden, haer uit-ſtrekken van ooſten tot weſten. En hoewel Auguſtinus deſe waerheid loochent, voor hem nochtans hebben Cicero, Plinius en andere onder de Grieken en Romainen ſtaende gehouden, hoe t’ aerdrijk lag onder een vijfderhande lucht-ſtreek. Deſe verſcheidentheid van landen, onder een heete, gemaetigde of koude hemel, beſchrijft de Latijnſche dichter Virgilius. Zijn zin-rijke vaerſen luiden, vertaelt in’t Neder duicſch,aldus:

Vijf ſtreken d' hemel heeft, van welk een door het branden^[36]

Des ſonne-lichts is rood,en rooſtert by het vuur.

De uiterſt weder-zijds in 't ronde klapper-tanden,

Met glaeſig ys verſtijft en vlaeg op vlaegen zuur.

Hier tuſſchen en de middelſt, uit Gods goed-gunſligheden,

Zijn aen den menſch ter woon twee ſtreeken toegeſtaen. [ 6 ]

Een weg aen beide zijd, ten midden door-geſneden,

Alwaer de teeken-kring moet ſchuinfche gangen gaen.

Met Virgilius komen ook Cicero en Plinius over-een.^[37] Die Prins der Latijnſche redenaers ſegt : Gy ſiet, hoe die 't aerdrijk bewoonen, niet alleen diervoegen van malkander afgeſcheurt zijn, dat niets onder haer van d' een tot d' ander kan afkomen; maer datze ten deelen ſchuins, ten deelen zijelinx, ten deelen als tegen voetelingen ſtaen. Gy ſiet, hoe de ſelve aerde, gelijk als omringt is met ſommige zwachtels, welker twee alder-verft van elkander zijn afgeleegen: en, wederzijds duikende onder 'shemels as-punten,door rijp verſtijft leggen; maer de middelſte en grootſte van een barnende ſonne geſengt word. Twee landſtreken zijn bewoonbaer: welker een zuidelijk leid, alwaer de menſchen voetſtappen ſetten recht tegen ons aen. Doch d' ander, ten noorde uitgeſtrekt, bewoont gyluiden. Voorts getuigt Plinius ^[38], dat het wel ſtrijd tegen 't gevoelen des gemeinen volks; maer echter waerachtigis: hoe aller wegen rondom d 'aerde menſchen verſpreit zijn, en met de voeten tegen malkander aen wandelen. Iemand vraegende waerom de tegen-voetelingen niet in de lucht vallen, gelijk of de reden niet by de hand was, dat zy haer niet verwonderen, waerom ook wy niet vallen?

Doch hoewel de oude, uit redenen voornoemd, konden afmeeten, datter onder onſe kimmen een weereld ten zuiden lag, ſoo ſteldenze nochtans den toegang derwaerds ontoegankelijk: alſoo, (gelijk ook Auguſtinus) oordeelden, 't aerdrijk t'eenemael onbruikbaer te leggen, niet alleen onder de noorder en zuideraspunten, wegens ondraegelijke koude, maer ook onder de middag-lijn, wegens geenſints lijdelijke hette. Tuſſchen de middag-lijn en de koude lucht-ſtreeken in 't uiterſte noorden en zuiden,(het zijn de woorden van Macrobius^[39]) worden wederzijds de geweſten door nabygelegendheid van beider ongetemperdbeid getempert: en in deſe getemperde alleen heeft de natuur vergund te leven. Vorders ſchijnt Augustinus ſelf oploſſing te geven opzijn voorgewende ſwaerigheid: naementlijk hoe de menſehen over een onmeetelijke Oceaen aen de kuſten onder een andere hemel konden landen? Die geleerde Oudvaeder, onderſoekende na de herkomſt der beeſten^[40], die uit vermenging van manneken en wijfken haer oorſprong hebben, ſtelt vaſt: datze alle tot voortelers moeten erkennen, die met Noach in d'Arke op de waeteren der ſond-vloed dobberden. Maer hoe zijn ze geraekt aen de eilanden? tot d'eilanden, dicht by vaſte kuſten gelegen, kondenze gemakkelijk over-ſwemmem: tot verre gelegene, ten gebruik der menſchen, door menſchen met ſchepen gevoert worden. Ondertuſſchen is hier de ſwaerigheid niet weg-genomen;^[41] want indien ſulx plaers had in dieren die dienſtdoen, wiebragt de verſlindende en onhandelbaere beeſten derwaers, als wolven, leeuwen , tygers en diergelijke, langs een ruim en ſorgelijk vaer-waeter, na kuſten rondom beſpoelt door een ruime zee? Weſhalven Auguftinus in deſe ſwaerigheid bedraeid, meind waerſchijnelijk te weſen: datze, het zy God ſulx gebiedende, het zy toelatende, van d' Engelen aen ſoodanige landen gevoert zijn. Indien nu ſulx konde plaets hebben in 't wild gedierte, waerom ook niet in de menſehen, op gelijke wijze tot bevolking van eenafgeleegen aerdboodem gebragt? Te meer nadien d'aerde byſonder geſchaepen is om de menſch. Doch waer toe dit noodig?^[42] Daer de menſchen niet alleen met vaertuig konden over ſcheepen:^[43] het zy uit opſet nieuwe landen ſogten, het zy tegen meining na onbekende geweſten by ſtormen heengedreeven wierden. Hier komt by, dat de aerde, hoewel hier en daer door woeſte plaſſen van haer ſelf afgezonden leid, evenwel by andere oorden of aen een vaſt is, of ſlechts door kleine water - boezemen geſcheiden: ſulx lichtelijk door uitdying van geſlagten, nieuwe inwoonders tot nieuwe landſchappen konden over-ſtappen. Dieshalven behoeft niemand ſwaerigheid te maeken , als of uit Adam , of noch nader uit een [ 7 ]der drie ſoonen Noachs Sem, Cham en Japhet nier herkomſtig ſouden zijn, die een ander gedeelte des weerelds bewoonen.

Ondertuſſchen^[44] dient hier een vraeg-ſtuk noodwendig beanewoord: hoe eerſt na verloop van ſoo veel eeuwen, in de laetſte tijd, een weereld ontdekt wierd, welke den ouden gantſchelijk onbekend is gebleven, daer d'oude voor de laete nakomelingen geenſints wijken, noch in ſtoutmoedigheid, om gewigtige toeleg by de hand te vatten, noch in ſchranderheid, om de ſelve te begrijpen, noch in hardvochtigheid‚ om uit te voeren? 't Blijft^[45] buiten alle tegenſpreeken,dat de zee van ouds her bebouwt is; doch in den aenvang by rouwe ſchippers binnen reddeloos vaertuig. De heidenen ſchryven^[46] den Cretenſers toe, datze aldereerſt een vloot in zee bragten, onder ’t beleid van Neptunus. Doch Plinius beweerd „hoe d'Egyptiſche koning Erythra, voor alle, met zaemen-gebondene vlotten, de Roode zee, tuſſchen d'eilanden bevoer: onaengeſien andere die eer over-brengen tot de Trojanen en Myfier, wanneer na Thracien over-ſtacken, om de ſelve te beoorlogen: andere wederom meinen, dat de Britten ſchuiten met leder bekleed uitvonden, eer ergens vaertuig in ’t water dreef: ſommige pleiten voor de Samothraciers, ſommige voor Danaus uit Egypten na Griekenland geroeid. Maer buiten alle tegenſpreeken heeft Noachs arke den nakomelingen tot een voorbeeld gedient, om ſchepen te bouwen: te meer alſoo zijn kinderen, te mets weelig uit-gedijt, benoodſaekt zijn nieuwe woonplaetſen te ſoeken, en by gevolg over ſtroomen en meiren af te ſteeken. Ondertuſſchen^[47] heeft ieder iets bedacht tot voltoying der ſcheep-bouwery. Aſfoo vond Jaſon de ſchiert-ſchuiten, namaels by de koning Seſoſtris in Egypten gebruikelijk. De galeyen met twee riemen verzonnen d'Erythreers, met drie de Corinthier Amocles, met vier de Carthaginienfers, met vijf Neſichthon, met twaelf Alexander de Groote, met vijftien Ptolemaus Soter, met dartig Demetrius ſoon van Antigonus, met veertig Ptolomæus Philadelphus, met vyftig Philopator. De Tyrier Hippius ſtelde een vracht-ſchuit op ſtaepel, de Rhodiers een jagt, de Duitſche booten. Vorders hen de Gopen een riem, Dedalus den maſt en ſpriet, Piſeus de ſnuit, de Tyrrheniers ’t anker, Anacharſis de dreggen, Tiphys ’t ſtuur onderweeſen door 't beweegen van de ſtaert eens vliegenden kieken-diefs, Icarus de zeilen, hoewel ſommige deſe eer overbrengen aen Dædalus. Minos ſloeg d' eerſte zee-flag. Waer^[48] uit lichtrelijk is afte meeten, waerom in die vereeuwde tijden, vermids de rouwe ſtand der vaertuigen, niemand over d'Oceaen na afgelegene geweften af ſtak. De laeter eeuwen hebben 't werk temets tot grooter en grooter volmaektheid gebragt; maer echter ſoo verre niet, dat in ’t eerſt buiten ’t geſigt van land zeewaerdboorden. De Tyriers^[49] beſtonden voor andere op de noord-ſterre te zeilen : en wanneer, by donker weder, dit hemels licht quiijtgeraekte en te gelijk de kuſt, ſette ſtreek by giſſing op de wind; indien twijfelden, of de wind mogt veranderd weſen, lieten eenige vogels vliegen, die altijd ’t naeſte land kieſen. Maer hoe weinig ſoude ſulx te paſſe komen in de by na onmeetelijke Oceaen? 't Is wel waer, dat de Romainen^[50], wanneer haer moogendheid met Julius Cæſar en Auguſtus den weereld, tuſſchen d' Euphrates, Rhijn, Oceaen, Donauw en ’t gebergte Atlas, onder de knie had, d'Oceaen met ſwaere vlooten bezeilden, welke ook ’t geweld der golven veilig uieſtonden: evenwel behieldenze nooit ſoo veel moed, om nieuwe weerelden op te ſoeken. Het^[51] zy geoordeele wierd, dar haer alleen heerſching te overmagtig en als top ſwaer was: als die te veel hadden te beſtieren; weshalven onraedfaem na meer uitte ſien. Her zy zeder ’t verval der Roomſche moogendheid, Euroope ettelijke eeuwen achter een in een geduurige wapenkreet bleef, door de verwoeſtingen aengerecht by de Gotthen, Hunnen, Alanen, Vandalen, Noormannen, Longobarden en vordere landaerd, die [ 8 ]'t noorden t'ellekens met groote ſwermen uitleeverde^[52]: ſulx de volkeren allenthalven alle krachten en gedachten inſpanden ten tegenweer van ſulke overlaſtige vyanden. In 't ooſten ſtond het niet beter geſchaepen: als welk voor de geduchte wapenen der Scythen, Perſen en Saraceenen jammerlijk zidderde: en naderhand de dagelijx aenwas van de Turkſche magt, toteen eindelijk verderf, met bedrukte oogen te gemoed ſag. Sulx de bekende weereld te veel te doen vond met haer ſelf, dan om op onzekere toeleg een onbekende weereld te ſoeken. Voorts word met geen waerſchijnelijk bewijs by gebragt d'oude ſchryver , welker getuigenis Hieronymus^[53] ter neder-ſteld: Wy onderſoeken ook wat zy de eeuwe deſer weereld: of ook een andere eeuwezy, welke niet behoort tot deſe, maer tot andere weerelden, waer van Clemens in zijn brieven gewaegt. d'Oceaen en weerelden die over de ſelve leggen? Of het een weereld zy, die op 't begin der eeuwen , wanneer Adam gemaekt is, tot zijn voleindiging voorby gaet? Of waerlijk de weereld word, met een andere benaeming, genoemt de vorſt des luchts, die nu werkt in de kinderen der ongehoorſaemheid? 't Schijnt^[54] Clemens met Cicero , Plinius, Virgilius en andere heidenſche geleerde over een ſtemt, wegens de bewooning desaerdboodems ten zuiden der zuider zon keerkring in gemaetigde geweſten buiten de ſtrenge koude en brandende hette. Maer hoe raekt dit America, 't welk niet alleen onder de middag lijn verzengt word: maer ook onder de noorder as-punt verſtijft? Minder ſchijn heeft, 't geen d' Auguſtijner monnik Luidewijk Leo uit Obadja voor den dag brengt: evenals of die Propheet in de drie laetſte vaerſen fijner voorſegging ſprak van de Spanjaerden , die America niet alleen ſouden ontdekken; maer ook ten Chriſtendom bekeeren: ter oorſaek die in Zarphad zijn, de ſteden^[55] van 't zuiden erfelijk ſullen beſitten, en Heilanden op den berg Zions ſullen opkoomen, om 't faus gebergte te richten. Doch waerlijk handelt Obadja van de herftelling des Joodſchcn volks uit Babels gevankenis, welke diervoegen heerlijk ſoude zijn, dat haer ſtand verre de voorige te boven ging: als die door de Meſſias tot den top der geeſtelijke gelukſaeligheid moeſt gebragt worden: wanneer ook de ſelve ſijn Apoſtelen en vordere dienaers wilde afvaerdigen, om 't heil te verkondigen aen d'einden der aerde. Quanfuis de Joodſche Rabbynen verſtaen door Zarphad , niet ſonder een ſtout verdichtſel Spanjen, dieshalve ſpreekt Obadja: der Spanjaerden verrichtingen op Amerika? En by gevolg blijft America lang voor Chriſtus bekend? 't Verdichtſel heeft geen wederlegging van nooden.

Eindelijk kan ook hier geenſints dienen, 't geen Pinedas, Fullerus en Levinus Lemmius drijven: namentlijk, dat Salomon 't zee kompas had uitgevonden: weshalven zijn vloot, toegetakelt tot Ezion-Geber, uit de Roode Zee gemakkelijk konde over-ſteeken na de ſtraet Magellanes, om 't Peruaenfſche goud af te haelen. In de beſchryving van Peru ſal duidelijk getoond worden, dat Peru niet is Ophir, gelijk ſommige, ſonder reden of waerſchijnelijkheid, gevoelen^[56]. Maer belangende 't gebruik des zeil-ſteens tot de ſcheep-vaert, by Salomon verzonnen, kan niet meer zijn, als een ſeggen, van alle bewijs ontbloot. Want ofſchoon Salomon alle menſchen voor heeft 't komen nahem in wijsheid voorby ſlapte^[57]: en ſelf de natuurlijke verborgendheden der kruiden, boomen, berg-ge-waſlehen, ſteenen en alle vordere natuurs geheimeniſſen meteen naeuwkeurig oog beſchouwde: nochtans volgt geenſints , dat hy ontdekt heeft 't geen in de zeil-ſteen ten dienſt der ſchippers verborgen lag. Immers hier af is nergens gewag. En indien bereeds by Salomons tijd 't kompas in ſwang ging,hoe geraekteſoo heilſaem gebruik zedert uit de weereld? Albertus Magnus beuſelt, wanneer hy aen Ariſtoteles de wetenſchap deſer verborgenheid toeſchrijft. Nergens word noch by Ariſtoteles, Galenus, Alexander, Aphrodiſienſis, Plinius, Lucretius, of ſoo veel als ooit onder de Grieken, Romainen, Arabiers, ja wat [ 9 ]landaerd ’t mogt zijn, 't minſt gewag des zee-kompas gemaekt. Want^[58] hoewel ſommige d' eerſte vinding des zeil-ſteens toepaſten een Indiaen, andere een harder, wiens ſchoenen met ſpijkers beſlaegen aen den zeil-ſteen-achtigen berg Ida bleven hangen. Hoewel de ouden veel geheimeniſſen uit-vonden, als het trekken des yſers, ter oorſaek ’tyſer voedſel verſchaft voor den zeil-ſteen, ’t driederlei onderſcheid tuſſchen de zeil-ſteenen, welker ſommige ’t yſer afkeeren, gevonden by den Griek Theamedes, en voorts andere bekende eigenſchappen: nochtans^[59] zijnze nooit ſoo verre gekomen, dat bedachten, hoe een zoort der zeil-ſteenen alle pijn en uitgudzen des bloeds benam, ſchoon eenige ſcherpte, met de ſelve beſtreeken door huit, aderen vleeſch en zeenuwen door-ging: gelijk ſulx Hieronymus Cardanus^[60] aen ſich ſelf en andere by ervaerendheid waerachtig bevond, uit onderrechting van de genees meeſter Laurentius Guafcus Cheraſcius: veel min dat niet alleen ’t kompas gevreeven met een zeil-ſteen, gegraeven ten noorden der Middag-lijn, 't noorden aen-wijſt, gelijk een ten zuiden gehaelt het zuiden; maer^[61] dat het na verſcheidendheid des hemels verſcheiden mis-wyſingen heeft: aſfoo, onder andere, wanneermen van’t eiland del Cuervo noordelijk ſtreek ſleld, wraekt het kompas een weinig weſtwaerd; maer zeilende na de middag-lijn wijkt het aſten ooſten. Waer^[62] uit dan ditbeſluit volgt, dat onmoogelijk America konde bevaeren worden ſonder ſtreek-wijſer, gevonden by Flavius Melſus Napolitaen, op’t jaer dartien honderd en drie^[63]. Sulx Jofeph d'Acoſta mis-taft, wanneer d'eer van ſoo boven gemein nuttige vond ſchijnt toe te ſchrijven aen eenige Muhammediſche zee-luiden door Vaſco de Gama omtrend Mozambique ontdekt, de Oceaen bevaerende by ‘t kompas daer Gamaes reiſe meerals een eeuw na Mellfus is voor-gevallen. En deſe beleefde een tijd, diergelijke de weereld naeuwelijx ſag, wegens de bloeyende ſtand der wis-konft: in welke toemaels, niet ſonder algemcine verwondering uitmunteden Richard Walingford, Nicolaes de Lynna, Joan Halifax, Gualther Britte , Joan Duns en Joan de Lignariis, aenfienelijke lichten in de ſterren-ky-kery en zee-vaerd, en buiten twijfel tot geen klein behulp voor Melfus. Eindelijk ’t geen byſommigeverhaelt word, (ten bewijs als of America bereeds omtrend 's Heilands geboorte den Europeers bekend was) van een oude penning, vertoonende 't beeld des kaiſars Auguſtus, in Peru uit-ge-graeven en na Romen over-geſchikt, mag geplaeſt by de bedriegery die Hermicus Cajadus te werk ſtelde, op ’t jaer vijftien honderd en vijf, buiten't Portugeeſche ſtedeken Syntra, alwaer drie marmor-ſtcenen heimelijk in d'aerde dolf, behakt met oude letters, vervarende de voorſegging van een Sibylle, wegens d’ ondekking van Indien, onder Emmanuel koning van Portugael. De ſteenen, quanfuis by geval uit-gegraeven, maekten ſulk een beweging onder degeleerde, dat verſcheide ſich met groote uitleggingen af-ſloofden.

1. Beſchyving der Oceaen.
2. Kleine kennis der ſcheepvaert by de ouden.
3. Veget. Re Melit. l.4.c.39.
4. Scheepvaert is ſeer oud.
5. Geograph. lib.1.
6. lib. 2. Hiſt Nat. c. 67.
7. Zee-togt van Hanno
8. van Eudoxus. Strabol 2.
9. Wondere reis van sommige Indiaenen:
10. van Menelaus:
11. Gedenkwaerdige togt van een Indiaen in Egypten gehad:
12. als ook van Cleopatra.
13. De Venetianen dryven d'eerste in Europe handel op Oost-Indien:
14. hoe zy haer reise voortsetteden.
15. By wat gelegendheid de Portugesen alder eerst onderstondende kusten van Africa en Indien te ontdekken.
16. Waerom Africa niet verder ontdekt wierd?
17. Wie d' eerſte in volle zee liepen.
18. Madera van wie bevolkt.
19. Door wie Guinea ontdekt is.
20. Aſtrolabium van wie en waerom bedacht?
21. Gedenkwaerdige verrichting van Jacob Canus
22. Ontdekking van Congo.
23. Joan den Tweede ſoekt ooſt-Indien te water te ontdekken.
24. Togt van Vaſeus Gama.
25. Chriſtoffel Kolonus
26. Verdeling der aarde.
27. Atlantica Plato in Critia & Timeo.
28. Diod. Sic. l. 6.
29. Ariſt. de Mirandis in Natura auditis.
30. Æmaid 1.6
31. Amerika is by de Oude niet bekend geweeſt
32. Lact l. 3. c.24
33. Dwealing van LaBantius wegens detegen-voetelingen.
34. als ook van Auguſtinus
35. De Civil. Dei Lib. 16 c. 9.
36. Georg. l 1.
37. Macrobius in Somnium Scriptionis lib. 2.c.5.
38. Plinus lib.2
39. Macrob. Somn. Scrip l 2.
40. Hoe de beeſten zijn gereakt op afgelegene eilanden?
41. byſonderlijk de wilden?
42. Hoe de menſen geraekt zijn in nieuwe landen?
43. Auguſtinus weaerleid
44. Redenen waerom America ſoo lang onbekend is gebleven?
45. Wie d' eerste de zeehebben bevaeren:
46. verſcheide gevoelens der heidenen hier af.
47. Eerſte vinders van ieder deel des vaertuigs
48. Waerom eertijds geen verre overzeeſche landen ontdekt zijn.
49. Manier van vaeren der oude:
50. der Romainen.
51. Waerom America ſoo laet benkend is?
52. Waerom America ſoo laet bekend is?
53. Hieronym. inc. c. 2 Epheſ
54. Gevoelen der oude wegens een onbekende weereld.
55. Of America in Gods Woord bekent is.
56. Salomons vloot is niet gevaeren naar Peru.
57. Salomon heeft 't kompas niet gevonden.
58. Zeil-ſsteen van wie gevonden?
59. Wondere kracht des zeil-ſsteens.
60. de Subtilitate l.7.
61. Miswyſingen van 't kompas.
62. Genebrard. Cron.
63. Door wie en wanneer 't Compas gevonden is.