<- 1860 Album der Natuur
Tiende jaargang 1861
1862 ->
Album der Natuur : een werk ter verspreiding van natuurkennis onder beschaafde lezers van allerlei stand was een Nederlands populair-wetenschappelijk tijdschrift dat verscheen tussen 1852 en 1909.
De hier ontsloten editie van de tiende jaargang is ontleend aan de versie uit de bibliotheek van het Natural History Museum te Londen.[1]

Dit werk is in het publieke domein.

[ Fr.t. ]
 

ALBUM DER NATUUR.

 
[ T1861 ]
 

ALBUM DER NATUUR.



EEN WERK

TER VERSPREIDING VAN NATUURKENNIS

ONDER BESCHAAFDE LEZERS

VAN ALLERLEI STAND.

ONDER REDACTIE VAN

P. HARTING, D. LUBACH EN W. M. LOGEMAN.



NIEUWE REEKS.

 

 

1861.

 

 

GRONINGEN ,
DE ERVEN C. M. VAN BOLHUIS HOITSEMA.
1861.

[ dr. ]
 

SNELPERSDRUK VAN DE ERVEN C. M. VAN BOLHUIS HOITSEMA.

 
[ Inh ]
 
 

 
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 1.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 20.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 27.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 31.
Windvormingen, door W.C.H. Staring (Vervolg en slot)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 33.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53 en 65.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85 en 97.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 95.
[2]
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 122.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 125.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 126.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 129.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 155.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 157.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 159.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 161.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
185 en 193.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
207 en 225.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 261.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 281.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 288.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 291.
[ Inh ]
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 293.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 322.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 325.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 348.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 356.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 357.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 376.
 

 
[ Inh ]
 

LIJST DER AFBEELDINGEN.

 

 

STEENDRUKPLATEN.

Het huwelijk der planten.
Vogelnestjes.

 

 

HOUTSNEDEN.

 
Het Kootwijksche zand op de Veluwe met heuveltjes, die door kraaijenbeziën bevestigd zijn
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 4.
Paddestoelvormig heuveltje in het Appelsche zand bij Oosterwolde met eenen heuvel door helm bevestigd
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 5.
Uitgewaaide zandheuvel in het Oldebroeker zand bij Elburg
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 6.
Afgestoven heuvel, vijfmaal overstoven, in het Drouwensche zand bij Borger
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 7.
Zandheuvel met beenderkoeken onder den bovenkorst in het Dieversche zand in Drenthe
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 7.
Afgestoven, maar vroeger opgestoven heuvel in het zand van Appelscha bezuiden Oosterwolde
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 9.
Golfjes op den bodem van zandstuivingen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 9.
Labyrinthodon en planten uit het tijdperk van den bonten zandsteen, met de voetstappen, die van dit dier in den steen te Hilburghausen worden aangetroffen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 10.
Het Deelensche zand boven Arnhem door heidezoden en dennepoten tot staan gebragt
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 14.
Eenjarig denneplantje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 15.
Dennenschop. Den met den schop gestoken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 15.
Dennenboor. Den met de boor uit den grond geboord
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 16.
De woeste Hoeve aan den straatweg naar Apeldoorn
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 17.
Grens van het Beersche zand tegen de oeverlanden van de Vecht boven Ommen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 34.
De Boschberg, overstoven Eik, in het zand van Appelscha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 35.
Overstoven hoogveen bij Bakkeveen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 35.
Dooreengevallen Hunebed in het Emmerzand
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 37.
Vermoedelijk voormalig meer bij Weert
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 38.
Rottum, met de woning en het tuintje van den voogd, den aangeslibden kleigrond en de beide kapen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 43.
[ Inh ]
VIII
Doorsnede van Katwijk naar den Haarlemmermeerpolder
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 45.
Doorsnede bij Loosduinen naar Wateringen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 47.
Laan bij Heemstede
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 49.
Dennenbosschen aan den heikant bij Wolfheeze
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 49.
Gegroefde ziel van een geweer
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 58.
Draaijende kogel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 62.
Doorsnede van een Pruissisch kanon
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 63.
Draaijing van den hoepel in het jeu des Graces
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 66.
Loopbaan der aarde om de zon
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 67.
Corps flottant
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 68.
Banen van een puntkogel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
72 en 78.
Buskruidlading (stelsel thouvenin)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 75.
Puntkogels
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76, 78 en 79.
Boorgat en koker om water rijker zouthoudend te maken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 102.
Gradeertoestel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 104.
Zoutkeet
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 106.
Kristallisatie van zout
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 107.
Zoutkristallen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 108.
Inrigting van een zouttuin of saline
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 112.
Bonte specht (Picus medius)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 161.
Toecan (Rhamphastos carinatus)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 164.
Curculio Pini
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 166.
Stuk dennenhout met gangen en popholten van de larven van Curculio Pini
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 166.
Cerambyx carcharias
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 167.
Takje van een hazelaar met een gang der larve van Cerambyx linearis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 167.
Bostrichus typographus
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 168.
Stuk sparrenhout met gangen van bostrichus typographus
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 168.
Gangen van bostrichus chalcographus
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 169.
Stuk hout met een wilgenhout-rups
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 171.
Stukje hout met gangen en kamers, uitgegraven door Formica fuliginosa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 173.
Gedeelte van een houten paal met gangen van Xylocapa violacea
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 175.
Doorsneden van een houten paal met gangen van eene timmerwesp
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 177.
Achterlijf van Cicada plebeia met hare legboor
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 178.
Tak met gangen geboord door eene cicade en met eijeren gevuld
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 180.
Sirex gigas
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 181.
Achterlijf van Sirex gigas, met boorwerktuig
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 182.
Nest met eijeren van eene zaagwesp in een takje van een rozenboom
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 183.
Achterlijf van eene bladwesp
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 183.
Zaagwerktuig van Cimbex sylvarum
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 183.
Nest van de dwergmuis (Mus minutus)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 211.
Nest van een ekster
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 224.
Nest van den gewonen vink
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 226.
[ Inh ]
Nest van een lijster
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 227.
Kolibri met haar nestje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 228.
Nestje eener andere kolibri
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 228.
Nest van den Baltimore-vogel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 232.
Nest van Synallaxis rubrifrons
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 234.
Nesten van Ploceus pensilis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 237.
Nesten eener kolonie van Ploceus socius
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 239.
Secretaris-valk (Gypogeranus serpentarius)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 242.
Nest van de kleine zoetwater-stekelbaars (Gasterosteus pungitius)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 246.
Nestje van de grootere zoetwater-stekelbaars (Gasterosteus aculeatus)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 248.
Antennularia met nestjes van Siphonocetus crassicornis. Nestjes van Podocerus pulchellus op eene Laomeda
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 250.
Ulva met nestjes van Podocerus funula. Voet eener Laminaria een nest van Amphitoë rubricata bedekkende
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 251.
Larven van watermotten (Pryganidae) in hare kokers
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 251.
Rups van eene kleederenmot (Tinea vestianella) in haar kokertje en het volkomen insekt
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 253.
Wilgenbladeren, door de rups van Tortrix salicis zamengesteld
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 254.
Nestbouw van Curculio betuli
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 255.
Pop en pophulsel van Curculio Schach
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 256.
Nestbouw van Megachile centicularis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 258.
Bladerencel eener Megachile
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 259.
Indische snijdervogel (Orthotomus sutorius)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 281.
Nest van Orthotomus sutorius
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 282.
Nest van den Chineschen snijdervogel , naar Martinet
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 284.
Nest van Arachnothera longirostris
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 285.
De Lyse-fiord
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 289.
Geopend achterlijf eener spin, met de daarin bevatte spinklieren
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 295.
Aarsopening, spintepels en spinbuisjes
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 295.
Spinbuisje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 296.
Spintepels met hunne spinbuisjes, waaruit de spinragdraden te voorschijn treden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 296.
Kamvormige haken aan het uiteinde van een spinnepoot
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 297.
Kruisspin (Eipeira diadema) aan een gespannen draad hangende
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 297.
Dolomedes mirabilis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 298.
Kruisspin, bezig haar web te maken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 299.
Waterspin (Argyronecta aquatica)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 301.
Cocon van Eipeira faxiata
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 302.
Nestje van Eipeira arundinacea
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 302.
Wilgenhoutrups, masker van Cossus ligniperda
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 304.
Spinklieren en darmkanaal van de wilgenhoutrups
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 305.
Kop der rups, van ter zijde en van onderen gezien
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 305.
Achter- en voorpoot eener rups
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 306.
[ Inh ]
Eijeren van de ringrupsvlinder (Gastropacha neustria)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz. 306.
Processierupsen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 306.
Geopende cocons van Saturnia carpini
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 309.
Vervaardiging van de cocon van Tinea sequella
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 310.
Nestjes van Hydrophilus piceus
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 315.
Geopend nestje van Hydrophilus piceus, met de daarin bevatte eijeren
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 315.
Hydrophilus piceus, bezig met onder water zijn nestje te bouwen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 316.
Hydrophilus piceus het mastje van zijn onder aan een blad bevestigd nestje vervaardigende
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 317.
Nestje van Microgaster alvearius
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 319.
Janthina met haar nestje
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 321.
Het nest van een hommel en twee hommels bezig mos daarvoor te verzamelen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 326.
Hommelnest van binnen gezien
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 328.
Broodcellen uit een hommelnest
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 328.
Werkbij, koningin en hommel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 333.
Monddeelen van eene werkbij
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 333.
Achterpoot van eene werkbij
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 334.
Darmkanaal van eene werkbij
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 334.
Werkbij van de onderzijde gezien
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 335.
Achterlijf met de waschschubjes
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 335.
Gedeelte eener raat, tegen het licht gezien
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 338.
Cellen van ter zijde gezien
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 338.
Koninginnecel, ter zijde van eene raat
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 339.
Wijze, waarop de werkbijen gedurende de wasvorming aan elkander zijn opgehangen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 340.
Gordijn van waswerkers
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 341.
Een waswerker het fondament der eerste cel leggende
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 341.
Opvolgende toestanden in den eersten aanleg eener raat
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 342.
Raat, verder gevorderd
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 343.
Gedeelte eener onvoltooide raat, met de daaraan werkende bijen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 343.
Bovenkaak eener wesp (Polistes gallicus)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 379.
Polistes tepidus, met zijn nest
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 379.
Nest van Icaria variegata
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 381.
Nest van Vespa crabro, in eene boomholte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 382.
Nest van Vespa vulgaris
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 382.
Nest van Vespa sylvestris, aan een boomtak bevestigd
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 383.
Gedeelte van eene raat van Vespa vulgaris, met een der zuiltjes. Gedeelte van het buitenste hulsel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 383.
Nest van Chantergus chartarius)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 385.
 

 
[ Inh ]
 

INHOUD.

VAN HET

WETENSCHAPPELIJK BIJBLAD VAN HET ALBUM DER NATUUR.

 

 
Tasman's reisjournaal
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz 1.
Verandering der temperatuur met de hoogte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 2.
Fossilen van Pikermi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 2.
Wet van Prout aangaande de atoomgewigten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 3.
Vorm der aarde
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 5.
Geleidingsvermogen der gassen voor de warmte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 5.
Nyam-nyams
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 6.
Onmogelijkheid om door den indruk op het netvlies alléén te bepalen, welk netvlies dien indruk ontvangen heeft
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 6.
Naam der roode zee
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 8.
De Javaansche Anabas scandens
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 9.
Staalvorming
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 9.
Magnesium als lichtbron
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 10.
Nieuw ligt smeltbaar metaal
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 11.
Phosphorescerende stof van den rog
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 12.
Verschil van prikkelbaarheid in eene en dezelfde zenuw
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 12.
Nieuwe soort van Anneliden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 13.
Het aan elkander vriezen van ijsblokken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 14.
Ontwikkeling van zuurstof
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 15.
Geamalgameerd zink, cadmium en ijzer als elektromotoren
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 15.
Fabriekmatige daarstelling van ijs in den zomer
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 17.
Phosphorus in den dampkring
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 17.
Middel ter verkrijging van zelfontvlambaar phosphorwaterstof
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 18.
Proeven over generatio spontanea
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 19.
Bewoners van Nieuw-Caledonie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 20.
Opstijging der vochten in de planten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 21.
Kweeking van schildpadden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 21.
Nieuwe wijze van ijsbereiding
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 21.
Een nieuwe regenmeter
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 22.
Phosphorescentie door bestraling
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 23.
Proeven over de bevriezing van zoutoplossingen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 24.
Groote ijzer-meteorieten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 25.
[ Inh ]
Photografische afdrukken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz 25.
Irritabiliteit en contractiliteit van plantendeelen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 25.
Fossile algen in groenen jaspis
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 26.
Arsenicum in steenkool
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 27.
Rol van het trommelvlies bij de geluidswaarneming
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 27.
Iets betreffende de parelmossel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 28.
Oesterteelt
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 29.
De op een na hoogste berg der aarde
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 29.
Opheffing van den bodem door eene aardbeving
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 30.
Overblijfselen van een beenigen visch in het overgangsgebergte van den Rijn
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 30.
Hyalonema Sieboldi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 30.
Groote topaaskristallen uit het Oeral-gebergte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 31.
Fossilen op groote hoogte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 31.
Vervormbaarheid van het ijs
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 31.
Magneto-elektrische proefnemingen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 33.
Spierzamentakkingen der mechanische werkingen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 34.
Wegsterven der oorspronkelijke volksstammen in door de Europeërs bezette landstreken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 36.
Fossile mensch
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 37.
Grieksche schedel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 37.
Vorm van den thorax bij de oude Grieken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 38.
Groei der beenderen in de lengte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 38.
Organen aan de peripherische uiteinden der bewegingszenuwen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 39.
Verrigtingen der milt
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 40.
Opmerkelijk geval van albinisme
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 40.
Kiezelschalige Foraminiferen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 41.
Koloniaal-zenuwstelsel der Bryozoa
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 42.
De werking van gassen en dampen op warmtestralen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 43.
Het "broeijen" van hennip en gutta-percha
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 45.
Morele statistiek van Frankrijk en Engeland
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 46.
Toeneming van het aantal Fransche bewoners in Acadië en in Canada
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 47.
Versnelling van de beweging eener komeet
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 49.
Fabriekmatige bereiding van zuurstof
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 49.
Doorschijnendheid der plantenorganen voor de lichtstralen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 50.
Filtrering der lucht in verhouding tot gisting, rotting en kristallisatie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 50.
Melkzure gisting
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 51.
Voorkomen van ozon in het mineraalrijk
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 52.
Zamenstelling van het zeewater
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 53.
Overblijfselen van Elephas Africanus in Sicilië
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 53.
Het springen van stoomketels
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 54.
Gebruik van zwavelzuur-ijzeroxyd in plaats van salpeterzuur in Bunsenelementen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 55.
[ Inh ]
Luchtontwikkeling bij chemische werkingen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz 55.
Overblijfselen van menschen, die gelijktijdig geleefd hebben met uitgestorvene diersoorten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 57.
Scheikundige veranderingen in fossile beenderen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 58.
De bodem onder Venetië
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 59.
Ozon als reinigingsmiddel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 59.
Kunstmatige vorming van alizarine
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 60.
Wellingtonia gigantea
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 60.
Vischregen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 61.
Bevestigingswijze der eijeren van de kreeft
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 62.
Groote zonnevlek
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 63.
Invloed van den nervus vagus en den n. laryngens superior op de bewegingen van het diaphragma
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 63.
Proeven op de reukzenuw
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 64.
Over Albino's
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 64.
Ontvolking van de Zuidzee-eilanden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 65.
Schedels der Drusen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 65.
Generatio spontanea
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 66.
Gebruik van creosoot tot bewaring van zachte dierlijke deelen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 66.
Stammen van bastaarden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 67.
Over de Yezidi of duivel-aanbidders
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 67.
Ethnographie van Finmarken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 68.
Oefent het vergif der slangen op haar zelven de werking uit, die het heeft op andere dieren?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 68.
Kwartskristallen in meteorisch ijzer
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 69.
Nieuwe sympathetische inkt
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 69.
Nieuwe fossile salamander
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 70.
Gedegen lood in bazalt
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 70.
Nieuwe fossile visschen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 70.
De zilvermijnen van de Sierra Nevada
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 71.
Voorwereldlijke giraffe
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 71.
Acteosaurus Tommasinii
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 72.
Oudst bekende sediment-rotsen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 73.
Leven op groote diepte in de zee
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 74.
Réactief op kleine hoeveelheden zwaveligzuur
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 75.
Kunstmatige daarstelling van barnsteenzuur
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 75.
Ontleding van chlorcalcium door waterdamp
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 75.
Reusachtige goudklomp
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 76.
Bepaling van de lengte eener plaats door photographische beelden eener zoneclips
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 76.
Verbetering van den verrekijker bij nevelachtige luchtsgesteldheid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 76.
De elektrische toestand des dampkrings een middel tot voorspelling van het weder
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 77.
[ Inh ]
Eigenschappen van vloeibaar koolzuur
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Blz 77.
Afrikaansche dwergboom
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 78.
De groene kleurstof der planten voortgebragt onder den invloed van het elektrisch licht
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 79.
Knal bij het openspringen der bloemenscheede van een palm
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 79.
Slangengift
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 80.
Twee nieuwe alkali-metalen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 80.
Wrijving van vloeistoffen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 80.
Duur en wezen van den ontladingsstroom eener leidsche flesch
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 81.
De overbrenging van stofdeeltjes door elektrische stroomen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 83.
Invloed van het aardmagnetismus op de klimaten en ziekten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 84.
Over de spijsvertering in de maag
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 85.
De melkzee of winterzee bij de Molukken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 85.
De nieuwe Arcadische den in Griekenland
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 86.
Zigeuners
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 86.
Zeeziekte
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 87.
Een dubbel meteoor
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 89.
De aard en het ontstaan der meteorieken
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 89.
Diffusie op de scheikundige analyse toegepast
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 91.
Mierenzuur kunstmatig uit koolzuur gevormd
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 91.
Vaatloos netvlies bij vogels, reptilen en visschen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 92.
Geleidingsvermogen van vloeistoffen in naauwe buizen
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 92.
Bliksem-figuren
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 93.
De werking van groote koude en sterke drukking op gassoorten
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 93.
Ontwikkeling van chlorophyl onder den invloed van het elektrisch licht
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 94.
Het hooren met twee ooren
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 94.
Eene functie der menschelijke huid
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 94.
Over de in den Krim en in Oostenrijk gevonden macrocephale schedels
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,, 95.
 

 
[ 1 ]
 

WINDVORMINGEN,

DOOR

W. C. H. Staring.

 

 

Gesmolten lava borrelt op in de kraters der vulkanen, breekt door de wanden naar buiten en vormt, zich aan de lucht verkoelende, gesteenten, die wij vuurvormingen kunnen noemen.

Zeegolven en zeestroomen vervormen onophoudelijk den zeebodem, kabbelen de kusten af, nemen de vergruisde en fijngewreven stoffen als zand en slibbe op, tegelijk met datgene wat hun de rivieren aanbrengen, en doen die stoffen bezinken op plaatsen waar minder sterke golfslag of minder stroom niet meer bij magte is om de slibbe drijvende te houden. Menigvuldige overblijfsels van dieren en planten, die de zee of haren bodem bewonen, vermengen zich veelal met deze bezonken stoffen, vooral daar waar minder diepte op vlakke kusten voorhanden is. Elders, in warmere luchtstreken dan de onze, leven koraaldieren op den bodem der zee en doen daar kalklagen ontstaan, die door bijkomende oorzaken dikwijls eene zeer aanmerkelijke dikte verkrijgen. In den laatsten tijd heeft men almede opgemerkt, dat de bodem van diepe zeeën bedekt is met eene dikke laag overblijfsels van mikroskopisch kleine dieren. Al deze aardlagen zijn onder den naam van zeevormingen tot een geheel te vereenigen.

Rivieren en beken voeren allen, in meerdere of mindere hoeveelheid, vaste stoffen met zich mede, en laten deze bezinken waar de snelheid van den stroom te gering wordt om ze te kunnen voortbewegen. Elders zetten dergelijke wateren de vaste stoffen af, die zij in opgelosten toestand medevoeren. Zeer dikwijls ontstaan er, in plassen [ 2 ]moerassen, lagen uit overblijfsels van half vergane planten zamengesteld, gelijk wij in onze venen groote streken daarmede bedekt vinden. In al deze gronden vindt men overblijfsels bedolven van dieren en planten, die, tijdens hun ontstaan, het land of het water bevolkten. Wij kunnen ze gezamenlijk als zoetwatervormingen onderscheiden.

Als ijsvormingen zijn die gronden tot eene groep te vereenigen, welke door drijfijs in zee, of door bergijs aan den voet van gebergten zijn gevormd.

Zoo ontstaan alle aardlagen om ons heen en overal over de geheele aarde; en zoo, door geene andere natuurkrachten, zijn zij, van de vroegste tijden af aan, ontstaan. Dat de oudere gronden veelal een geheel ander aanzien hebben dan de hedendaagsche, ligt niet aan de wijze van ontstaan, maar aan vervormingen, die zij later ondergaan hebben.

Maar nu vinden wij, behalve de vorige, ook nog gronden, die aan den wind hunnen oorsprong verschuldigd zijn; hetzij alléén, hetzij onder medewerking van zeegolven of zoetwaterstroomen. In Nederland wordt er al vrij wat oppervlakte door deze windvormingen ingenomen, die of nog voortdurend ontstaan of opgehouden hebben zich te vormen, en alleen te onderscheiden zijn aan hare eigenaardige zamenstelling en uiterlijke gedaante. Het schijnt mij daarom belangrijk om die windvormingen eens opzettelijk te behandelen en alles bijeen te brengen wat ons bekend is aangaande de wijze van haar ontstaan, hare zamenstelling en hetgene er op te merken valt, waar zij door den landbouwer en houtteler ingenomen worden.

Wanneer wij, per spoor, van Utrecht naar Arnhem snellen en Driebergen voorbij zijn, ontmoeten wij, even voor de groote doorsnijding van Maarn, eene groote met heuveltjes bedekte en gedeeltelijk met schrale dennen begroeide zandvlakte. Op de verdere reis over de Veluwsche heide zien wij zulke heuveltjes niet weder, dan alleen omstreeks het station Ede en in het verschiet tegenover dat van Wolfheeze. Het is de wind en de wind alléén, welke deze eigenaardige heuveltjes gevormd heeft. Wanneer men ze naauwkeurig en in hun onderling verband beschouwt, dan valt dit dadelijk in het oog, [ 3 ]zoodat het naauwelijks noodig is om eenen sterken wind, bij droog weer, af te wachten en zich met eigen oogen te overtuigen, hoe de wind hier het drooge zand opneemt en dat, deels stuivende, deels voortrollende, tot heuvels ophoopt, om deze, vaak te gelijker tijd, aan de andere zijde weder te verwaaijen en verder op tot nieuwe hoogten bijeen te blazen. Bij alle dergelijke zandstuivingen van eenige uitgebreidheid is er gewoonlijk gelegenheid om dat vormen en weder afbreken van heuveltjes, het geheel effen waaijen van vlakten tusschen deze heuvels, het zich uitbreiden der zandstuiving door het overstuiven van aanpalende gronden, en nog eene menigte andere verschijnselen, allen gewrochten van den wind alléén, waar te nemen.

Wanneer sommige onzer zandgronden niet door eene korst teelaarde of door eene bekleeding van planten tegen den invloed van den wind beschermd worden, zijn zij geneigd om zandstuivingen te vormen. De voorwaarden daartoe zijn: dat het zand genoegzaam zuiver is en niet met leem vermengd; dat het zeer fijn van korrel en niet te zwaar is om door den wind opgenomen of voortgerold te worden; dat het droog ligt en open voor den wind. Ontbreekt een dezer voorwaarden, dan zal er geene zandstuiving ontstaan; terwijl in deze voorwaarden ook de oorzaken liggen, die een verder voortstuiven beletten, en tevens de middelen, die door den mensch aangewend kunnen worden om dat te keer te gaan.

Het zijn zeer dikwijls de hellingen van de heuvels met grind en keijen onzer nog bestaande of voormalige heidevelden, die het zand in zulk een fijn korreligen en zuiveren toestand opleveren, dat het geschikt is om te verstuiven. Dit zand schijnt, in voorwereldlijke tijden, langzamerhand en gedurende eene lange reeks van jaren, van die grindheuvels afgespoeld te zijn, met teruglating van het zwaardere grind en van de keijen en met loslating van den leem, die, door het water opgelost, verder afgevoerd en op andere plaatsen neergelegd is. Zoo ligt onder anderen de zandstuiving, die ik zoo even genoemd heb, aan den voet der heuvelreeks, welke door den spoorweg bij Maarn doorsneden wordt, en waarop het Fransche leger eens de bekende Zeister Pyramide tot eene hoogte van vijfenzestig el boven de oppervlakte [ 4 ]der zee te zamen kruide. Zoo vinden wij aan den voet der heuvelen, die van Arnhem tot boven Apeldoorn loopen, westwaarts de grootste aaneenschakeling van zandstuivingen, welke wij hier te lande te betreuren hebben: de Otterlosche, Harskamper, Kootwijker en Garderensche Zanden, namen, die ieder Veluwenaar herinneren aan dorheid, hopelooze onvruchtbaarheid, aanhoudende verergering en uitbreiding van het zand, ten koste van gronden, die vrij wat meer waarde hebben, en nuttelooze pogingen of te vergeefs verspilde kosten tot breideling van den langzaam, maar zeker voortrukkenden vijand.

Het zijn evenwel niet alléén die heuvelhellingen, welke tot het vormen van zandstuivingen aanleiding geven, maar men vindt ze ook elders, te midden van de vlakke zandgronden, welke nog voor een groot gedeelte met heide begroeid zijn, in de nabijheid van onze groote rivieren en langs de kusten, waar wij ze straks, als rivier- en zeeduinen, nader te beschouwen hebben.

Zeer algemeen vindt men verstuivingen van zanden, die vroeger

Kootwijksche Zand

Het Kootwijksche Zand op de Veluwe met heuveltjes, die door kraaijenbezién bevestigd zijn.

[ 5 ]reeds een- of meermalen verstoven geweest zijn, maar weder zijn vast gegroeid, en dit komt veelvuldig en duidelijk voor den dag door den bijzonderen vorm, dien het verstuivende zand aanneemt. Overal namelijk waar de oppervlakte eenigen meerderen wederstand tegen den wind aanbiedt, vormen zich heuveltjes of alleen overblijvende hoogten, terwijl in den omtrek het zand geheel verstoven is. Eene struik jeneverbessen of kraaijenbeziën, of eene groote heidestruik, of eenige helmplanten zijn voldoende om zulk eenen alleen staanden aardklomp te bevestigen. Zeer dikwijls ook zijn 't oerbankjes, of zand door ijzeroxyde-hydraat te zamen gebakken, hetwelk de vaste punten veroorzaakt. Ze hebben allerhande vormen. De gewone is die van een' ronden heuvel, vlak afloopend aan de loefzijde, steil aan de lijzijde, met eene helling van hoogstens 35 graden. Droog zand blijft op zulk eene helling liggen; nat zand glijdt reeds nederwaarts, wanneer de helling 30 graden bereikt. De bovenkant is de voormalige oppervlakte, en men vindt er zulke, die tot vijf ellen hoogte hebben. Soms zijn ze rond als zuilen of hebben eenigzins den vorm eener paddestoel.
Paddestoelvormig heuveltje in het Appelsche Zand

Paddestoelvormig heuveltje in het Appelsche Zand
bij Oosterwolde met eenen heuvel door helm bevestigd.

Veelvuldig vindt men alzoo de randen der zandstuivingen gevormd, als wanneer er door den wind heuvels uitgehold zijn, waarvan slechts [ 6 ]de kanten zijn blijven staan. Die overhellende gedeelten van de

Uitgewaaide zandheuvel in het Oldebroeker Zand bij Elburg.

Uitgewaaide zandheuvel in het Oldebroeker Zand bij Elburg.

bovenkorst zijn geliefkoosde plekjes voor hazen, welke daar hoog, droog en luchtig, in een zeer verborgen leger, evenwel ver om zich henen kunnen zien en steeds de gelegenheid hebben om zich, door eenen enkelen sprong over den uitstekenden rand, aan alle gevaar te onttrekken, dat hun van uit de zandstuiving bedreigt. Wee de arme haas echter, wanneer de jagthond zich boven hem vertoont; een vlugge luchtsprong, waartoe hij dan ook niet aarzelt zijne toevlugt te nemen, kan hem slechts redden, doch maar al te dikwijls verwacht hem daar juist de jager.

De alléén staande heuveltjes zijn meestal door oerbankjes in waterpasse lagen afgedeeld. Elk bankje duidt op eene voormalige oppervlakte van den bodem, waar zich regelmatig, onder de heizode, als een natuurlijk gevolg van den plantengroei, zulke oerbanken vormen; en nu heb ik er gevonden, onder anderen in het Drouwensche Zand bij Borger in Drenthe, waar vijf lagen boven elkander lagen. Vijf malen is hier het stuivende zand weder tot rust gekomen en begroeid, om telkens op nieuw overstoven te worden. Dat hiermede een geruime tijd voorbij is gegaan, lijdt geen twijfel; want zandoerkorsten [ 7 ]
Afgestoven heuvel

Afgestoven heuvel, vijf maal overstoven, in het Drouwensche Zand bij Borger.


als de hier aanwezige behoeven misschien twintig jaren om zich te vormen.

Iets zeer merkwaardigs en hierop betrekking hebbende, is mij in het duizend bunder groote Dieversche Zand in Drenthe voorgekomen.

Zandheuvel met beenderkoeken onder den bovenkorst

Zandheuvel met beenderkoeken onder den bovenkorst in het Dieversche Zand in Drenthe.

[ 8 ]Met 't kompas in de hand en op de kaart af dat zand doorkruisende, viel mijn oog op een van mijnen weg afliggend alleen staand heuveltje, en werd ik door het soort van instinkt, dat ons zoo vaak juist op de plek voert, waar iets merkwaardigs te zien is, gedrongen om derwaarts te stappen. Hier vond ik een gewoon, alleen staand, rondsom afgewaaid heuveltje, in twee deelen gedeeld door eene oerbank en daarboven liggende laag zwarte grond, en onder die bank nog weder uit stuifzand bestaande. Het was dus duidelijk, dat hier twee malen eene langdurige rust in de zandverstuiving was geweest, waarin zich eerst deze oerbank met de korst teelaarde gevormd had en later de bovenste heidekorst, een deel namelijk van de met heide begroeide oppervlakte, welke door de tegenwoordige zandstuiving is ingenomen. Aan den voet nu van dit heuveltje trof ik eenige verspreid liggende beenbrokjes aan, klaarblijkelijk de welbekende, verbrande beenderen uit de begraafplaatsen onzer voorvaderen. Welhaast bleek 't, van waar die afkomstig waren. Boven mij, vlak onder de bovenkorst, zag ik overblijfsels van zoogenoemde beenderkoeken in hunne oorspronkelijke ligplaats, gelijk zij daar dikwijls voorkomen, waar men de verbrande lijken, zonder urnen, eenvoudig in putjes begraven heeft. Later dan de negende eeuw zal men in Drenthe wel geene lijken meer verbrand hebben, en men kan hieruit dus opmaken, dat het Dieversche Zand reeds eenen zeer geruimen tijd voor die negende eeuw heeft bestaan.

De steile boorden van zandstuivingen en de kanten van de alleen staande heuveltjes vertoonen dikwijls eene menigte lagen van geringe dikte, die op het eerste gezigt zouden doen gelooven, dat men hier met eenen uit water bezonken grond te doen had. Bij nader inzien blijkt het evenwel, dat de laagjes meestal niet waterpas liggen, eene noodzakelijke voorwaarde van alle waterbezinksels, en dat het hier dus niets anders is dan over elkander gestoven zand, hetgeen, door achtereenvolgens eenigen tijd aan de lucht te hebben gelegen, meer of min verkleurd of met aardkorrels vermengd is en daardoor in het oog valt.

 
De vlak gestoven bodems der zandstuivingen zijn merkwaardig door [ 9 ]
Afgestoven, maar vroeger opgestoven heuvel

Afgestoven, maar vroeger opgestoven heuvel in het Zand van Appelscha bezuiden Oosterwolde.

de eigenaardige golfjes, welke zij vertoonen, en die eenen geheel anderen vorm hebben dan dengenen, welken het zand aanneemt, dat door stroomend water wordt voortgespoeld. Men zoude meenen de in zand veranderde oppervlakte voor zich te hebben van een waterplas, waarop door den wind kleine golfjes gevormd zijn; maar de reden, waarom het zand den vorm van watergolven aanneemt, is niet dezelfde. Het zand is altijd ongelijk van korrel; de kleinere en ligtere korrels en de aardkruimeltjes, welke zich daartusschen bevinden, raken spoediger in beweging dan de grovere deelen, en de wind scheidt dus aanhoudend beide soorten van elkander en schuift de ligtere tot hoopjes opeen, die dan natuurlijk lang gerekte ribbetjes moeten vormen, welke loodregt de rigting van den wind doorsnijden. Komt er Golfjes op den bodem van zandstuivingen.

Golfjes op den bodem van zandstuivingen.

nu eens een sterke wind, na lange droogte, die eene aanmerkelijke hoeveelheid zand aanvoert, dan gebeurt het wel, dat zulk eene [ 10 ]gegolfde plek weder overstoven wordt en dat de golfjes onveranderd met zand worden aangevuld en alzoo haren vorm onder de aarde bewaren. Indruksels van het een of ander, voetstappen van menschen of dieren, indruksels van regendroppels zelfs kunnen op die wijze bewaard worden. Op onze zandige zeestranden ziet men ditzelfde bij elke ebbe gebeuren, waar de voetstappen in het natte zand, van de zeemeeuwen onder anderen, telkens met aan de zon opdroogend zand volstuiven. Veronderstel nu slechts, dat zich boven zulk eenen afdruk, door de eene of andere oorzaak, eene menigte zand ophoopt, totdat hij onder een gebergte begraven ligt; veronderstel verder, dat dit gebergte gedurende eenige honderdduizendtallen van jaren zijnen druk blijft uitoefenen, en dat daarop het zand met het zeemeeuwenspoor weder voor den dag komt. Zou zoo het ontstaan niet uiterst gemakkelijk te verklaren zijn van die merkwaardige steenen, met de sporen van dieren uit de voorwereld, waarvan ons de voetstappen van een kikvorschachtig dier, ter grootte van een schaap, uit den bonten zandsteen van Hilburghausen, zulk een merkwaardig voorbeeld
Labyrinthodon

Labyrinthodon en planten uit het tijdperk van den bonten zandsteen; met de voetstappen, die van dit dier in den steen te Hilburghausen worden aangetroffen.

[ 11 ]opleveren? Dergelijke steenen met sporen van vogels, van schildpadden, van eene menigte kruipende dieren, van krabben, die over het zandige zeestrand of door den slik gekropen hebben, heeft men thans uit zeer verschillende voorwereldlijke tijdvakken. Nog onlangs heeft men er met eene zeer groote menigte vogelsporen ontdekt in den gyps van Montmorency, eene vorming, die gelijktijdig ontstaan moet zijn met den leem met zeeschelpen van Eibergen en Winterswijk.
 

Alleen fijn en genoegzaam zuiver zand is aan verstuiven onderhevig, en dit heeft ten gevolge, dat, wanneer zulks op eenen bodem ligt van eene andere zamenstelling, het zand geheel weg stuift en die ondergrond op den bodem der zandstuiving voor den dag komt. Van daar ziet men zeer dikwijls bij de verstuivingen, welke aan den voet van heuvels met grind en keijen liggen, de afgestoven plekken als bezaaid met keijen. Alles wat hier door den wind opgenomen kon worden is verplaatst, en de keijen zijn, van zand gezuiverd, blijven liggen, even als men in zuidelijke landen het graan door den wind van het kaf zuivert. Eene uitmuntende gelegenheid bieden deze kei- en grindverzamelingen aan om de steensoorten, waaruit ze bestaan, en den vorm, waarin deze voorkomen, te bestuderen. Men vindt ze hier door menschenhanden onaangeroerd, maar door eene natuurlijke kracht voor den natuuronderzoeker als 't ware te zamen gezocht. In vele onzer zandstuivingen treffen wij zulke keijen aan; in het Drouwensche Zand onder anderen, waaraan eene zoo even medegedeelde afbeelding ontleend is.

De zandkorrels van stuivende zanden moeten zoo fijn zijn, dat ze door den wind opgenomen of althans voortgerold kunnen worden. Daardoor onderscheiden zich terstond deze heuvels van andere, welke door water zijn aangevoerd, ook wanneer zij, geheel begroeid en door den regen afgerond, uiterlijk geene kenteekenen van zandstuifbelten meer dragen. Zoo ligt er een hooge heuvel achter het landgoed Tongeren bij Epe op de Veluwe, die al het uiterlijke heeft van voormaals te zijn opgestoven, maar de grindkorrels ter grootte van wikken en erwten, die het zand op het hoogste punt bevat, bewijzen overtuigend, dat dit het geval niet geweest is.

[ 12 ]Eene andere voorwaarde voor het ontstaan van zandstuivingen is, dat het zand droog ligt. Van daar stuift dit nimmer dieper dan de zoogenoemde wel; en houdt buitendien het stuiven op, wanneer het regenwater veelvuldig in de uitgestoven plekken staan blijft. Er vormen zich dan ondiepe meertjes, die echter zelden anders dan bij winterdag water bevatten. Elders veroorzaakt het vocht, dat er zaden kiemen en opslaan, en de grond wordt met een plantendek bekleed, dat, zelve aanleiding gevende tot het bewaren van vocht, en dit als eene spons opzuigende en bewarende, een al dikker en dikker plantendek te weeg brengt, dat eindelijk in veen verandert. Zoo is het veelvuldig voorkomen van veentjes, te midden van zandstuivingen, gemakkelijk te verklaren. Jammer dat deze meertjes, te midden dier opgestoven zandheuvels van allerhande teekenachtige vormen, meestal alleen des winters water bevatten. De weinigen, die zich ook des zomers als meertjes vertoonen, geven zulk eene uitmuntende gelegenheid tot het aanleggen van buitenplaatsen, dat zeker de waarde der zandstuivingen, voor dat bepaalde doel, aanmerkelijk zoude rijzen. Velen mijner lezers zullen misschien het pitoreske landgoed de Hondsberg bij Oisterwijk in Noordbrabant kennen. De zoogenoemde Vennen aldaar zijn dergelijke meertjes, de met dennenbosschen en ander hout bezette heuvels, welke deze zoo schilderachtig omsluiten, zijn opgestoven zandheuvels.

In Noordbrabant vindt men, over het algemeen, veel meer waterplassen op de zandgronden, dan in de velden van de meer noordelijk liggende provinciën, waar ze, als het Uddeler meer, nabij de plek, welke tot kampement voor ons leger dient, en als eenige weinige soortgelijke plassen in het Zutphensche, slechts zelden aanwezig zijn. Wellicht hangt dit te zamen met de leembanken, die zeer algemeen in de zandgronden van Noordbrabant en de Kempen voorkomen en deze duidelijk onderscheiden van de Geldersche, de Overijsselsche en andere zandgronden.

Maar behalve droogte ten aanzien van het grondwater, vereischt het zand ook volstrekt droogte van boven. Bij regen en sneeuw kunnen wij gerust die Nederlandsche Sahara's bewandelen, zonder vrees voor het digtstuiven der oogen; maar weinige dagen, in den [ 13 ]zomer soms weinige uren, zijn voldoende om het zand zoo zeer op te droogen, dat het verstuiven weder begint. Bij vorst heeft zulks in sterke mate plaats, hetgeen dikwijls droevige gevolgen heeft voor het plantsoen, waarmede men de zandstuivingen zoekt te beteugelen. Op de Veluwe was het, voor een aantal jaren, gelukt om eene groote uitgestrektheid zanden met dennen bezaaid te krijgen, dank zij eenige gunstige, vochtige jaren; want het zaaijen van dennen is gewoonlijk ondoenlijk in los en kaal zand. De natuur doet zulks geregeld, maar den mensch gelukt het slechts bij uitzondering. Die zooveel belovende veluwsche dennetjes zijn echter, ik meen genoegzaam allen, door eenige weinige drooge vorstdagen vernietigd, waardoor de wortels bloot stoven en de plantjes gevolgelijk bevroren en afstierven. Eene van die teleurstellingen, welke de houtteler, zoowel als de landbouwer zoo vaak ondervindt, en welke 't hem een eerste pligt is om te leeren verdragen zonder morren. De man, die niet met gelatenheid het mislukken van den oogst van minstens één zijner gewassen jaarlijks weet te dragen, is ongeschikt voor 't bedrijf, zegt vader thaër.

Als eene hoofdvoorwaarde voor het ontstaan en voor het blijven bestaan van zandstuivingen heb ik opgenoemd, dat zij open liggen moeten voor de heerschende winden. Hier te lande zijn die de westelijke; en van daar bewegen zich de zandstuivingen genoegzaam alléén oost- of, meer bepaald, noordoostwaarts voort. In tegenovergestelde rigting geschiedt zulks zelden anders dan in het voorjaar, wanneer er bij ons gewoonlijk, eenen tijd lang, drooge, oostelijke winden heerschen, de winden, die ons den veenrook brengen en de voorjaars vorsten, welke zoo dikwijls voor de pas uit den grond opkomende aardappels, voor de boekweit en de vruchtboomen verderfelijk zijn. Ook geschiedt zulks in den winter, wanneer langdurige drooge vorst nu en dan met winden uit dien kouden hoek gepaard gaat.

De zekerheid van den vijand slechts van ééne zijde te wachten te hebben, vereenvoudigt zijne bestrijding zeer aanmerkelijk, en vereischt slechts naar het zuidoosten gerigte windschermen; wanneer deze schermen namelijk voldoende zijn. In vele gevallen zijn dit de eerst aan te wenden middelen, die een verder beteugelen moeten voorbereiden [ 14 ]en daar waar het eenige radicale, maar ongelukkig zeer kostbaar middel, het beleggen met zoden, juist om die kostbaarheid, niet terstond aangewend kan worden.

Dit beleggen met heidezoden, zoogenoemde plaggen, en het daar tusschen planten met dennen is, nog niet lang geleden, voor het eerst op de Veluwe in het groot beproefd; met uitstekend goed gevolg onder anderen in het Deelensche Zand. Het stuiven is daar terstond opgehouden en de dennenpoten zijn onmiddelijk aan het groeijen gekomen, zoodat men thans een dennenbosch aanschouwt, waar, een jaar of vijftien geleden, een woest zand aanwezig was, aan wiens beteugeling bijna gewanhoopt werd. De zoden behoeft men geenszins naauwkeurig aaneen te doen sluiten; want, een half el uit elkander gelegd, beletten zij het verstuiven geheel en groeijen meestal spoedig vast. De dennen poot men dan op een el ouderlingen afstand.

Waar men zich met windschermen behelpen moet, begint men natuurlijk aan Het Deelensche Zand

Het Deelensche Zand boven Arnhem door heidezoden en dennenpoten tot staan gebragt.

de loefzijde van de meest verstuivende plekken; maakt die van dennen- of berkentakken, het hout, dat gewoonlijk 't gereedst bij de hand ligt; plaatst eenige schermen op eenigen afstand van elkander, en tracht dan, onder de beschutting van deze schermen, dennenplantsoen te gang te krijgen. Want hoewel de rijzen schermen spoedig, grootendeels onder het zand stuiven, zoo veroorzaken zij luwte en benemen alzoo aan den wind de gelegenheid om vat te krijgen op 't zand. Heeft men eenmaal dennen aan het groeijen, al zijn die niet bijzonder welig, dan is de zaak gewonnen. Dennen of Mast moeten 't echter zijn en geen ander houtgewas hoegenaamd, omdat er geene boomsoort is, welke, zoo weinig om aardvoedsel gevende als de den, zich zoo geheel met luchtvoedsel tevreden stelt, en de aarde hoofdzakelijk bezigt om er zich in vast te wortelen, zonder zich veel om hare vruchtbaarheid te bekommeren. Zoo nuttig is de den daarenboven, omdat zij in den winter haar blad behoudt en dan altijd een even sterk windscherm blijft vormen. In Noordbrabant, Gelderland en Overijssel is men volkomen overtuigd, [ 15 ]dat 't de den alléén is, die ons van de zandstuivingen kan verlossen. In Drenthe is men daarin nog even achterlijk als in de houtteelt in het algemeen; zeer enkele zandstuivingen begint men daar met dennen te beteugelen, zoo als die van Norg en het eigenlijk in Friesland gelegene Appelsche Zand; maar in het straks genoemde Dieversche zand, onder anderen, vindt men nog nuttelooze pogingen aangewend om eiken, beuken, berk, els en sparren aan het groeijen te krijgen. Verloren moeite, verloren geld! Verstandiger is het dan om er niets aan te doen, zooals in de mark van Lhee en Lheebroek bij Dwingelo, waar men nog 800 bunders zand, aan één stuk, naar hartelust kan zien verstuiven en zich uitbreiden. Het zoodanig planten van dennen in zulke zandstuivingen, dat ze opgroeijen, is eene kunst, die, hoe vreemd het ook klinken moge, slechts door weinigen goed verstaan wordt; en echter is die kunst gemakkelijk te leeren, ook zelfs voor lieden, die juist geene houttelers van beroep zijn. Éénjarig dennenplantje.

Éénjarig dennenplantje.

Dennenschop.

Dennenschop.

Wil men de zekerheid hebben van een goed aanslaan, dan moeten de planten niet ouder zijn dan drie of vier jaar, en ze dienen met een kluitje aarde om de wortels verplant te worden. Valt dit kluitje aarde van den wortel af, dan is 't beter om het plantje weg te werpen. Daarenboven moet het kluitje niet te klein zijn, ten einde den gansenen wortel te kunnen omvatten. Men moet zich toch niet voorstellen, dat zulk een dennenplantje van naauwelijks vijf duim hoogte een klein worteltje heeft; minstens is dat twee palm lang en verbreidt zich met eene menigte haarworteltjes in de rondte. Ten dien einde zaait men de dennen, die ter verplanting moeten dienen, op eene plek heide, waar de korst teelaarde dik en vast is. Men steekt dan gewoonlijk met een schopje de plantjes uit den grond, maar steekt dan natuurlijk een aanmerkelijk gedeelte van den wortel weg; en geen wonder, dat Den met de schop gestoken.

Den met de schop gestoken.

[ 16 ]dan de planten kwijnen en er een groot gedeelte van sterft. Daarom heeft men, in later tijd, met een ander werktuig geplant, dat den wortel bijna geheel bewaart. Dennenboor.

Dennenboor.

Den met de boor uit den grond geboord.

Den met de boor uit den grond geboord.

Het is een boor, die den wortel in een aarden cylindertje opsluit, en waarbij slechts zeer enkele plantjes over stuur geraken; zoo zeer zelfs, dat men gerust den arbeider, die ze geplant heeft, noodzaken kan om, voor niet, allen, die gestorven zijn, in 't volgende jaar door nieuwe te vervangen; want elk dood plantje heeft hij op zijn geweten, geen enkel bijna sterft, of de planter is daaraan schuldig.
 
In de zandstuivingen is het zaak om op die wijze de dennen met kluitjes aan de wortels te planten. Geheel anders is het evenwel gesteld met het planten van dennen in onze zeeduinen. Hoewel de tegenwoordige eigenaars de onvermijdelijke noodzakelijkheid niet erkennen, dat het aanleggen van dennenbosschen het eenige, onfeilbare middel is om hier op den duur de zandstuivingen te keer te gaan, zoo is dat evenwel de zuivere waarheid. Het zaaijen gelukt hier even zeldzaam als in de gewone zandstuivingen, en het planten met kluitjes aan de wortels der jarige plantjes is hier niet doenlijk, omdat men den hiertoe noodigen vasten heigrond mist. Maar nu is er gelukkig een ander middel om dergelijke bosschen aan te leggen. Het zaad wordt in vruchtbaren tuin- of bouwgrond, zeer digt bijeen, op bedden uitgezaaid, en daarna, op hoogstens driejarigen ouderdom, in het losse zand uitgeplant. Wanneer deze dennetjes met zorg gekweekt, met zorg uitgeplant en in het begin beschermd worden tegen den alvernielenden tand van konijnen en hazen, dan is er geen de minste twijfel aan welslagen. Het volkomen overheerschen der verstuivingen van de zeeduinen hangt alzoo alleen af van den goeden wil der grondeigenaars.

[ 17 ]Is nu eenmaal het dennebosch aan 't groeijen, dan zijn de hoofdvoorwaarden van verstuiving, het bloot liggen voor den wind en het spoedig opdroogen van den grond, weggenomen. In de gewone zandstuivingen staan al zeer spoedig heideplantjes op; de jaarlijks afvallende dennennaalden vormen langzamerhand eene korst teelaarde; bij vijfentwintigjarigen ouderdom der dennen begint de bodem met mos te begroeijen, en eindelijk zijn de dennen als timmerhout te gebruiken, terwijl de bodem in staat is om edeler boomsoorten te voeden, of zelfs geschikt is geworden voor het aanleggen van bouwland.

Vele warmoezerijen worden met den besten uitslag op voormalige zandstuivingen gedreven; doch de nabijheid van groote steden maakt hier het hoofdingrediënt van groententeelt, den mest, gemakkelijk te verkrijgen.

Wanneer men zich, gedeeltelijk over eenen goeden grindweg, van de Woeste Hoeve op de Veluwe, tusschen Arnhem en Beekbergen, naar de welbekende kolonie Hoenderlo begeeft, door een bosch van dennen, berken en eiken hakhout, langs een tegen hooge heuvelen oprijzend dennenbosch, en hier en daar eene daghuurders woning door eenig bouwland omringd, voorbijgaande; wanneer men dan bij de woningen van Hoenderlo zelf teregt komt, dat zijne opkomst te danken heeft aan de verdiensten, welke de bewoners, als daghuurders, in deze en naburige bosschen gewonnen hebben; dan waarlijk kan men zich moeijelijk verbeelden, dat 't hier dezelfde plek is, die de heer delcourt van krimpen, voor twintig jaren, als eene van de ergste zandstuivingen op de Veluwe

Woeste Hoeve

De Woeste Hoeve aan den straatweg naar Apeldoorn.

[ 18 ]heeft aangekocht. De Woeste Hoeve is nog steeds niet een der aangenaamste, weligste, lommerrijkste plekjes van ons vaderland; maar tijdens deze zandstuiving verkocht werd, was er al moeijelijk eene plaats te vinden, die eenen meer somberen indruk op den bezoeker maakte dan deze boerderij. Van drie zijden was zij door zanden omgeven, die bij alle winden, behalve alleen bij den oostewind, het bouwland der hoeve dreigden te overstuiven en werkelijk een deel daarvan reeds overstoven hadden. Geen boom of struik was er te bekennen, dan eenige korte, dikkoppige, platgewaaide eiken om de hoeve en wat hakhout om den kamp, maar daar buiten groeiden alleen enkele, platte, door de schapen afgeknaagde jeneverbesstruiken, als vertegenwoordigers van de boomenwereld; doch ook, ik vergat het haast te vermelden, vond men te midden van 't zand nog eenige bunders, waarvan de oppervlakte tegen wegwaaijen beschermd werd door eikenhout, dat daar, sedert eeuwen, jaarlijksche pogingen deed om tot boomen op te groeijen; maar ook even dikwerf daarin belet werd door de schapen, die onbarmhartig de opschietende loten afweidden. De hooge heuvelrug langs de zuidzijde dezer zandstuiving, zeker het overblijfsel van een later weder begroeid, voormalig zand, lag aan de noordzijde open, met eenen steilen wand, en gaf, bij alle westelijke winden, zand af, dat zich eerst over de uitgestoven vlakte verspreidde en dan aan de overzijde weder tot steeds voort wandelende heuvelen ophoogde.

Hier en daar groeijen er op de zandstuivingen eenige drooge helmplanten, wanhopige pogingen aanwendende om het zand met hare lange, kruipende wortels vast te houden, terwijl men het den vreemdeling aan kan zien, dat hij hier op eenen vreemden bodem groeit en de kalkdeelen mist, die in het zand der Zeeduinen de helmplant zoo welig doen tieren. Elders staat nog heide op de plekken, waar iets van den voormaligen bovengrond overig is, maar overigens ziet men, in de eigenlijke zandstuiving, geene planten hoegenaamd. Van daar vindt men er ook geene dieren. Hazen en veldeksters bewonen alleen de boorden; insekten treft men er niet aan dan die, bij het overvliegen, van den weg zijn afgedoold en hier van gebrek zijn omgekomen. De doodsche stilte wordt door het geluid van geen enkel [ 19 ]dier afgebroken; het eenige wat men hoort is 't suizen van den wind; de eenige beweging, die men ziet, het voortstuiven van zand en, boven het hoofd, het trekken der wolken.

Weinig aanlokkelijks hebben zeker zulke woestijnen. Men moet eenen Bedouinen-geest bezitten om daarin behagen te kunnen vinden; en evenwel zijn dergelijke plekken niet altijd door den mensch onbewoond. In Noordbrabant, op de grenzen van het voormaals ontoegankelijke moeras de Peel, vindt men het dorp Bakel te midden eener zandstuiving opgebouwd. Wel zal zich het zand niet geheel en al stuivende hebben vertoond, toen zich hier de eerste bewoners nederzetten; zeker heeft men later een goed deel daarvan bedwongen en beplant, en is er veel met eene beschermende korst teelaarde bedekt; maar duidelijk bestaat oorspronkelijk alles, wegen, plaatsen, tuinen en bouwland, uit stuifzand.

 
(Wordt vervolgd.) 
 

 
[ 20 ]
 

HET NUT DER PALMEN VOOR DE MENSCHELIJKE HUISHOUDING.

 

 

Hoe rijkelijk de natuur gezorgd heeft voor die keerkring-gewesten, waar de rivieren over een gouden bodem stroomen, waar de zee parelen, het land edelgesteenten levert, dat blijkt vooral uit de beschouwing van eene enkele planten-familie, die der palmen. Deze geven den mensch alles, wat hij tot leven noodig heeft: voedsel, kleeding, woning, huisraad, versierselen, enz. Die niet genoeg te waarderen gave des hemels is in waarheid eene onuitputtelijke schatkamer.

Bij de palmboomen neemt men het zeldzame geval waar, dat het schoone met het goede vereenigd voorkomt. Hunne indrukwekkende hoogte en hun bevallig uiterlijk regtvaardigen de uitspraak, die hen het schoonste voortbrengsel der plantenwereld noemt. Maar de palmen zijn geenszins «onnutte coquettes", die zich in het bewustzijn van hare schoonheid slechts door de lieve zon laten beschijnen, even als die, van welke »de den in het noorden droomt", gelijk h. heine zingt. Integendeel is aan de palmen alles, van de punt des wortels tot den top van de bladkroon nuttig, en dat niet alleen voor den bewoner der tropische landen, maar ook voor den alles exploiterenden Europeër. Wij gebruiken zooveel voortbrengsels der palmen: zeep, olie, vlechtwerken enz., dat het misschien niet zoo onaangenaam zijn zal, eens eene voorstelling te lezen van de verschillende nutsaanwendingen van deze reuzenplanten. In de volgende regels vindt men zulk eene voorstelling, ofschoon het zeer mogelijk is, dat daarin nog menige leemte aanwezig zal zijn, en dat menig gebruik, dat de niet altijd jegens vreemden zeer gastvrije Indiërs en Zuidzee-eilanders van de palmen maken, aan de waarnemers ontsnapt zal zijn.

[ 21 ]Bovenaan staat de zegen, dien de palmen door hun gemakkelijk te verkrijgen meel verspreiden. Niet alleen, zooals bij Borassus, leveren wortels en de jonge spruiten broodmeel (Fidogma), maar ook het geheele merg van den stam van Copernicia, Mauritia, Arenga, Oreodoxa, Gorypha, Caryota en Metroxylon bevat meel en sago, en vooral is het het laatstgenoemde geslacht, dat de beste, zoogenaamde parelsago levert, evenals ook eindelijk de vrucht van Guilielma.

Zonder moeitevollen arbeid, zonder akkerbouw is alzoo rijkelijk voor brood gezorgd. Maar bij brood behoort groente, en ook deze leveren de palmen voortreffelijk en in soorten. Men gebruikt daarvoor de jonge bladeren van Euterpe, Maximiliana, Cucusperma, Oreocloxa, Cocos oleracea, Lodoicea, Arenga (die den zoogenaamden palmkool levert), Areca en de jonge spruiten van Borassus. Bij het gereed maken der groente behoeft de zwarte of bruine huisvrouw niet in verlegenheid te zijn, want de vrucht van Oenocarpus levert eene uitmuntende eetbare olie, evenals die van Leopoldiana, terwijl de verbrande bladeren van Nipa het zout daarbij geven. Ook moet bij den maaltijd de soep niet ontbreken, die uit Elais gewonnen wordt en zeer goed zijn moet. Het zou mij voorwaar niet verwonderen, wanneer ik eens las van een nieuw ontdekten palmboom, aan welken een goed gebraad groeide; maar daar wij dezen heerlijken boom nog niet kennen, vergenoegen wij ons voor gebraad met de putao, een geregt uit spruiten van Borassus, met forellen of andere visschen gekookt. Bij dit alles behoort nu nog een goed dessert,—en hier zou men bijna in een embarras de richesse geraken, want over een dessert, waartoe de palmen de stof leveren moeten, zou men een geheel keukenboek kunnen schrijven. Als entremets dienen de gebraden noten van Borasrus en Guilielma of het inwendige vruchtweefsel van Nipa en Lodoicea, het coco tendre, misschien ook eene soort van blanc manger uit het gestooten eiwit van cocos, en het Yu kussee uit de vruchten van Oenocarpus en Euterpe. Ook fijn ingemaakte vruchten van Jubaea, Lodoicea, Arenga en vele anderen mogen niet ontbreken. Nu komen de ontelbare nog te eten vruchten, van welke bij ons de dadel (van Phoenix dactylifera) en de kokosnoot de eenige bekende zijn. Hem, die van koek houdt, geve men een stukje bast van Hyphaena, dat, zegt men, den besten peperkoek in smaak niets toegeeft.

[ 22 ]Maar, zal misschien een ongeduldige lezer vragen, ontvangen wij ook niet iets te drinken? Vóór de soep geef ik eenige Ceylonsche arak, uit de kokosnoot bereid, vervolgens wijnen van Arenga, Attalea, Bactris, Cocos, Mauritia, als ook »toddy", almede een geestrijke drank, van Borassus, Caryotis, Cocos, Nipa en Phoenix, deels gewonnen uit de vruchten, deels uit het sap van den stam. Om een mogelijken roes te voorkomen, zal het goed zijn wat verkoelende »ahsai-i", eene blaauwe melk, geperst uit de vruchten van Euterpe, na te drinken. Maar nu zeg ik ook: wel bekome u de maaltijd!

Om al deze geregten te kunnen koken, leveren de palmen niet alleen het brandhout, maar ook de middelen om vuur te maken er bij. De harde en zachte houtsoorten worden door wrijving van opzettelijk daartoe gesneden stukjes in brand gestoken en de vezelen van de bladeren van Arenga dienen daarbij als tonder. Deze en de met salpeter toebereide bast van Chamaerops Ritch., zijn bij de Chinezen de gewone stoffen om vuur aan te steken.

Voor de keuken moet ik nog opmerken, dat Nipa en Cocos azijn, Phoenix en Jubaea stroop (bij Jubaea uit den stam zweetende), Arenga, Borassus, Caryotis en anderen zeer bruikbare suiker (de Japparine) leveren.

Wij zullen de geneesmiddelen, die de familie der palmen welligt oplevert, maar waarvan in onze apotheken alleen het zoogenaamde «drakenbloed" (van Calamus draco) bekend is, daarlaten en overgaan tot de bouwstof voor woningen, die de palmen schenken. In dit opzigt zijn de palmen almede hoogst gewigtig, altijd in de vooronderstelling, dat men zijne wenschen inrigt naar de behoeften van een tropisch gewest en zijne verwachtingen niet al te hoog spant. Bijna alle geslachten geven in hunne bladeren het voortreffelijkste materiaal tot het dekken van daken, ofschoon de bladeren van Manicaria daartoe wel de gezochtste zijn. Van Licuala bouwt men geheele hutten, daar men de bladeren tot dak, de bladribben tot matten en tot gordijnachtige tusschen wanden, de stammen tot het bouwen der hut zelve bezigt. Het hout der meeste palmen is tot bouwhout zeer bruikbaar en gedeeltelijk, zooals dat van Guilielma, zoo hard, dat de bijlen er tegen stuk springen. Ter omtuining van veeperken worden gewoonlijk [ 23 ]de gespletene stammen van Borassus of Leopoldiana gebruikt, tot troggen en pijpen neemt men Arenga of Borassus. Sabal geeft hout voor het bouwen van schepen, Ixiartea blaasinstrumenten. Men ziet, dat hier voor alles gezorgd is.

Het minst kan ik uit de familie der palmen kleedingstoffen aan de hand doen, want behalve eene soort van hemden uit de bladeren van Caryotis, de So-e-kleeden der Chinezen van Chamaerops excelsa en de regenmantels van de gespleten bladstelen van Cocos weet ik dienaangaande niets, tenzij men de hoeden hier toe rekenen wilde, van welke er verscheidene soorten onder de meest verschillende benamingen bestaan, zooals Chatta's, Iha-pe's (van Licuala en Livingtonia), Sombrero's en de thans zoo beroemde Panama-hoeden van Sabal, enz., enz. Tot crinolines werden de palmen (Galamus draco) het eerst in Europa misbruikt.

Des te menigvuldiger is daarentegen het gebruik, dat men van de palmen tot vervaardiging van huisraad maakt. Tot knoopen en vlechten dienen de bij de meeste soorten aan de basis der bladeren groeijende vezelen, de bladeren zelve of ook slechts de huid der jonge bladeren (vooral van Mauritia tot hangmatten), de bladstelen, de bast van den stam van Chamaerops humilis en van de kokosnoot. Tot het vlechten van matten en gordijnen dienen de bladen van Sabal, Cocos, Borassus enz., de bladvezels van Arenga (het zoogenoemde plantaardige paardehaar) van Chamaerops humilis tot zakken, van Astrocaryum tot vischnetten, manden enz. Het zou vervelen, indien ik over het nut van elke palmsoort in dit opzigt wilde uitweiden. Zelfs voor de politie groeijen «lasso's", om voortvlugtigen te vangen, op de boomen, namelijk de lange riemvormige verlengsels aan de toppen der bladen van Pletocomia.

Bij het groot aantal zaken, die tot huisraad aan de palmen ontleend worden, is eene volledige opgave onmogelijk. Ik bepaal mij dus tot eenige weinige.

Tot borstels en bezems dient vooral de Piassola of het plantaardige vischbeen uit de bladvezels van Attalea, maar bovendien ook nog bladen en bladribben van verscheidene andere palmen.

Tot gordijnen, matrassen en tapijten worden het meest de bladen [ 24 ]van Cocos, maar ook van nog zeer vele andere palmen met meerdere of mindere kunstvaardigheid verwerkt. Reeds ten gebruike gereede zeven worden geleverd door het netwerk aan de stelen van kokosbladeren, pakzadels zonder naad en kussen door de bladeren van Copernicia, wiegen en mutsen door de bloemscheden van Jubaea, Oreodoxa, Manicaria. De laatste worden ook tot kookgereedschap en ketels gebruikt. Hoe gemakkelijk zou het voor onze militairen zijn, wanneer zij mutsen en kookgereedschap in één stuk vereenigd konden hebben!

De harde schalen van Cocos en Lodoicea worden, gelijk natuurlijk is, tot vele huishoudelijke voorwerpen gebruikt, zooals tot schotels, borden, lepels, lampen, bekers, en worden niet zelden sierlijk met zilver beslagen.

Acrocomia, Attalea enz., 't meest echter Elais leveren niet bloot voor tropische huishoudingen, maar ook voor ons de genoegzaam onontbeerlijk geworden olie tot verlichting, tot zeep enz. Ook was kan de gelukkige bewoner der keerkringsstreken, zonder de onkosten van bijenkorven, van den bast van Cenoxylon en van de bladeren van Copernicia verkrijgen. Van verwstoffen leveren de palmen weinig op, een gebrek, dat bij de eenvoudige kleeding in die gewesten ook naauwelijks een gebrek is. Zij leveren juist het noodigste, eene roode verwstof uit de areca-noot en eene blaauwe tot het tatouëren uit het merg van Guilielma, waarbij deze laatste palmboom nog in zijne stekels de instrumenten voor de genoemde operatie verschaft.

De overige technische hulpmiddelen, die de palmen leveren, zijn 't zij werkelijk van weinig beteekenis, 't zij wegens de traagheid van hunne bezitters te weinig ten voordeele aangewend. Ik ken slechts de looistof van Sabal, de gom uit den bast van Cocos en het tot het vermengen met kalk met voordeel te gebruiken water uit de kokosnoot.

Nu volgt echter eene bonte rij van eene menigte voorwerpen, welke het eenvoudige verstand der zwarten en bruinen uit de palmen weet te maken en die ik in mijne veel op een verkoopings-catalogus gelijkende opsomming niet mag voorbijgaan.

De zucht tot opschik en uiterlijke versiering, die men bij den natuurmensch [ 25 ]even zoo goed als bij ons aantreft, heeft geleerd de dikwijls zeer fraai er uitziende vruchten op menigerlei wijze en al naar gelang van hare grootte en kleur tot het maken van ringen, ketens, zelfs tot naalden (van Astrocaryum) en tot allerlei andere zaken te gebruiken. Voor ons is de in Europa 't meest verwerkte vrucht van Phytelephas, het zoogenaamde plantaardige ivoor, het belangrijkst, even als ook de tot knoppen voor wandelstokken en parapluies gebezigde zwart en geel gevlekte noot van Astrocaryum. Van belang zijn ook voor ons het Spaansch riet of rotting (Calamus rotang), Babbagestokken (van Bactris, Geonoma), de zoogenaamde palmstokken (uit de bladribben van Oreodoxa), de Malakkastokken, draakrieten (van Calamus draco); van het laatstgenoemde materiaal worden ook de bekende zwevende bruggen, de schrik van alle Europeërs, die er over heen moeten, zaamge vlochten. Bovendien vermeld ik nog ter waarschuwing voor de dames het »valsche vischbeen," dat uit de zwartgekleurde en gespletene stammen van Calamus rotang gemaakt wordt.

De blaaspijpen en bogen der Indianen worden vervaardigd, de eerste uit Ixiartea, Kunthia en Jubaea, de laatste uit Calamus, waarbij zij de pijlen uit de bladribben van Oenocarpus of uit de stammen van Arenga of Raphis snijden, welke pijlen zij dan met het sap van het omkleedsel der areca-noot vergiftigen.

Schrijfpennen geven de holle bladstelen van Borassus, gelijk ook de stam van Arenga en Raphis; het noodige papier daarbij leveren de bladen van Chamaerops excelsa en Corypha en de inwendige huid van den bladsteel van Borassus. Inkt kan men bereiden uit de areca-noot.

Het gebruik der palmbladen tot zonneschermen en waaijers is zoo uitgebreid, dat bijna elke palmsoort haar contingent daartoe levert en dus ook elke landstreek haar eigenen vorm of hare eigene mode heeft. Eenvoudiger is het gebruik van kokosbladeren tot fakkels of ook van de afgeknotte bladrib tot kam.

Ik meen in deze regels een denkbeeld te hebben gegeven van het verbazend uitgestrekte nut, dat eene enkele plantenfamilie aanbrengt, en de lezer zal, hoop ik, deze voorstelling niet geheel onbevredigd nederleggen. Eer ik echter van mijn onderwerp geheel afstap, kan [ 26 ]ik niet nalaten nog die palmsoort te gedenken, naar welke nog heden een der Christelijke feestdagen, de Palmzondag, genaamd wordt. Deze palm was, gelijk als bijna zeker kan worden aangenomen, de voor de Oosterlingen zoo hoogst gewigtige dadelpalm (Phoenix dactylifera).

 Naar d. von biedermann, in die Natur, 1860, S. 180.

D.L. 
 

 
[ 27 ]
 

VERANDERING DER LUCHTSGESTELDHEID IN NOORD-EUROPA;

DOOR

H. C. VAN HALL.

 

 

In een onlangs uitgekomen werkje van Dr. fr. helms, getiteld der Obstbau in den Küstenländern der Nord- und Ostsee, Stade 1860, komen, in de Inleiding, eenige beschouwingen voor, die ons de aandacht ook van den Nederlandschen lezer allezins waardig voorkomen.

De schrijver meent, dat, met het jaar 1857, eene, welligt langdurige, verandering in de luchtsgesteldheid van het Noorden van Europa gekomen is, na een 450—500 jaren geduurd hebbend koud tijdperk. Hij toont aan, dat van het jaar 650 tot 1350 onzer tijdrekening, ook in de Noordelijkste landen van Europa, boven 50° N. breedte, een veel zachter klimaat geheerscht heeft dan ongeveer 700 jaren vroeger of 500 jaren later. De Romeinen vonden, 60 jaren vóór Christus, het Noordelijk deel van Gallië en voor een deel ook Duitschland onuitstaanbaar koud. Maar karel de groote, 800 jaren later dan caesar levende, liet op zijne vele landgoederen, zelfs Noordelijker dan Aken en ten Noorden en Oosten van den Beneden-Rijn, niet alleen wijnbergen aanleggen en de fijnste steenvruchten, maar zelfs amandelen en vijgen-boomen planten, en dat instreken, waar zij thans niet meer gedijen. Ja, zelfs nog 200 jaren later, van het jaar 1000 tot 1100 ongeveer, breidde zich de teelt der Ooftboomen, ook de wijnbouw, door geheel Noordelijk Duitschland uit tot aan de woudstreek bij den Weichsel. Men kweekte den wijnstok niet slechts als leiboom, maar ook aan staken op de heuvels, men maakte er wijn van, ja bewaarde den wijn van de beste jaren, die met den ouderdom beter werd en dit nog tot bij Mariënburg aan den Weichsel. Op vele [ 28 ]plaatsen in het Luneburgsche bevinden zich nog heuvels, die in hunne namen het bewijs leveren van tot den wijnbouw gebruikt geweest te zijn. Zoo ligt bij Hitzacker Weinberg aan de Elbe; zoo ook Weinberg bij Luchow en Rebenberg bij het groote kerkdorp Pattensen bij Winsen. Alle deze drie plaatsen liggen Noordelijker dan 53°. (Dit wordt ook in Nederland bevestigd. Tusschen de 13e en 16e eeuw at men hier te lande reeds in Augustus rijpe druiven. Hertog karel van Gelderland was daar zeer op gesteld. Men schijnt daarbij aan druivenkassen te moeten denken, hoewel deze niet bepaaldelijk genoemd worden; maar zeker is het, dat de Hertog wijngaarden had in den omtrek van Arnhem. Zie Geldersche Volks-Almanak 1853, bl. 214—215. De wijngaardtienden bragten in den omtrek van Egmond in de jaren 1374—1379 eene jaarlijksche som op van 35 L. St., 5 sch., 17 gr. Zie Verslagen der Kon. Akademie, Afd. Letterkunde III, bl. 256. Nopens België schreef de heer schayes in de Messager de Gand 1833, p. 285—294, (zie ook 1836, p. 497), dat er in de 10e eeuw een wijnberg (vignoble) was te Gand; dat in de 13e eeuw de omstreken van Hoei met wijnbergen bedekt waren; dat de wijnbergen van Leuven in de 15e en 16e eeuw (dus vrij wat later, maar dit ligt ook nog iets zuidelijker dan 51° N. breedte) door geheel Europa bekend waren; dat dit sedert verminderd is; maar dat goelnitz nog in 1631 spreekt van de colles vitiferae (wijndragende heuvels) van Leuven. De nieuwe poort te Brussel heette oudtijds: van de wijngaerten poort. In de stad Antwerpen bestond een wijnberg in de 14e eeuw). In de 9e eeuw, zoo vervolgt helm, ontdekten Noordsche zeelieden de van ijs geheele vrije Oostkust van een groen land, nam. Groenland. Zij vonden daar wel geen zacht, maar dragelijk klimaat, veel wild en, zoo al geen boomen, dan toch bosschen van struikhout. Zoo was ook IJsland, dat kort te voren ontdekt was, veel minder koud dan thans: het had overal in de dalen en op de vlakten aan het strand bosschen van berken, eken, wilgen en sparren, en dit niet als kreupelhout, maar als boomen, die aan de eerste ontdekkers tot den bouw van woningen en schepen dienden. Oostgroenland werd door de Noren in bezit genomen, bebouwd en was sterk bevolkt. Er waren daar 190 plaatsen, grootendeels dorpen, maar daarbij ook enkele [ 29 ]steden met steenen kerken en de zetel van een bisschop. Doch plotseling, ongeveer in het midden der 14e eeuw, verdwijnt Groenland geheel uit de geschiedenis. Toen woedde daar de zwarte dood, aan welke ziekte eene groote menigte menschen stierven. De overige zullen zeker door honger en koude zijn omgekomen; want Oostgroenland werd van toen af met een ondoordringbaren ijsgordel omsloten en hierdoor van de overige wereld als afgescheiden. Na 1350 ongeveer werden benoorden 52° in Europa geene druiven aan staken op het vrije veld meer behoorlijk rijp, zelfs niet aan de zuidelijke afhelling der heuvels en de wijnbouw trok zich terug naar 51° N. breedte tot het Noorden van Silezië en Meissen. Met de kweeking van vele fijnere steenvruchten werd opgehouden en de spelt, die vroeger tot aan 52° N breedte geteeld werd, kwam thans zoo noordelijk niet meer voor.

Velen brengen zoowel die groote verandering in de weersgesteldheid en de toen heerschende pestachtige ziekten, veelal onder den naam van zwarte dood bekend, in verband met geweldige aardbevingen en vulkanische werkingen in geheel Azië en Europa omstreeks het jaar 1333; waarbij het voor ons onderwerp in het bijzonder de aandacht trekt, dat die verwoestende ziekten vooral in den warmen herfst en in een warmen winter, het ergst bij zachte winters op de hoogste Noordelijke breedten, woedden. Toen die vulkanische warmte-oorzaak ophield, hoopte zich het ijs weder op in de Noordelijke breedten en eeuwen lang heerschte eene koelere luchtsgesteldheid in Noord-Europa.

Na de warme zomers van 1823 tot en met 1827 zijn er, na 1829 tot en met 1856, vele koude en stormachtige zomers gevolgd, met enkele uitzonderingen, zooals de schoone en warme zomer van 1839. Het schijnt, dat groote massa's ijs in de Noordelijke zeeën tusschen Oost-groenland en IJsland door de warme zomers van 1823—1827 losgeraakt zijn, zuidwaarts afgedreven en gekomen zijn in den warmen golfstroom, die van uit de golf van Mexiko Noordoostwaarts stroomt naar het Noordwesten van Europa, hetwelk aan deze strooming van warmere wateren voor een goed deel zijne betrekkelijk-zachte luchtsgesteldheid te danken heeft. In dezen golfstroom smolt het ijs voor [ 30 ]een deel en maakte de Westewinden, die in West-Europa zoo zeer de overhand hebben, veel kouder dan anders veelal het geval is. Zeevarenden hebben tusschen Amerika en Europa geweldige hoeveelheden ijs ontwaard, waardoor zij hun ondergang vaak zeer nabij waren. Helms maakt daaruit op, dat in genoemde kwart eeuw de laatste groote ophooping van het ijs, dat sedert de 14e eeuw welligt in de Noordelijke poolzeeën opgehoopt was, zuidwaarts afgevoerd en langzamerhand verdwenen is.

Is deze niet onwaarschijnlijke meening gegrond, dan is het mogelijk, dat wij nu eene welligt lange reeks van warmere jaren, reeds met 1857 begonnen, te wachten hebben, omdat het te denken is, dat er vele jaren, misschien eeuwen, zullen verloopen, eer er zich weder zulk eene aanzienlijke hoeveelheid poolijs zal hebben opgehoopt.

De schrijver meent uit dit een en ander de gevolgtrekking te mogen maken, dat de teelt van ooft en van andere gewassen, die eene warme luchtstreek behoeven, in de Noordelijke landen van Europa thans bijzondere aanbeveling verdient.

Wij meenden dit een en ander te moeten mededeelen, maar kunnen niet nalaten er, tot ons leedwezen, bij op te merken, dat de zomer van 1860 de meening van helms, althans voor Nederland, niet heeft bevestigd.

 

 
[ 31 ]
 

DE HARINGVANGST OP DE BENEDEN-WOLGA[3] .

 

 

De heer von baer heeft gedurende zijn verblijf aan de Kaspische zee onder anderen ook de vangst van den zoogenaamden Astrachanschen haring (Clupea Pontica, Caspica) met opmerkzaamheid gadegeslagen en het inzouten daarvan ingevoerd. Toen hij in deze streken kwam, werden de visschen van Zarizijn tot aan den mond der Wolga, derhalve in het vischrijkste gedeelte der rivier, slechts gebruikt om er traan van te koken. Boven Zarizijn werden ze destijds wel reeds gezouten, maar slechts in geringe hoeveelheid en op eene wijze, die slechts een zeer harden, bijna droogen visch kon geven. Reeds in het jaar 1855 gelukte het hem te bewerken, dat tien millioenen haringen ingezouten werden; waardoor een omzet van 153,000 zilveren roebels plaats had. Dit was echter slechts het kleine begin; want ontzaggelijke scharen van dezen visch gaan jaar op jaar uit de Kaspische zee de Wolga op.

De heer von baer geeft in het Bulletin de la classe physico-mathématique de l'Academie Impériale des sciences de St. Petersbourg, n. 381, (4 April 1858) daarover het volgende verslag: «Ofschoon de vangst in de jaren 1853, 1854 en 1855 reeds zeer rijkelijk was uitgevallen, zoo was zij toch in 1856 nog veel rijker, zoodat de visschers eenstemmig verzekerden, dat zij zich zulk een gezegend jaar niet herinnerden. Ik schatte het gezamenlijk bedrag, volgens de ingekomen berigten, in het eerst op 50 millioenen, maar moest die som, toen meer bijzondere berigten inkwamen, op 80 en op het laatst zelfs op 100 millioenen berekenen. In het jaar 1857 heeft men behalve de 50 millioenen, die men inzoutte, uit eene nog veel grooter menigte traan gekookt. Er zijn 6140 vaten traan verkocht, van welke elk vat gemiddeld 28 pud van 40 pond het pud, en alle te zamen dus 171,920 pud of 6,866, [ 32 ]pond traan bevatten. Daar nu uit de proeven, die de visscherij-pachter nedoresow genomen heeft, in dit jaar 1857 1000 visschen van deze soort gemiddeld 2¼ pud traan opleverden, zoo laat zich berekenen, dat tot voortbrenging van de bovengenoemde hoeveelheid traan meer dan 76 millioenen haringen verbruikt zijn. Er zijn dus in dit jaar in 't geheel meer dan 126 millioenen dezer visschen in de Beneden-Wolga gevangen. Men staat verbaasd over de groote menigte haringen, die jaarlijks in de Noordzee gevangen worden, zonder dat men eenige vermindering kan opmerken. Men berekent hun getal op 1000 millioenen 's jaars—zeker te weinig. Maar hoe groot is het bekken van de Noordkaap en de Schotlandsche eilanden tot aan het kanaal en verder, en hoe klein daarentegen de smalle streep van de Wolga van de zee tot Zarizijn of het naburige Dubowka! Men kan ligt denken, dat de rivier, ten tijde van den togt dezer visschen, om zoo te spreken, daarmede gevuld is. Zoo is het inderdaad. Toen ik voor het eerst de vangst bijwoonde, werd het net slechts bij wijze van proefneming uitgeworpen; want men wist nog niet, of de visch er reeds was; maar het net liet zich zeer langzaam voortslepen; want het was vol, en toen het nabij den oever was, schatte een ervaren haringvisscher zijn inhoud op 80,000 haringen. Er was geen tijd om het te ledigen, daar alle beschikbare handen aan het werk gesteld moesten worden om een tweede net op te slepen. Dit bragt 115,000 aan en het derde werd op 150- tot 200,000 geschat. Altijd bleven nog de netten in het water, totdat men eene merkelijke vermindering bespeurde. Deze werd reeds op den derden dag opgemerkt en op den vijfden was de vangst reeds onbeduidend." De heer von baer berekent, dat, als er jaarlijks 50 millioenen haringen aan de Wolga worden ingezouten, de geheele omzet niet onder de 2 millioenen roebels bedragen kan.

R. 
 

 
[ 33 ]
 

WINDVORMINGEN,

DOOR

W. C. H. Staring.

 

 

(Vervolg en slot van bladz. 19.)

 

Een merkwaardig verschijnsel is het overstuiven van andere gronden door gewone zandstuivingen, omdat zij daardoor overeenstemmen met de zeeduinen en de zanden aan de oevers van onze groote rivieren, waarover ik zoo aanstonds nog het een en ander zal zeggen.

Zeer dikwijls worden bouwlanden door de zandstuivingen overstoven, en soms heeft men er weder voor den dag zien komen, die eeuwen lang onder het zand bedolven waren geweest, en waar dit dus over heen gewandeld heeft. Zoo vindt men de bewoners van de buurschap Beerse boven Ommen in Overijssel in eenen aanhoudenden strijd tegen het Beersche Zand; dat hier en daar tot eenen tien tot vijftien el hoogen heuvel is opgestoven, die beurtelings beplant en weder met stuifzand bedekt, eenen wonderlijk steil afloopenden wal om de bouwlanden vormt. Van den Ham noordwaarts gaande passeren wij dit zand. Na de gewone afwisseling van woeste heuvels en vlakten doorgewandeld te zijn, beklimmen wij eindelijk den hoogsten heuvel van allen en zien dan plotseling, van zijnen top, vlak voor onze voeten, de vruchtbare oevers van het riviertje de Vecht uitgestrekt liggen, met een roggeveld op een steenworp afstand, en de aan deze watertjes eigene vruchtbare weiden vlak in de nabijheid; terwijl ons, aan de overzijde van dit rivierdal, in het verre verschiet, de lange rij woningen, met kerken en scholen van [ 34 ]
Grens van het Beersche Zand tegen de oeverlanden van de Vecht boven Ommen.

Grens van het Beersche Zand tegen de oeverlanden van de Vecht boven Ommen.

de Dedemsvaart en regts de torens van Hardenberg en Gramsbergen in de oogen vallen.

Dien zelfden plotselingen overgang van stuifbelten tot vruchtbaar land treffen wij menigvuldig aan langs den linker oever van dit zelfde riviertje, de Vecht; maar grootendeels valt dit weinig in het oog, omdat de ware natuur der zandstuivingen geheel onder de beplanting verborgen ligt.

De Boschberg in het Appelsche Zand bij Oosterwolde levert eenaardig voorbeeld op van overstuiving. De heuvel is twintig el hoog en thans door bepoting met dennen en berken voor verandering beschermd; maar het heugt nog oude lieden, dat, hier ter plaatse, een groote eikenboom stond, welke thans geheel door het zand bedolven is.

Het overstuiven van veenen is zeer algemeen. Niet ver van Bakkeveen [ 35 ]
De Boschberg, overstoven Eik, in het zand van Appelscha.

De Boschberg, overstoven Eik, in het zand van Appelscha.

in Friesland is, door de verveening van Haulerwijk, het hooge veen (bij d) verdwenen; maar het turfmaken vond ik, voor eenige jaren, met ijver onder de aangrenzende zandheuvels (bij c) voortgezet, op plekken, waar niet meer dan een paar el zand weg te ruimen viel.

Overstoven hoogveen bij Bakkeveen.

Overstoven hoogveen bij Bakkeveen.

Een gedeelte van het veen, tegen den hoogen rug welke zich aan de noordzijde der haulerwijksche venen naar Allartsoog uitstrekt, is met stuifzand overdekt (bij b en c), dat zelfs gedeeltelijk den afgeveenden dalgrond (tusschen c en d) heeft overstoven. De [ 36 ]noodzakelijkheid om meer dan een paar el zand weg te ruimen maakte dit werk echter, om de kostbaarheid, niet overal uitvoerbaar; regt jammer voorzeker, want deze turf is geene gewone, lange turf, zooals het niet overstoven veen opgeleverd heeft, maar door den druk van vele duizenden ponden zand, gedurende wie weet hoeveel jaren voortgezet, heeft het veen de eigenschappen van de door kunst zamengeperste turf verkregen. Het is eene eenvormige, vaste en bij het opdroogen zeer harde massa geworden, die meer op steenkool dan op turf gelijkt. Geen wonder! werkelijk betrappen wij hier de natuur in het vormen van echte steenkolen. Wanneer zich boven dit veen een gebergte ophoopte van eenige honderden ellen hoogte, dat gedurende eenige honderdduizenden jaren zijnen druk daarop uitoefende, dan zou er werkelijk gewone steenkool gevormd worden. Het eenige verschil bestaat in het niet aanwezig zijn van aardbedekkingen door overstuiving bij die veenen der voorwereld, welke wij thans onder den naam van steen- en bruinkolen kennen. Want alle steensoorten, welke deze bedekken, zijn uit rivier- of zeewater bezonken, in zoover er niet hier en daar lava-achtige opborrelingen, uit het binnenste der aarde, overheen gevloeid zijn.

Hoe oud zijn onze zandstuivingen? Ik heb eens gemeend, dat de gewone zandstuivingen genoegzaam allen van lateren tijd waren, en eerst ontstaan nadat onze heidevelden de bosschen begonnen te verliezen, waarmede zij, tijdens deze streken het eerst bevolkt wierden, waren bedekt, van welke bosschen wij de overblijfsels in onze hooge veenen als kienhout aantreffen. Die bosschen zijn verdwenen ten gevolge van het verschijnen van den mensch met zijn vee, waardoor overal met blinden ijver het bosch vernield en het weder opslaan van jong plantsoen belet wordt. Veel moge daarvan waar zijn, zoodat de meeste zandstuivingen niet ouder zijn dan een duizendtal jaren; maar zoo even zagen wij een bewijs, dat er reeds zandstuivingen bestonden, voordat onze voorvaderen het verbranden van lijken gestaakt hebben. Nog een ander bewijs is mij daarvan voorgekomen. De Drenthsche Hunebedden zijn wel denkelijk vóór-Romeinsch en minstens een paar duizend jaren geleden opgerigt. Zulk een hunebed nu hebben onze [ 37 ]voorvaderen onder anderen ook in het Emmerbosch, bij Emmen in Drenthe, te zamen gerold. Zij hoopten hier een onvergankelijk gedenkteeken gesticht te hebben, ter eere waarschijnlijk van den eenen of anderen menschenslagter, de personen, die men ten allen tijde en overal het meeste waardig heeft geacht om door monumenten aan de vergetelheid onttrokken te worden; maar die hoop was op eenen zandgrond gebouwd en is inéén gestort, omdat de stichters tot grondslag van hun gebouw eene voormalige, doch weder vast gegroeide zandstuiving gekozen hadden. De hunebedden liggen meest op hooge punten en schijnen veelal door eenen hoogen aardheuvel overdekt te zijn geweest. Een hoog opgestoven zandheuvel biedt daartoe dus eene uitmuntende gelegenheid aan. Maar hier is het zand op nieuw aan het stuiven geraakt, de overdekkende zandheuvel is eerst weg gewaaid en daarna de geheele grondslag, zoodanig dat alles door een gevallen is en de reusachtige steenbrokken gedeeltelijk zelfs een eind ver van de heuvelhelling zijn afgerold.

Dooreengevallen Hunebed in het Emmerzand.

Dooreengevallen Hunebed in het Emmerzand.

[ 38 ]Ik heb nu het een en ander verteld over veranderingen van den bodem, die alleen den wind tot oorzaak hebben; maar nog niet gesproken over de gronden, die door wind en water tevens tot hunne tegenwoordige uiterlijke gedaante gebragt zijn.

Vele onzer gewone zandstuivingen begrenzen, met eene langgerekte strook, uitgestrekte vlakke gronden, al dan niet met veen bedekt, doch welke, in vroegere tijden, zeer wel met water bedekt en alzoo meren hebben kunnen zijn. De zanden van de Vechtoevers in Overijssel liggen aldus, aan den noordelijken rand, deels van het Hammervlier en het Almelosche Veen, deels aan dien van het Dalmsholt.

Tusschen Weert en Maarheeze in Noordbrabant ligt eene soortgelijke, zeer in 'toog vallende duinenreeks, langs eene uitgebreide platte vlakte; en boven Nederweert wordt de Peel, het Eeuwige

Vermoedelijk voormalig meer bij Weert.

Vermoedelijk voormalig meer bij Weert.

[ 39 ]Leven, eene zeer uitgebreide geheel door hoogten omringde vlakte, eveneens door zulke zandduinen begrensd. Zou het nu niet mogelijk kunnen zijn, dat deze vlakten en duinen met elkander in verband stonden? Dat de vlakten eenmaal diep onder water hebben gestaan; dat zich hierop golven gevormd hebben, die zand opwelden en naar de oevers voerden, op dezelfde wijze als zulks nog tegenwoordig geschiedt bij de groote zoetwatermeren van Noordamerika; en dat een gedeelte onzer zandstuivingen aldus als ware meerduinen zijn te beschouwen? Is dit zoo, dan moeten de heerschende winden ook in de ligging dezer meerduinen te herkennen zijn. Zulks is mij evenwel nog niet mogen gelukken. Bij de zoo even opgenoemde voorbeelden liggen de duinen aan de noord- en westzijden van de vermoedelijke meerbodems, en zouden aldus op heerschende zuidoostelijke winden duiden; elders daarentegen vindt men duinen aan de zuidzijde van zulke vlakten, als omstreeks Best en Oirschot en ten zuiden van Valkenswaart. Hoe dit ook zijn moge, het is wel de moeite waard om deze zaak niet uit het oog te verliezen, en te trachten om door nader onderzoek, en bestudering van nog bestaande meren met zandige oevers, achter de waarheid te komen.
 

Zijn deze meerduinen nog slechts gissingen, met zekerheid kan men daarentegen den oorsprong aanwijzen van sommige stuifzanden, die in de onmiddellijke nabijheid onzer groote rivieren voorkomen. De rivier zelve heeft die opgeworpen, gelijk zij nog heden ten dage, wanneer zij bij eenen hoogen waterstand de oevers diep overstroomt, verrigt. Eigenaars van uiterwaarden behoeft men slechts te vragen, of zij het verzanden wel ondervonden hebben van hunne kostbare weilanden, en men kan zich dan meestal voorbereiden op het aanhooren van een lang verhaal, hoeveel honderden guldens zij vaak hebben moeten uitgeven om de duizenden vrachten zand, die door eenen enkelen wintervloed over het weiland gestort waren, weg te voeren.

Zulke overstortingen van zand zijn de beginsels van Rivierduinen; want zoodra zij droog komen te liggen, maakt de wind er zich meester van en waait het vlakke zand tot heuveltjes te zamen, zooals men met eene menigte voorbeelden langs de rivieren kan aantoonen. Van [ 40 ]Nijmegen naar Arnhem varende, maakt men, niet ver boven eerstgenoemde stad, eene groote bogt om de Gentsche Waarden, wier zuidelijke uithoek in een rivierduin veranderd is, dat zich zeker nog verder zoude uitbreiden en tot een hooger heuvel zoude opwaaijen, wanneer men, door een ijverig beplanten met waardhout, het zand niet tot staan had gebragt. Verder varende ziet men aan de Pley, nabij den mond van den IJssel, weder hetzelfde verschijnsel. Dikwijls evenwel zijn dergelijke duinen slechts ten deele aan de rivier hunnen oorsprong verschuldigd, daar namelijk waar hooge zandgronden eenen rivieroever vormen; zooals de Bronsbergen bij Zutphen en de Konijnenbelten bij Zwolle. Deels heeft men hier gewoon, niet van plaats veranderd zand, deels zandstuiving, deels rivierduin, dat rivierklei heeft overstoven.

Uit den aard der zaak zijn deze rivierduinen vruchtbaarder dan de gewone zandstuivingen; want met het zand is er tevens eene aanmerkelijke hoeveelheid klei aangevoerd, en vandaar zijn het voornamelijk deze gronden, welke, in de nabijheid der steden, zeer gezocht zijn door warmoeziers en kleine steedsche landbouwers. Bij Tiel is thans het voormalige, zandige exercitieveld, de Veluwe, in kleine akkers afgedeeld, waarop met den besten uitslag aardappelen en groenten geteeld worden. Dit heeft de stad verkregen in plaats van haar vroegere garnizoen, en ze heeft zeer zeker een goeden ruil gedaan. Land, dat rente afwerpt, dat aan eene menigte ingezetenen gelegenheid geeft om den kost te verdienen en dat daarenboven voor de verbruikers de voortbrengselen van den grond gemakkelijker te verkrijgen maakt, zal toch wel te verkiezen zijn boven een garnizoen, eenen niets voortbrengenden verbruiker, waaruit nog voor geene enkele plaats ware voorspoed is ontstaan. En toch zijn vele steden zoo verzot op hunne garnizoenen!

Even als bij de vermoedelijke meerduinen is ook de regte aard der rivierduinen nog niet grondig onderzocht, en het is in 't geheel niet onmogelijk, dat er hier te lande vrij wat meer aanwezig zijn dan men tot dusverre heeft meenen te herkennen. Merkwaardig blijven altijd de ver uitgestrekte zanden, welke sommige rivieren vergezellen, en wier ontstaan waarschijnlijk in verband staat met den [ 41 ]voormaligen loop van deze. Zoo wordt de Eems, van Rheine af aan tot Rhede toe, waar de getijen hunnen invloed beginnen uit te oefenen, ter weerszijde onafgebroken begeleid door zandheuvels, die op vele plaatsen ware zandstuivingen vormen. De Vecht en de Dinkel hebben evenzeer zulke heuvels aan te wijzen; een gedeelte daarvan hebben wij reeds als vermoedelijke meerduinen leeren kennen. De Oude IJssel, voormaals zonder den minsten twijfel een Rijnarm, wordt van Isselborg af aan, langs Anholt, Genderingen, Terborg, Doetinchem en Keppel, tot vlak bij Doesborgh vergezeld door eene onafgebrokene aaneenschakeling van zandduinen, die thans, nu zij door eenen harden klinkerweg aaneen verbonden zijn, met het grootste genoegen bewonderd kunnen worden; en teregt bewonderd, want er zijn weinig plekken in Nederland, die zulk eene schilderachtige verscheidenheid opleveren van hoog en heuvelachtig liggend bouwland, met vruchtbare wijd uitgestrekte weilanden, en dit alles afgewisseld door eene groote hoeveelheid boomgewas. Voormaals was dat voorzeker minder aangenaam te aanschouwen, toen men, in eene koets- of huifkar, den zwaren zandweg, voetje voor voetje moest doorstappen, en de posthoorn van van gend en loos daar toen even ongehoord was, als thans het fluitje van den stoom wagen.

Eene dergelijke zandmassa vinden wij ook tusschen Emmerik en 's Heerenberg. Een gedeelte daarvan ligt op klei en is dus zonder bedenken rivierduin; maar ook het overige zal wel denkelijk in verband staan met de splitsing van den grooten stroom, waarvan zich hier voormaals de eene arm naar het westen, de andere naar het noorden, naar Doetinchem, wendde.

Eindelijk vertoont ook de Maas zulke heuvels. Langs den linkeroever vergezellen zij haar van Maaseyk in Belgisch Limburg tot Cuyk in Noordbrabant. Langs den regteroever is 't eveneens gesteld, maar hier schieten zij veel verder noordwaarts op, tot voorbij Bergharen te midden der vette kleilanden van Maas-en-Waal. Hier en daar slechts vindt men de reeks afgebroken door de bedden van de Swalme en de Niers, de vooruitspringende kaap van de Mokerheide, juist het punt waar, 14 April 1575, lodewijk en hendrik van Nassau den heldendood vonden, en door het voormalige maasbedde [ 42 ]waarvan bij Malden en den Scheersdijk nog de overblijfsels te vinden zijn. Langs dien geheelen Maasoever vindt men zeer algemeen deze zandheuvels op klei en grind liggen, die veelvuldig voor steenbakkerijen en het maken van wegen opgegraven worden; en daaruit blijkt het duidelijk, dat althans een gedeelte dezer zanden van elders aangevoerd is. Van waar? Wanneer? door welk eene reuzenrivier? en gedurende welk een verbazend groot aantal jaren? vragen, waarop eerst zeker zal kunnen geantwoord worden door hem, die naauwkeurig hedendaagsche rivieren bestudeerd heeft, waar die bezig zijn om zulke zandoevers te vormen; en, ik twijfel er niet aan, of zulke zijn er te vinden, de Amur b.v. in Siberië, met zijn grootendeels door zandbanken versperd rivierbed.

De wind alléén vormt Zandstuivingen; de wind en stilstaand water vormen Meerduinen; de wind en de rivieren vormen Rivierduinen; de wind en de zee, eindelijk, hebben ons de Zeeduinen gegeven en zijn nog voortdurend ijverig bezig met die te vormen en te vervormen. Langs de Hollandsche kust schijnt de zee ons wel is waar meer af te nemen dan aan te brengen; maar de naauwkeurige waarnemingen der laatste jaren hebben toch doen zien, dat wij, noch onze kinderen, noch onze achterkleinkinderen in het wie weet hoeveelste geslacht vrees behoeven te hebben voor het geheel wegslaan van den dijk, welken de zee ons gegeven heeft; onder beding evenwel, dat wij ze ons niet laten afnemen, maar ons ijverig bevlijtigen op het bewaren wat ons eenmaal gegeven is. Wij behoeven geene andere moeite te nemen dan de zeer aangename van een bezoek te brengen aan onze badhuizen Scheveningen, Katwijk en Zandvoort, om te zien, hoe de zee neemt, maar ook weder terug geeft. Wel hebben wij nu en dan gehoord van een geweldig verlies van duin; door den storm, onder anderen, van 26 September 1853 was er gemiddeld zes el van de Noordhollandsche duinen weggeslagen; maar wij kunnen daarentegen zien, dat te Scheveningen de steenen trap van het badhuis, die vroeger tegen den buitenrand van het duin lag, nu geheel in eene diepe gleuf als verscholen ligt en, hield men er de hand niet aan, binnen weinig weken geheel onder het zand bedolven zoude geraken.

Datzelfde kunnen wij eveneens bij de andere badhuizen zien. Het [ 43 ]leerzaamste is zeker de vervorming van het merkwaardige vogeleiland Rottum; want hier is nog meer op te merken, dan te zien hoe het huishouden van den voogd, met vrouw en zonen, vrede en orde bewaart onder zijn wel gedisciplineerden troep meeuwen, zeezwaluwen, lieuwen, bergeenden en koeijen, die te zamen een welvarend bestaan voor deze kluizenaars opleveren. Langen tijd is op Rottum, langs het vlak afloopende, noordwestelijke strand, het duin toegenomen, terwijl het zich tevens, als eene gewone zandstuiving, aanhoudend meer naar het oosten uitstrekte. De bij elke ebbe geheel droogvallende

Rottum

Rottum, met de woning en het tuintje van den voogd, den aangeslibden kleigrond en de beide kapen.

plaat, langs het Huberts gat hoogt zich, door het stuivende zand, al meer en meer op; daarachter, aan de zuidzijde, bezinkt klei, en Rottum zal hierdoor langzamerhand nog meer bewoners voeden kunnen dan een enkel huisgezin. Met groote zorg wordt de [ 44 ]helmbeplanting onderhouden, en daardoor blijft steeds het zand bewaard, dat de wind van het strand opwerpt. Sedert eenige jaren echter had zich, langs de noordwestzijde, een geul gevormd, waardoor het strand steil begon te worden en het duin hier meer afsloeg dan toenam; maar thans weder daagt de redding uit zee op. De zoogenoemde Schildgronden, in het noordwesten, verhoogen zich al meer en meer, gaan onafgebroken zuidoostwaarts voort, vernaauwen reeds aanmerkelijk de geul, die zich gevormd heeft, en binnen korten tijd zullen zij zich met het eiland vereenigen en weder een vlak, zandopwerpend strand vormen.

Alle zeeduinen ontstaan op gelijke wijze als de rivierduinen. Op zandige kusten als de onze verloopen de banken aanhoudend. Het bekende schip de Lutine is den 7 October 1799 nabij Terschelling vergaan op eene plek, waar een vaarwater van vijf tot zeven el diepte was; in 1853 stond hier, bij ebbe, slechts een half el water, en thans ligt het schip weder in diep water bloot. Vroeger voer men van Goeree dwars over naar Heivoet, door het zoogenoemde Hillegat. Dit is thans geheel verzand en men moet eenen langen omweg, door het Aardappelgat, nemen; maar plotseling, in 1856, scheurde het Hillegat weder open tot een vaarwater van vijf ellen diepte, dat zich echter, helaas, weder binnen weinige weken sloot. Dit zijn slechts een paar voorbeelden uit de duizenden, die de zoo uiterst merkwaardige, maar nog zoo weinig bestudeerde geschiedenis onzer zeegaten oplevert. Zoodra er zich een bank zoo hoog verheft, dat zij bij ebbe droog valt, neemt de wind het zand op en waait dit tot een duin te zamen, dat, bij elke ebbe nieuw voedsel ontvangende, zich, soms binnen weinig jaren, boven de hoogste springvloeden verheft. Zoo is de hooge duinenrij van een half uur breedte en drie uur lengte gevormd, welke thans het Koegras beschermt, op eene plaats, die in het begin der zeventiende eeuw bij elken vloed overstroomd werd.

Zijn nu eenmaal de duinen ontstaan, dan regeert de wind daarover uitsluitend; ze vervallen in de klasse der gewone zandstuivingen en vertoonen alle die verschijnselen, waarover ik zoo even gehandeld heb. Eene denkbeeldige doorsnede van de gronden tusschen Katwijk-op-Zee en het Haarlemmermeer zal dit aanschouwelijk maken.

[ 45 ]
Doorsnede van Katwijk naar den Haarlemmermeerpolder

Doorsnede van Katwijk naar den Haarlemmermeerpolder. 1. Zeestrand bij Katwijk. 2. Zeeduin, voorloper. 3. Duinpan. 4. Het erve Rijnmond bij Noordwijk. 5. Hoornespolder. 6. Morsebelpolder. 7. Binnenduin van Berg-en-Dal. 8. Floris Schouten en Hellegatspolder. 9. Voormalige, drooge Kaagermeer.
d. duinzand. r. Rivierklei uit den Rijn bezonken. l. Veen. z' Voormalige kleibodem der binnenzee. s Voormalige zeebodem, zand met schelpen onder r, d, l en z' .


Eerst hebben wij hier den zeebodem (s' ), zand met zeeschelpen: in het Haarlemmermeer, met schelpsoorten, die in eene binnenzee, waarvan [ 46 ]'t water min of meer brak is, te huis behooren; maar onder de duinen met dezelfde schalen van weekdieren, die thans op onze kusten leven, de onuitputtelijke bron dier duizenden karren schelp, waarmede aanhoudend onze kalkovens en onze wandelpaden voorzien worden. Op dit zeezand, in de diepe binnenzee, heeft zich zeeklei (z' ) nedergelegd, zooals die tegenwoordig nog in het IJ bezinkt; terwijl wij aan onze kusten klei vinden, als die der schorren in Zeeland, welke bezinkt op de bij ebbe droogloopende banken. De binnenzee is vervolgens van de zee afgesloten geraakt, is met zoetwaterplanten begroeid die zich tot veen (l) vervormd hebben, en op dat veen is een bosch opgegroeid, waarvan wij thans de boomstammen in groote hoeveelheid in deze veenen aantreffen. Door dit veenbosch heeft zich een Rijnarm, de tegenwoordige Kromme Rijn, eenen weg gebaand, en deze heeft daarop zijne slibbe (r) uitgebreid; te gelijker tijd echter waren ook de duinen (d) bezig te ontstaan, of liever ter dezer plaats, als zandstuivingen, bezig met landwaarts in te stuiven, en daardoor werden alle gronden, die tot dusverre gevormd waren, overdekt.

Het kampen van de rivier met het zand, dat haar eindelijk den mond stopte, is hier duidelijk te herkennen, doordien er zoowel rivierklei onder als ook op het duinzand voorkomt. In het duin zelf vindt men eindelijk zeer dikwijls overstoven veentjes, welke zich in duinpannen gevormd hebben. Men behoort deze wel te onderscheiden van de gewone algemeen onder het duin voorkomende lage venen, die zeer dikwijls nog te zamen hangen met de aan den binnenvoet der duinen liggende venen.

Eene dergelijke ligging hebben ook de gronden in het Westland, waar de Maas verrigt heeft wat bij Leyden de Rijn heeft gedaan.

De zeeduinen worden dus, naar hun eerste ontstaan gewone zandstuivingen, maar een groot onderscheid tusschen beide gronden bestaat er in hunne zamenstelling. De gewone zandstuivingen bestaan uit zuiver zand, de zeeduinen daarentegen bevatten kalk, die van vergruisde schelpen afkomstig is en meestal zal. hun een weinig keukenzout niet ontbreken. Zooveel ijzer als het zand der zandstuivingen of der heidevelden, waarop deze ontstaan zijn, bevat, buitendien, het duinzand niet; en vandaar dat men hier, bij ontginning, veel minder [ 47 ]
Doorsnede bij Loosduinen naar Wateringen

Doorsnede bij Loosduinen naar Wateringen: 1. Noordzee. 2. Smalduin. 3. Duin bezuiden Rusthoek. 4. Loosduinen. 4-5. Uithof- en wippolder. 5. Wateringen. 6. Wateringveldpolder.
De letters duiden dezelfde gronden aan als bijde vorige figuur. m is moerasveen in een voormalige overstoven duinpan gevormd, d'. geestgrond, effen duinzand.

met oerbanken, dat groote kwaad onzer zandgronden, te worstelen heeft. De duinen zijn daardoor veel vruchtbaarder dan de zandstuivingen; de plantengroei ontwikkelt zich daarop spoediger en forscher; de flora der duinen is rijk, terwijl wij die der zandstuivingen als [ 48 ]ellendig armoedig hebben leeren kennen. Het hoe langer zoo meer veldwinnende aardappeltelen in de duinen; de schoone oogsten van rogge, erwten, boonen en klaver, welke de geestgronden van Kennemerland opleveren; de bloembollenteelt om Haarlem, Lisse en Sassenheim, toonen ten duidelijkste, dat duinzand, goed behandeld, eenen goeden bouwgrond oplevert. Evenzeer is dat geschikt voor houtteelt en dat onze duinen meer kosten aan hunne eigenaren dan zij opbrengen, ligt niet in hunne onvruchtbaarheid of in hunne aan de zeewinden bloot gestelde ligging, maar aan den onwil van de eigenaars. Wanneer deze toch ernstig willen en de noodige stappen op den thans welbekenden weg wenschen te doen, dan kan het geheele duin, tot vlak aan zee toe, in een dennenbosch veranderen. Drie groote in hunne oogen onoverkomelijke zwarigheden beletten het beplanten der duinen met dennen: de konijnen, de groote moeijelijkheid en kostbaarheid van aanplanten en de zeewinden. De konijnen kunnen uitgeroeid worden, wanneer men slechts bepaalt, dat zulks gebeuren zal en geene middelen ontziet om daartoe te geraken; ook niet wanneer er welligt eenig ander wild, tevens met de konijnen, over stuur geraakt. Dit behoeft zelfs geen geld te kosten, want er zijn liefhebbers in menigte te vinden, die zich gaarne onvergolden met de moeite zullen belasten.

Het aanplanten heeft geene zwarigheid hoegenaamd, wanneer men slechts kleine, tweejarige, op tuingrond gekweekte dennetjes uitpoot. Noch het zaaijen, noch het verkrijgen van plantsoen met kluitjes, dat zoo wel op de heidegronden gelukt, is in het losse duinzand doenlijk; maar de andere methode gelukt, blijkens de ondervinding, best.

Maar nu de wind? Ook deze zwarigheid is te overwinnen, evenzeer in de duinen als op de groote, kale heidevelden, waar de wind volmaakt dezelfde uitwerking heeft, maar door het aanleggen van bosschen of zeer breede singels, met de beste uitkomst, bestreden wordt. De uiterste, naar den wind gekeerde boomen worden door hem onderdrukt; maar zij beschermen de daaropvolgende en, weinig roeden verder, schieten de toppen op. Men kan zich overal daarvan vergewissen, waar bosschen aan door den wind beheerschte vlakten [ 49 ]palen; langs den geheelen duinkant bij Haarlem onder anderen, waar de beplantingen der Laan bij Heemstede. buitenplaatsen zeewaarts ophoudt. Een sprekend bewijs is daarvoor te zien in de laan, die van Haarlem naar Heemstede leidt, vlak bij dit dorp, waar, bij slechts twee rijen boomen, diegene welke aan de windzijde staat, de andere voldoende bescherming verleent om eenen redelijk goeden top te kunnen maken. Op de Veluwe, in Utrecht, in Noordbrabant, in Limburg, overal is datzelfde verschijnsel bij de bosschen op te merken, welke tegen de heide grenzen.


Dennenbosschen aan den heikant bij Wolfheeze.

Dennenbosschen aan den heikant bij Wolfheeze.

Dennenbosschen echter moeten het zijn en geen ander houtgewas, [ 50 ]omdat deze boomsoort ook in den winter blad houdt en beschutting tegen den wind geeft, en eenen grond voor lief neemt, die voor andere boomsoorten geene voldoende vruchtbaarheid oplevert. Zoo lang men het aanleggen van dennenbosschen in de zeeduinen nalaat, zoolang zullen zij in haren kalen, nietswaardigen toestand blijven, tot schade of althans winstderving voor de honderden, die in deze bosschen den kost zouden kunnen verdienen, tot schande voor de eigenaars, welke geen ondernemingsgeest genoeg bezitten om aan dien droevigen toestand een einde te maken.

 

Uit de gewrochten van den wind hier te lande zien wij dus, dat hij een groot aandeel gehad heeft in de vorming van den grond, dien wij bewonen. Geheel Nederland is 3 260 000 bunder groot. Wanneer wij rekenen, dat er omstreeks 30 000 bunders voormalige en nog bestaande zandstuivingen aanwezig zijn, met even zooveel zeeduinen, dan zullen wij zeker niet te veel rekenen, en alzoo kunnen aannemen, dat ongeveer één vijftigste gedeelte van het vaderland door den wind gevormd is, en dat slechts een vierde minder door zulk zand dan door water wordt ingenomen. Men rekent toch, dat er ruim 100 000 bunders hier te lande uit water bestaan. Buitenslands hebben soortgelijke gronden als degene, welke het grootste gedeelte van ons vaderland zamenstellen, ook soortgelijke door den wind gevormde zandstuivingen, en op de kusten soortgelijke zeeduinen. De geologische kaart van Europa leert ons, dat het geheele noordelijke Duitschland met Polen en een gedeelte van het westelijke Rusland uit dergelijke gronden bestaat, en dus omstreeks het vijftiende gedeelte van het geheele werelddeel. Europa is 180 000 vierkante mijlen groot, Nederland 600 zulke mijlen. Is nu daar de verhouding van stuifduinen tot zandgrond gelijk met die van Nederland, dan bestaat er in Europa eene door den wind gevormde oppervlakte, die in grootte overeenkomt met de helft van het koningrijk België. Wij behoeven ons dus geenszins naar Perzië, Woest Arabië, de Afrikaansche Sahara of naar Nieuwholland te wenden, om ons een begrip te vormen van den geweldigen invloed, dien de betrekkelijk zoo geringe kracht van den wind op de vervorming der oppervlakte van onze aarde heeft uitgeoefend.

[ 51 ]Wanneer men ziet, dat in het hedendaagsche tijdvak der geschiedenis onzer aarde de wind zooveel heeft bijgedragen tot de vervorming harer oppervlakte, dan is het geen wonder, dat men met ijver gezocht heeft naar teekenen, waaruit blijken kan, dat deze zelfde kracht ook gewerkt heeft in vroegere tijdvakken, in de voorwereld, toen er eene geheel andere verdeeling van de warmte op aarde bestond dan tegenwoordig, met geheel andere grenzen van zee en land en eene geheel andere dieren- en plantenwereld. Men heeft echter slechts een enkel voorbeeld onder de menigvuldige thans bekende vormingen der voorwereld gevonden van gronden, die door den wind schijnen gevormd te zijn. In België en Engeland treft men eene reeks roode zanden aan, welke daar de hoogste heuveltoppen bedekken, en ongetwijfeld voormaals eene zamenhangende reeks hebben uitgemaakt, op gelijke wijze als thans onze zeeduinen langs de Noordzee een aaneengeschakeld geheel vormen. Het zijn losse zanden, waarin geene overblijfsels van planten of dieren voorkomen, dan alleen op enkele plekken in de alleronderste lagen; maar de hier gevonden schelpen zijn volkomen voldoende om den tijd te bepalen, wanneer deze zanden ontstaan zijn. Ze zijn ouder dan de Nederlandsche zand- en grindgronden, gedurende welker ontstaan hier te lande olifanten, neushoorns en dergelijke dieren vertoefden, en de keijen onzer heidevelden herwaarts gekomen zijn. Ze zijn daarentegen jonger dan de leem met zeeschelpen, welke men, onder anderen in de omstreken van Eibergen, aantreft; maar ze zijn klaarblijkelijk lang na hun ontstaan uit de diepte opgeheven en vertoonen thans slechts een zeer klein overblijfsel van den omvang, dien zij vroeger gehad moeten hebben. En dit is zeer natuurlijk. De Belgische gronden, en tegelijk met deze die van geheel Nederland, hebben, nadat deze roode duinen opgewaaid waren, zulke geweldige omwentelingen ondergaan; zeeën, zout- en zoetwaterstroomen hebben hier zoolang na dien tijd den bodem bedekt en dooreen gewoeld, dat het meer verwondering verwekken moet, dat er nog eenige overblijfsels dezer voorwereldlijke duinen zijn blijven bestaan, dan dat ze niet allen spoorloos verdwenen zijn.

Deze zelfde redenering is ook volkomen toepasselijk op hetgeen er nog vroeger van duinen gevormd mogt zijn. Het gedeelte der [ 52 ]aardschors, hetwelk wij kennen, is, in zoover het niet uit granieten, basalten en dergelijke steensoorten bestaat, onder water gevormd en later daaruit opgeheven, terwijl alles, wat de wind boven water te zamen gehoopt mogt hebben, daarbij geen stand zal hebben kunnen houden; en het niet vinden van voorwereldlijke duinen en zandstuivingen bewijst dus nog in het minste niet, dat ze niet aanwezig geweest zijn of niet hier of daar eenmaal gevonden zullen worden.

 

Ik heb getracht den wind te doen kennen als een der natuurkrachten, waaraan de aarde den vorm van hare oppervlakte te danken heeft, maar ik heb dien alleen voorgesteld in zijnen gewonen vorm, hoe hij door »patience et longueur de temps", gelijk de fabeldichter zegt, beetje bij beetje, ligte zandkorreltjes en stofjes opnemende of voortrollende, gewrochten vormt, wier gezamenlijke uitgebreidheid die van koningrijken evenaart.

Wanneer de wind, met »force en rage" werkt, wanneer hij in den vorm van hozen of typhons en orkanen, alles wat onder zijn bereik komt, in zijnen grooten walsdans, met omdraaijingen van soms honderd uren middellijn, medesleurt; of wanneer hij, de zee tot zijn werktuig uitkiezende, hemelhooge golven bezigt om stranden uit te groeven of rotsen af te breken, dan evenwel blijven de uitwerkselen nog steeds in grootte en uitgestrektheid verre beneden de zoo even genoemde.

Zoo is 't met de geheele vorming en vervorming van de gronden, die de buitenkorst onzer aarde zamenstellen. De hiertoe gebezigde middelen zijn meestal geringe krachten, maar die, gedurende langen tijd en over groote ruimten werkende, de grootste gewrochten te voorschijn brengen.

 

 
[ 53 ]
 

OVER DE VERDEDIGINGS- EN AANVALSWERKTUIGEN DER MENSCHEN, GETROKKEN VUURWAPENS EN ANDER MOORDTUIG;

DOOR

F. A. T. DELPRAT,

Kapitein der Artillerie.

Wanneer wij een blik werpen op de verschillende tafereelen, die ons op zoo boeijende wijze in de achtereenvolgende jaargangen van dit Album uit het dierenleven werden geschilderd, komen wij onwillekeurig tot het besluit: dat honger, dorst, verdediging van eigen leven, van eigen nest en kroost de schering en inslag uitmaken van de handelingen in de dierenwereld, van de dierenpolitiek. Voor sommige diersoorten kunnen wij daar nog bijvoegen den trek naar vrijheid, naar gezelligheid, veredeld door trouw en dankbaarheid; terwijl er bij zulke dieren, die in familiën bijeen wonen, ook sporen zijn op te merken van iets, dat zweemt naar de zucht om te heersen, magt en invloed te verkrijgen.

Als de keerzijde dezer eigenschappen teekenen wij echter op: de wreedheid, niet altijd het gevolg van honger en dorst, maar eene wreedheid in den afzigtelijksten vorm, eene wreedheid con amore, eene nuttelooze baldadige wreedheid, en dit niet alleen bij verscheurende dieren ex professo, tijgers, hijena's, haaijen, arenden en andere roofdieren; neen! zelfs de hond, het dier, dat op zulke benijde schooten zetelt, dat stof geeft tot zulke zoetsappige uitboezemingen, vergelijkingen en liefkozingen—mijne lezeressen vergeven het mij,—die hond is somtijds wreed om wreed te zijn; hij maakt b.v. jagt op kippen en kanarievogeltjes, doodt ze onmeêdoogend en—laat ze verder liggen, zonder er de tanden een oogenblik aan te vergasten.

Doch hoe nu de mensch? Aan honger en dorst is hij niet minder cijnsbaar; kroost en haardstede verdedigt hij, en in den regel, wij willen het aannemen, hij verdedigt die als de moedigste viervoeter; in vrijheidszin, gezelligheid, trouw en erkentelijkheid overtreft hij hem, maar de zucht naar magt en invloed, aanzien, bezittingen, eer;—ziet! daarin is hij alle dieren ver vooruit. Bestaan dààr [ 54 ]slechts sporen, hier zijn het de krachtigste drijfveren zijner handelingen; doch—haasten wij ons er bij te voegen, want wij vreezen den toorn onzer tweehandige lezers en vooral lezeressen,—gelukkig dat zedelijkheid en godsdienstzin, onbekend bij de dieren, bij den mensch ten breidel strekken aan te groote zelfzucht. En wat den laatst opgesomden dierentrek: wreedheid, betreft; gelukkig dat deze zelden tot den karaktertrek van den mensch behoort, meestal het gevolg is van een overspannen toestand, en alzoo tot de ziekelijke afwijkingen mag gerekend worden, behalve bij de lieve kleinen, die er niet altijd van zijn vrij te pleiten en de verweektst opgevoede somtijds wel het allerminst; doch gelukkig: »dat vergroeit."

Hadden wij ons voorgesteld eene parallel te maken tusschen menschen en dieren, wij zouden ook nog wijzen op het bewaren van de schatten door ervaring en nadenken van geslacht tot geslacht opgegaard, dat is: op de ontwikkeling van kunsten en wetenschappen, en nog zoo vele andere zaken, strekkende tot verheerlijking van den mensch; maar om niet eigen lof te verkondigen en ons liever tot nederigheid te stemmen, verwijlen wij bij voorkeur bij den eigenaardigen en reeds opgenoemden trek, onafscheidelijk van al wat mensch heet: de zucht naar roem en aanzien, invloed en rijkdom, in onophoudelijken kamp bij den eenen met den vrijheidszin en de zelfverdediging van eigen leven en erf bij den anderen.

Betreure zulk een toestand wie het wil; dat vredevrienden het bejammeren, dat dichters het bezingen met zoetsappige verzuchtingen, als: »Och! waren alle menschen wijs"! enz. enz.: die toestand bestaat nu eenmaal, hij bestond zoo ongeveer een 6000 jaar! en hij zal blijven bestaan zoo lang de mensch menschelijke hartstogten en gebreken bezit, dat is: zoo lang de menschen op dit ondermaansche hunne plaats niet aan volmaaktere en dan ook niet strijdende engelen zullen hebben ingeruimd.

De beschaving moge de vormen wijzigen, kleinere twisten zeldzamer maken en ze gemakkelijker met inkt in plaats van bloed beslechten; de wetenschap moge de wapenen verfijnen en de overwinning niet aan den physiek of numeriek sterksten verbinden; oorlog beschouwen wij niettemin als een onafscheidelijk gevolg der menschelijke natuur; [ 55 ]oorlog werd er gevoerd, zoo lang de mensch bestond, en zal er, 't zij dan met grootere of kleinere tusschenpoozen, blijven bestaan, zoo lang er menschen zijn, dat is: zoo lang de magt en de ijverzucht van den eenen in strijd is met den vrijheidszin en het eigenbelang van den anderen. Niet ten onregte dunkt ons, beweert la bruyère, dat, zoo er slechts twee menschen op de aarde woonden en elk over eene helft had te beschikken, het eerste geschil over de grenzen zoude ontstaan!

Konden de vredevrienden de wereld eenmaal in een diepen vredeslaap indommelen, welken waarborg zouden zij ook dan nog kunnen geven tegen een onaangenaam ontwaken, tegen de boosheid van den eersten den besten ijverzuchtigen, maar bekwamen gelukzoeker, die zich niet zoude ontzien om van dat vertrouwen en van die rust misbruik te maken, ten einde zijne plannen ten uitvoer te leggen. Eene algemeene en blijvende zondeloosheid zou dus alleen den algemeenen vrede kunnen verzekeren; de vredevrienden beproeven derhalve in de eerste plaats dit laatste te bewerken, in stede van den omgekeerden weg te volgen!

Even als er dus, hoe betreurenswaardig dan ook, verscheurende en onderling vechtende dieren zijn, zullen er ook oorlogvoerende menschen zijn; en die oorlogszuchtige geaardheid, onafscheidelijk van onze natuur, zij onze verontschuldiging, zoo wij het waagden eene schijnbaar oorlogszuchtige bladzijde in dit vrede-ademend Album te schrijven.

Schijnbaar oorlogszuchtig, zeiden wij, en inderdaad de titel van dit opstel en hetgeen hier verder volgen zal heeft eene vredelievende strekking, een vredelievend doel. Want, haasten wij ons het op te merken, geen kwaad zonder tegengift, die oorlogsmanie wordt niet door alle menschen gedeeld; er zijn gelukkig menschen, die den vrede niet trachten te bewerken door proza of poëzij, door vertoogen en weeklagen, maar welken de zegeningen des vredes, het behoud van onafhankelijkheid en erf, zóó zeer ter harte gaan, dat zij daar goed en bloed, rust en gemak voor veil hebben. Die soort van menschen heeten krijgslieden; zij leven op het land en op het water; zij hebben in de maatschappij der menschen een bijzonder doel te vervullen; ook in de dierenwereld vindt men evenzoo individuen met bijzondere functiën belast, b.v. bij de bijen, mieren, enz.

Zulke krijgslieden praten weinig over vrede, maar doen er des te [ 56 ]meer voor, althans het goede soort, dat niet uitgaat op roof of buit, maar dat pal staat ter verdediging.

Zoo nu de lezers van het Album wel met graagte bladzijden verslonden over verslindende dieren, over de wapens, die zij in den muil voeren, over de wreedheden van een afgrijselijk «dierengevecht", zoo zij genoegen schepten in het nagaan tot in de kleinste bijzonderheden van de wijze, waarop addergift afgescheiden en ingevlijmd wordt; of, in leeuwenbeten, koppensnellers; of, in de afbeeldingen van «menschenvreters", van »haaibekken", enz. enz., moest dan ook in dit Album niet eindelijk eens eene plaats worden gegund aan de beschrijving van de zoo veel meer fatsoenlijke en wetenschappelijke middelen, door den mensch uitgedacht en vervaardigd, om vrijheid, ontwikkeling, eigendom enz. te beschermen, niet alleen tegen verscheurende dieren, maar ook tegen onrustige, ijverzuchtige, ondeugende belagers? En zoo dit geene genoegzame verontschuldiging oplevert voor het boven deze regels gestelde opschrift, zoo de werktuigen, waarmede dieren elkander aanvallen, of die, waarmede zij zich verdedigen, alleen het regt hadden hier opgenomen te worden, dan drage de Redactie van dit Album de schuld, want sinds jaren drong zij bij steller dezes aan op de behandeling van getrokken vuurwapens; natuurlijk (en dit ter geruststelling onzer lezers) slechts als verdedigingswerktuigen beschouwd, zóó zelfs, dat van jagtgeweren niet eens sprake zal zijn.

 

Wij kennen bezorgde moeders of bloedverwanten, die ijzen op het denkbeeld, dat in hunne lievelingen eenige krijgsmanszin zoude kunnen ontkiemen. Zij vermijden dit tot zelfs in de keuze van hun speelgoed; blikken sabels, looden soldaten, tinnen kanonnen, boog en pijl, al wat maar eenigzins aan eene krachtige mannelijke ontwikkeling van het ligchaam zou kunnen doen denken, wordt zorgvuldig geweerd. Vermoeijenissen,—hoe onbarmhartig! koude,—hoe wreed! een tochtje,—hoe doodelijk! maar ook zulke opvoedsters, aan wie zelfs de Nederlandsche schutterij niets zal te danken hebben, ook die zullen welligt nog eenige leering uit deze regelen putten, want een tol, mevrouw! wist gij wel, dat in een tol de grondslag ligt der nieuwste, meest verfijnde vuurwapens? Tollen, hoepels, draaijende [ 57 ]volants, bilboquets, het is altemaal zeer verdacht speelgoed, slechts dienstig als ophelderingen voor de inrigting der nieuwere vuurwapens; zelfs de aardbol staat in dit opzigt niet in den besten reuk. Hoe dit gevaar dan te ontvlieden!

Dat deze regels u dan ten minste bij tijds waarschuwen.

Welligt echter tellen wij ook minder teêrhartige lezers, die verlangen iets naders te vernemen omtrent een onderwerp, waarover nieuwspapieren, met hunne gewone wetenschappelijke naauwkeurigheid, allerlei onzin en verwarde denkbeelden verspreiden; omtrent de wapens, waarmede in het kalme maar krachtige Engeland al wat man is, krijgslieden, lords john bull's, advokaten en doktoren, ja zelfs lady's, zich wapent en oefent. Wapens, waarover in Engeland, Duitschland en Frankrijk geroepenen en ongeroepenen boekdeelen vullen, maar waarin de niet bepaald ingewijden hier te lande, de dillettanten in alles, die zich in andere zaken zoo gaarne niet bij hunne leest houden, tot nu toe weinig of geen belang stelden. Welligt strekken deze regels om de aandacht meer en meer te vestigen op een onderwerp, waarvan de verwaarloozing ons te eeniger tijd duur te staan zou kunnen komen.

Het werpen met steenen was zeker een der eerste middelen, waardoor men zich verdedigde of waarmede men den aanval voorbereidde, alvorens het pleit ten slotte door het handgemeen worden beslist werd. De slinger kwam de te zwakke hand te gemoet; nog juister was de uitwerking van pijl en boog. Vermogt men met den slinger grootere gewigten weg te werpen, de ligte pijl had door zijn steeds naar voren gerigte spitse punt grooter indringingsvermogen en trof juister. De uitvinding van het buskruid deed spoedig slinger, boog en pijl in onbruik geraken; de afstand, waarop men nu in de verte kogels kon werpen, werd vertienvoudigd en de krijgskunst trad een nieuw tijdperk in. De kogels waren aanvankelijk meestal van steen, later van lood of ijzer. Niet alleen het geschut, maar ook de kogels ondergingen op hunne beurt verbeteringen, zij werden juister gevormd, beter bolvormig, gladder en naauwkeuriger passende in de binnenholte, de zoogenaamde ziel der vuurmonden. Weldra ook maakte men ze hol, en voorzag de holte van zulke bommen en granaten, met brandverwekkende of sterk lichtgevende mengsels of eenvoudig met buskruid. [ 58 ]De ontsteking van dezen inhoud geschiedt door eene in de granaat ingedreven houten buis, waarin een kanaal met eene langzaam brandende compositie. Deze compositie, door de vuurwerkers sas genoemd, ontbrandt bij het wegschieten uit het kanon, en de inhoud van de granaat doet zijne werking bij het doel.

In plaats van één enkelen kogel schoot men ook wel bussen weg, gevuld met tal van kleine kogels, die, door het verbrijzelen van de bus in de ziel, zich vóór het stuk verspreidden, dit zijn de thans nog gebruikelijke kartetsen, ook wel schroot of blikken doozen genoemd. Doch genoeg reeds om te doen zien, hoe vruchtbaar de nieuwe uitvinding, buskruid, kanonnen en geweren was, in varianten op het thema: «vernielen om te behouden en te beschermen".

Men schoot nu verder, ja! maar naauwkeuriger dan met pijl en boog, voorzeker neen! Het aantal moest dus de naauwkeurigheid vergoeden, en zoo gebeurde het dan, dat men na de meeste veldslagen bij het opmaken der balans tot de slotsom kwam, dat voor elken gevelden vijand een standbeeld kon opgerigt worden uit het op hem afgeschoten lood; dat is, dat elk hunner zijn gewigt aan lood kostte! Dit verdroot de krijgslieden, zij moesten zich beladen met lood en kruid, 't was kostbaar en vermoeijend, daarbij gaf het aanhoudend missen aan elke tegenpartij meerder moed.

Al spoedig was men er dus op uit om naauwkeuriger te schieten. Figuur 1.
Fig. 1.
De geleerden berekenden de kogelbanen, maar de kogels volgden die banen slechts zeer ten naastenbij. Van alles werd er beproefd en zoo kwam men er, onder allerlei grillige invallen, ook toe om de ziel der geweren niet meer glad te maken, maar ze in doorsnede de gedaante van eene ster te geven. Men maakte er namelijk inwendig regte groeven in, en daar dit weinig of niets baatte, sneed men die groeven hellend als een schroefdraad, kurketrekkersgewijs in, fig. 1. Om den kogel te noodzaken die trekken te volgen bij het wegschieten en de wrijving te verminderen, wikkelde men hem in een vetlap of pleister. Al vooruitgaande moest hij dus tevens draaijende den loop verlaten. Wèl moest de kogel nu door een stamper en hamer in de ziel gedreven worden; maar 't hielp toch; [ 59 ]waarom wist men niet regt. De speelruimte, dat is de kleine opene ruimte rondom den kogel en de zielwanden, onvermijdelijk bij kogels, die los in de ziel moeten kunnen gerold worden, was wel is waar weggenomen; het huppelen of aanslaan in de ziel was nu belet, er ontsnapte wel geen kruidgas langs den kogel, maar waarom gaven dan ook de regte trekken geen voordeel? De oplossing dezer vraag moest uitgesteld blijven tot de tijden, waarin de wis- en natuurkundigen zich ook over de krijgskunde zouden gelieven te ontfermen, en in afwachting daarvan ging men niettemin voort getrokken geweren, onder de benaming van buksen, te gebruiken.

Voor oorlogspraktijk hadden deze wapenen wel eenig bezwaar, daar het laden slechts langzaam kon geschieden, vooral als de loop inwendig vuil werd door het kruidaanzetsel. Aan enkele uitgelezene manschappen konden deze wapens dus slechts in handen worden gegeven, doch niet aan geheele gelederen.

Niet alleen werden er getrokken geweren gemaakt, maar men voorzag ook kanonnen van trekken, dit bepaalde zich evenwel slechts tot modellen en proeven zeer in het klein. Om behoorlijk de trekken te volgen, moet de kogel een weinig medewerken en dus niet van ijzer, maar van een zachter metaal, zoo als lood, vervaardigd zijn. Het laden echter van groote looden kogels in lange kanonnen, waarbij de kogels in de trekken moesten gedwongen worden, was tijdroovend en bezwaarlijk; het lood is daarbij een vrij kostbaar metaal, zwaar om te vervoeren, ligt door botsingen te vervormen. Het lood biedt bovendien weinig wederstand, en bij de groote ladingen der kanonnen liep men gevaar, dat het lood in de trekken zou afscheuren, en de kogel misvormd uit het kanon komen en daardoor een weinig naauwkeurig schot geven zoude. Ook tegen muren en wederstand biedende voorwerpen zou lood te zacht zijn, en aan looden granaten valt geheel niet te denken.

Wilde men echter volstrekt getrokken kanons en looden kogels gebruiken, dan was er niets anders op dan de kanons van achteren te openen en daardoor het laden mogelijk te maken. De looden kogel kon dan geplaatst worden in een gedeelte, dat iets wijder was dan het overige der ziel en daardoor bij het wegschieten geperst worden in de trekken. Het goed sluiten van die achterste opening is echter [ 60 ]eene zeer moeijelijke zaak, zóó zelfs dat niettegenstaande de groote vorderingen, die men gemaakt heeft in het bewerken van groote metalen voorwerpen, zulk eene sluiting (kulassluiting) nog zelfs heden ten dage tot eene der moeijelijkste vraagstukken behoort. De geweldige spanning van het buskruidgas doet het langzamerhand door alles heendringen.

Kleine getrokken kanons met kulaslading vindt men nog in enkele verzamelingen en museën. In het museum op het Prins maurits-huis te 's Hage kan men onder anderen een fraai getrokken kanon met kulaslading zien; waarschijnlijk een geschenk van een der graven van Saksen-Gotha in het laatste der zeventiende eeuw. Meerdere bijzonderheden omtrent dit kanon vindt men in den Militairen Spectator van de maand Januarij 1860.

Tot in de eerste helft der negentiende eeuw bleef de artillerie dus uitsluitend schieten uit gladde kanons, maar wapende men bij de infanterie enkele uitgelezene bedaarde krijgers met getrokken geweren. Het gros echter verschoot kruid en lood zonder veel nut of, zoo men wil, zonder veel kwaad te doen. De groote kracht van het geweer was volgens sommigen de bajonet, de kogel was wispelturig en grillig, de bajonet alleen kon gebragt worden op het bepaald punt. La balle est folle, la bayonnette est sage, was de leus van een beroemd krijgskundige. Voor alles echter zijn troostredenen te vinden, en zoo vond men dan ook zijnen troost in de leerboeken. Allerlei physische en mathematische betoogen strekten om te bewijzen, dat de kogels noodzakelijk rond moesten zijn. Immers de bol is de volmaaktste figuur; slechts een bol past in alle standen in den loop; de bol heeft het minste oppervlak voor een bepaald gewigt, enz. enz. Men bleef op die wijze misschieten en misredeneren, 't was in volmaakte harmonie, en het is dan ook nog geen 30 jaar geleden, dat het infanterievuur in het veld reeds op 300 pas niet veel meer dan bangmakerij was.

Ten einde nu eenigzins op te kunnen helderen, waarom trekken en wel uitsluitend hellende trekken in den loop van een vuurwapen een naauwkeuriger schot geven, zal het noodig zijn eerst eenige oogenblikken te verwijlen bij de oorzaken, waarom inwendig gladde loopen onnaauwkeurig schieten. Daarna zullen wij nog de voornaamste inrigtingen beschrijven, waardoor men aan het stelsel van getrokken geweren en kanons praktische bruikbaarheid heeft kunnen geven.

[ 61 ]De oorzaken der misschoten zijn tweeledig. Ten eerste: oorzaken gelegen in 't geen in de ziel van den schutter omgaat; ten tweede: oorzaken gelegen in hetgeen in de ziel van zijn vuurwapen voorvalt.

Wat de eerste betreft, rekenen wij daartoe de gewoonte van alle krijgers, die zich nog niet geheel te huis bevinden op een slagveld en die niet gesteld zijn op het looden standbeeld, om maar van zich af te vuren, raak of niet, en op afstanden, waarop geen naauwkeurig schot meer mogelijk is. Zulk vuren doodt, zoo dan al geene vijanden, dan ten minste den tijd. Het verdooft eenigzins de vrees, en men stelt zich daarbij voor, dat het zoo al niet den vijand beangstigt, dan toch welligt hem den lust beneemt om veel digter bij te komen.

Verder, de onbekendheid met den juisten afstand, waarop de vijand zich bevindt; de helling namelijk, die men aan het geweer moet geven om het doel te treffen, hangt van dien afstand af, en hoe zonderling het ook klinke: de afstand naar den vijand schijnt over en weder meestal grooter dan die van den vijand naar ons.

Tot de tweede oorzaken rekenen wij de onvolkomenheid der middelen zelve. De eene loop is wat meer uitgeschoten dan de andere, wat ruwer of wat meer met aanslag bezet. De eene kogel is wat gladder of zuiverder bolvormig dan de andere; het zwaartepunt valt niet altijd zamen met het middelpunt, en de overmijdelijke speelruimte maakt, dat de kogel, al huppelende en schurende langs de zielwanden, den loop verlaat; daardoor beweegt de kogel zich al wentelende en ondervindt dien ten gevolge een onregelmatigen wederstand in de lucht.

Van alle deze oorzaken zijn de speelruimte en de wenteling wel de voornaamste; noch oefening, noch bedaardheid, noch oogmaat of zuivere afmetingen kunnen hierin iets verhelpen. Door de speelruimte huppelt de kogel in de ziel en verlaat het vuurwapen onder een telkens verschillenden hoek; sloeg hij b.v. het laatst tegen den bovenkant aan, dan wordt hij benedenwaarts teruggekaatst en komt minder ver. Tegen den onderkant aanslaande begint hij zijne baan onder eene grootere helling dan die van het geweer zelf en gaat verder. Links en regts aanslaande bij het verlaten van den loop, zal hij, in de vrije lucht gekomen, regts of links afwijken enz.

Door de speelruimte strijkt het buskruidgas bij de ontbranding boven [ 62 ]over den kogel, en even als een billardbal, die boven het middelpunt gestooten wordt, gaat de kogel al ronddraaijende vooruit. De verdere botsingen en schuringen in de ziel veranderen of wijzigen die rondwenteling;—welk een ruim veld alzoo voor allerlei wisselvalligheden!

Maar zelfs al was de kogel volmaakt glad en passende in den loop, al was de wenteling in den loop weggenomen door het persen van den kogel in regte trekken, dan nog zal hij in de lucht op allerlei grillige wijzen wentelen.

Om zich hiervan te overtuigen, late men slechts een bal vrij vallen van eene eenigzins aanzienlijke hoogte, na aan het onderste punt wat vet of lampenzwart te hebben gedaan. Zeer zelden slechts zal de bal met dat gemerkte punt op den bodem vallen. En het is ook natuurlijk: de zwaartekracht werkt loodregt in de rigting van het zwaartepunt, maar de wederstand van de lucht zal door den minsten luchtstroom, door ongelijkheden van het oppervlak of afwijkingen van de volkomene bolvormige gedaante, iets meer zijdelings en zelfs niet altijd zuiver loodregt tegenwerken. Bij het vallen wordt de kogel dus aan de eene zijde meer vertraagd dan aan de andere, en de bol moet al vallende wentelen; en, eens aan het wentelen, wordt de luchtwederstand nog onregelmatiger.

Men zal bij het nemen dezer proef bespeuren, dat het niet volkomen gelijktijdig loslaten der vingers, die den bol omklemmen, een grooten invloed uitoefent op de rigting der ronddraaijing; iets dergelijks heeft dus ook plaats bij de minste ongelijke schuring van een kogel, zelfs zonder speelruimte weggeschoten. Zulk een kogel moet dus al voortgaande ronddraaijen, de rigting dezer ronddraaijing is niet te voorspellen en heeft toch, zoo als wij nu nader zullen zien, een grooten invloed op de baan, die hij doorloopt.

Draait de kogel, die in de rigting van het pijltje wordt voorgeschoten, b.v. Figuur 2.
Fig. 2.
in de rigting door de pijltjes D en D' aangewezen, dan bevordert de beweging van het oppervlak en welligt der mede ronddwarrelende lucht het wegstroomen der luchtdeeltjes langs het oppervlak [ 63 ]bij D, doch boven bij D' is die beweging om zoo te zeggen: tegen de haren in. Van daar: boven meerdere zamendrukking der lucht dan beneden, en bij gevolg minder verre en hooge baan, dan zoo de rondwenteling in tegengestelden zin plaats had en de kogel bij D door zamengedrukte lucht werd gedragen.

Heeft de draaijing plaats, zoo als wij hier stilzwijgend onderstelden, van boven naar beneden, zoodat fig. 2 den kogel van de regterzijde beschouwd voorstelt, dan zal de draaijing hem digter bij of verder af brengen; maar stelde fig. 2 den kogel voor van boven, uit de lucht gezien, zoodat de voorzijde van de linker naar de regterhand draaide, dan zal er regts en links hetzelfde plaats hebben, wat wij zoo even onder en boven zagen gebeuren, en de kogel zal zijwaarts afwijken, en zoo als duidelijk blijkt: de afwijking zal plaats hebben naar die zijde, waarheen het voorvlak beweegt.

Kon men te voren bepalen, in welke rigting de draaijing zou plaats hebben, dan ware er eenigzins op de te verwachten afwijking te rekenen, maar het is hier als bij het werpen met een eerlijken dobbelsteen, hoe hij na het loslaten draaijen zal, kan niemand te voren zeggen.

Voor holle kogels of granaten alleen bestaat er een huismiddeltje, waardoor men de rigting der ronddraaijing vooraf kan regelen, en hiervan maakt men onder anderen met veel voordeel gebruik in Pruissen.

Figuur 4.
Fig. 4.

Zij fig. 3 de doorsnede van een Pruissisch kanon, B de buskruidlading en G de granaat. Zij die granaat uitgehold als in de figuur is aangewezen en zóó geplaatst, dat de zwaarste helft onder, de veel ligtere naar boven gekeerd zij. Dan is het ligt in te zien, dat het ligtste gedeelte het eerst en het snelst door het buskruid zal worden voortgedreven, en de granaat vooruitgaande, zóó zal wentelen als door de pijltjes wordt aangewezen. Lag de zwaarste helft boven, dan zal het omgekeerde plaats hebben. Evenwel, er blijven altijd nog oorzaken van onnaauwkeurigheid bestaan, vooral bij lange vuurmonden, want, ten gevolge der [ 64 ]speelruimte zal het projectiel in de ziel botsen en schuren en de omwenteling daardoor een weinig afwijken van de verwachte. Bij korte vuurmonden echter is er reeds veel op deze wijze gewonnen. Bij geweren kan dit middel niet baten, daar de kogels niet hol, en bovendien te klein zijn om zwaarte- en middelpunten genoegzaam van elkander te verwijderen. Daarbij moeten de geweren ten gevalle van de bajonet eene zekere lengte behouden.

Het voordeel van getrokken loopen ligt dus niet geheel in het wegnemen der speelruimte, want vooreerst moeten de vuurwapens voor oorlogsgebruik gemakkelijk en snel te laden zijn, en dus eenige speelruimte behouden; ten andere vermindert het geheel wegnemen der speelruimte de afwijkingen niet, die de eenmaal afgeschoten, altijd eenigzins onvolmaakte kogel in de lucht ondervindt, ten gevolge der onregelmatige wederstanden.

Het voordeel der trekken, en dit is het geheele geheim, bestaat dan voornamelijk in de twee volgende omstandigheden: 1) dat de kogel als eene schroef rond moet draaijen om den getrokken, schroefvormig gegroefden loop te kunnen verlaten, en 2) dat de aldus draaijende kogel in plaats van rond, langwerpig, puntig en dus ook zwaarder kan gemaakt worden, dan de ronde kogel.

Mijne lezers stellen zich echter niet voor, dat ronddraaijende kogels als soorten van drilboren werken en daardoor meerdere uitwerking zouden hebben; zulke wreede beschouwingen zouden hier misplaatst zijn. De krijgsman gaat niet na wat er na het oogenblik van treffen gebeurt; hoe, wat en waar hij zijnen vijand treft, blijft buiten zijne beschouwing; het treffen is voor hem het slottooneel, waarna het scherm valt. Wat daarna gebeurt, behoort tot de beschouwingen van den heelmeester.

Het voordeel van ronddraaijende kogels ligt derhalve in de meerdere naauwkeurigheid hunner banen, dit punt vereischt echter eenige natuurkundige beschouwingen, die wij liever tot een volgend stuk zullen uitstellen.

(Wordt vervolgd.) 
 

 
[ 65 ]
 

OVER DE VERDEDIGINGS- EN AANVALSWERKTUIGEN DER MENSCHEN, GETROKKEN VUURWAPENS EN ANDER MOORDTUIG;

DOOR

F. A. T. DELPRAT,

Kapitein der Artillerie.

(Vervolg en slot van blz. 64.)

 

 
De eenvoudigste wijze om eenig doel te bereiken is gewoonlijk, zelfs in wetenschappelijke zaken, de beste, de door de natuur aangewezen wijze. Het bereiken van eenig doel met den kogel schijnt hierop echter eene uitzondering te maken. Immers de eenvoudigste wijze om een kogel naar zijne bestemming te brengen zoude daarin bestaan, dat men hem daar maar regelregt, zonder wikken of verwegen, uit een gladden loop, naar toe zond. Zoo wij er echter in geslaagd zijn om den invloed te doen begrijpen van den wederstand der lucht, van den onregelmatigen vorm van het projectiel, en van de speelruimte, dan zal het nu ook duidelijk zijn, dat die regelregte, eenvoudige weg, zoo als zoo vele fraaije theoriën, eene utopie is; dat er in plaats daarvan eene grillige, hoogst onregelmatige beweging plaats heeft, en dat er dus getransigeerd moet worden: de draaijende beweging niet kunnende beletten, moet men zich dus wel te vreden stellen met eene regelmatige vooraf te voorspellen draaijing, en deze heeft bij getrokken vuurwapens plaats, zoo als wij reeds op bladz. 64 zagen, om eene as, die wij ons in de rigting van de zielas moeten denken. — Den invloed van zulk eene wenteling kunnen wij dagelijks uit allerlei speeltuig leeren. Gaan wij daarvan eenige voorbeelden na.

[ 66 ]Mijne lezers en vooral mijne lezeressen munten zeker alle uit in het zoogenaamde Jeu des Graces, en weten, dit nu vastgesteld zijnde, dus ook, dat het wegwerpen niet minder dan het opvangen eenige oefening vereischt. De hoepel moet zóó wegvliegen, dat hij onder het voortgaan om zijn middelpunt ronddraait of, naauwkeuriger uitgedrukt, dat hij om eene as draait, die men zich als een regt door den hoepel gestoken stok, XY, Fig. 4, moet denken. Zoo lang dit niet gelukt,

Figuur 4.
Fig. 4.

dwarrelt de hoepel onregelmatig door de lucht, en valt overal, behalve waar men hem hebben wil. Eerst wanneer hij de vereischte draaijende beweging heeft, gaat hij steeds in denzelfden stand vooruit, en wordt gemakkelijk opgevangen bij M.

Hoe een stuivertje zonderling rollen kan, is tot een spreekwoord geworden; maar even bekend is het, hoe men het wegrollen kan voorkomen, door het stuivertje op zijnen kant te plaatsen en snel als een tol te laten draaijen. Stuivertjes noemden wij ter wille van het spreekwoord, maar ze zijn wel wat klein, met een groot geldstuk gelukt het beter; het draait dan snel rond, beweegt wel eenigzins heen en weder, maar 't valt niet om en 't rolt niet weg.

Bij tollen, groote en kleine, brom- en andere, zien wij hetzelfde; de omdraaijing belet het omvallen; het maakt dat de as zich steeds regtop staande verplaatst, zoo lang de rondwenteling maar onderhouden wordt; «nooit loopt mijn priktol zonder slagen," zingt het ontmoedigend zoete en wijze jongetje van van alphen, dat ik menigmaal als een tol wenschte te behandelen.

Hebt gij veel geduld, lezer; eigenlijk eene overbodige vraag aan wien het album tot hiertoe open sneed; welnu! dan hebt gij zeker wel eens beproefd om den bal van een bilboquet op de punt van het handvatje op te vangen, en zeker is het u nimmer gelukt, zoo ge [ 67 ]althans niet.... blind gelukkig zijt, of, zoo ge 't niet van de jongens afzaagt, dat zij vóór het opwerpen van den bal het koordje in één draaijen, zoodat de bal, bij het losdraaijen opgeworpen, snel wentelend wordt opgevangen. Dan ten minste is er eenige kans om de opening, die nu bij het opwerpen altijd naar beneden gekeerd blijft, juist op de punt van het handvat te vangen.

Goochelaars en professoren in de balanceerkunst plaatsen dikwijls borden in evenwigt op de punt van een langen stok, maar nemen de voorzorg het bord snel te laten draaijen en in draaijende beweging te onderhouden, en voorkomen hierdoor het omvallen.

Nog menig ander speeltuig zouden wij kunnen aanvoeren als voorbeeld, hoe de omwenteling van een ligchaam om eene as, het zij dan om eene wezenlijk bestaande, stoffelijke of denkbeeldige, aan zulk eene as, als eene neiging geeft, om niet om te vallen of af te wijken van haren stand, terwijl, zoo de as zich verplaatst, zij trachten zal dit in een evenwijdigen stand te doen. En, zoo algemeen en schoon zijn de wiskundig te bewijzen waarheden, dat, wat bij kinderspeelgoed waar is, ook waar blijft op elke grootere schaal, zóó zelfs, dat die waarheden zich onveranderd bevestigen, niet alleen bij de beweging van onze aarde, maar ook bij de beweging van alle andere hemelligchamen of stelsels van hemelligchamen.

Onze aarde beweegt in eene bijna cirkelvormige baan om de zon, Figuur 5.
Fig. 5.
maar heeft bovendien eene ronddraaijende beweging om hare as, Fig. 5, en die ronddraaiende beweging is oorzaak, dat de aarde zich, behoudens kleine schommelingen, steeds evenwijdig verplaatst, en daardoor dezelfde helling op het vlak harer loopbaan behoudt.

Waardoor ontstaat nu die zoogenoemde stabiliteit der omwentelingsas? Ja! waarde lezer, dit is eene zeer ingewikkelde zaak; gelieve die dus op goed geloof maar aan te nemen. Beproef het ten overvloede, draai een eenigzins zwaar schijfje T, Fig. 6, zeer snel rond om een [ 68 ]Figuur 6.
Fig. 6.
doorgestoken spilletje AS, en beproef dat spilletje met de schijf dan op te ligten in een stand AS', dan zult gij eenigen wederstand ondervinden, 't gaat van de zijde van het schijfje als met eenigen weerzin gepaard; het evenwijdig verplaatsen in een stand A'S' gaat zonder bezwaar, maar bij het schuin verplaatsen in den stand A S ontwaart ge eenigen tegenstand; en, dwingt gij het schijfje naar uwen wil, dan voelt ge dat het nog zijdelings een uitweg zoekt. Hebt gij het asje A S gevat in een ring R, Fig. 7, en kunt gij een zwaar metalen Figuur 7.
Fig. 7.
schijfje T door het lostrekken van een koordje K zeer snel doen draaijen, dan zult gij de beschrevene tegenstanden zeer duidelijk gevoelen; het is als of de schijf zich tegen u verweert

Al de deeltjes van het schijfje bewegen met eene zekere snelheid om de as, dus in vlakken regthoekig om die as gelegen. Zonder eene bepaalde kracht kan men nu die deeltjes niet op eenmaal in andere vlakken laten bewegen; tot het schuin verplaatsen van de as is dus eene krachtsuitoefening noodig, dat is: men ondervindt bij die verplaatsing een zekeren wederstand. De as tracht dus ten gevolge der omwenteling van het met haar verbonden ligchaam haren stand te behouden. Hoe zwaarder het ligchaam is, hoe grooter die stabiliteit bij overigens gelijke snelheid zijn zal. Bij even zware ligchamen zal [ 69 ]die stabiliteit ook toenemen, naar mate de deeltjes verder van de as liggen; b.v. bij eene dunne schijf met zwaren breeden rand zal zij grooter zijn dan bij een bol van gelijk gewigt. De toestel kan bij W door middel van een gebogen stiftje in de verlenging van de as A S aangebragt, los op een eenigzins uitgehold voetstuk W geplaatst worden. Als de schijf T dan snel ronddraait, zal de ring met de schijf losgelaten zijnde, niet afvallen, maar aanvankelijk langzaam, doch allengs sneller en sneller om het punt W ronddraaijen volgens den cirkel C C, de as A S daalt daarbij voortdurend en na eenige minuten ronddraaijens zou de ring R tegen het voetstuk botsen. Deze proef is bekend onder den naam van het corps flottant.

Het is eene afgezaagde waarheid, dat men in een rijtuig of in eene schuit gezeten, de regt vooruitgaande beweging, door duwen of stooten, noch bespoedigen, noch vertragen kan, evenmin als men zich met zijnen stoel kan opligten; maar, niet minder waar is het, dat een ingezetene, blijkens het bovengezegde, wèl de beweging eener schuit in schuine rigting en het doorloopen van bogten kan tegenwerken. Een zware molensteen of een vliegwiel, snel ronddraaijende om eene waterpasse as, zal aan die as eene zekere stabiliteit geven, en daardoor alle wendingen tegenwerken, waarbij die as in schuine standen verplaatst zoude moeten worden. Werkelijk heeft piazzi smith reeds op deze wijze, aan boord van schepen, kijkers en andere toestellen in onveranderlijken stand gehouden; daartoe worden zij dan verbonden met twee snel draaijende zware schijven, waarvan de ééne om eene verticale, de andere om eene horizontale as beweegt. De geheele toestel is zóó opgehangen, dat hij vrij in alle rigtingen kan bewegen, en het schip dus kan schommelen, zonder den toestel uit zijnen stabielen stand te brengen[4]. Welligt ware op deze wijze een uitmuntend middel te vinden om stil hangende kooijen voor lijders aan zeeziekte te maken, zoo althans de onmogelijk te voorkomen evenwijdig op en neder gaande bewegingen ook niet reeds de zeeziekte doen ontstaan. [ 70 ]Ware het aan de vereenigde menschelijke krachten immer mogelijk, om een aantal schijven om verticale assen te laten ronddraaijen, zwaar genoeg en in genoegzaam aantal om bij de massa der aarde in vergelijking te komen, dan zou men alzoo hare omwentelingssnelheid kunnen wijzigen. Wat dunkt u, lezer! is het dus maar niet gelukkig, dat wij physiek zwak zijn, en nimmer in die mate eensgezind zullen worden, om zoo iets te durven ondernemen? Liever dan nog wat geoorloogd!

Voor de luchtscheepvaart intusschen is er eenige meerdere kans om ook op die wijze eene as te bekomen, die steeds naar dezelfde hemelstreken gerigt, alzoo dienstig zou kunnen zijn om er een steunpunt op te vinden, voor werktuigen bestemd om het luchtkasteel te wenden naar de begeerde zijde. Het evenwijdig afdrijven evenwel zou daardoor niet belet worden. Reeds in 1782 wees poinsinet de sivry, in zijne vertaling van plinius, op de mogelijkheid, om door de onveranderlijkheid van het slingervlak, in een naauw verband met het hier besprokene verschijnsel, de kompasnaald te kunnen vervangen door een vrij opgehangen staafje. De inrigting van piazzi smith is eene schrede verder op dezen weg.—Doch keeren wij terug tot onze moordtuigen.

Na al het boven gezegde zal het nu gemakkelijk zijn om het voordeel in te zien van getrokken loopen, dat is: van loopen inwendig voorzien van schroefvormige groeven, boven gladde loopen. Immers de kogel moet al draaijende den getrokken loop verlaten, en zijne omwentelings-as verkrijgt daardoor eene zekere mate van stabiliteit, de verstorende invloeden kunnen die as nu geene onregelmatige afwijkingen geven van den stand, waarin zij het vuurwapen verliet, en de in den loop naar voren gekeerde zijde blijft voorwaarts gerigt. Uit gladde loopen is het wel niet mogelijk andere dan bolvormige projectielen te schieten, daar andere, b.v. cilindervormige, in de lucht allerlei buitensporigheden begaan, duikelen enz. Uit gladde loopen kunnen dus niets dan bollen geschoten worden, die de middellijn der ziel hebben. Bij getrokken wapens daarentegen kan men eene menigte van verschillende projectielen bezigen, want de rotatie belet hier de onregelmatige afwijkingen en buitelingen. Uit getrokken [ 71 ]kanons, die weinig middellijn hebben en dus betrekkelijk ligt zijn, kan men dus niettemin lange, zware kogels of granaten schieten en daardoor bij het treffen sterke botsingen doen ontstaan, of wel kan men de grootere inwendige holte dier granaten opvullen met allerlei zaken, zooals springladingen, brandende sassen of, volgens kapitein norton, met gesmolten ijzer. Daar de voorzijde nu steeds naar voren gerigt blijft, kan men die projectielen ter betere indringing met een stalen punt voorzien, of met een slaghoedje (percussion) om de springlading juist bij het treffen te ontsteken, enz., enz. Ook geweerkogels heeft men op die wijze ingerigt, en in de met kruid geladene voertuigen der artillerie zijn zulke gasten onwelkomen indringers; niet minder als zulk een ontploffende geweerkogel het werkelijk eens voor een leeuw was, of een groote uiteenspringende Armstrong-granaat onlangs in China voor een Tartaarschen ruiter en zijn paard!

En men verwijte nu den krijgsman geene wreedheid, want al zulke verfijnde, moeijelijk te vervaardigen en kostbare zaken schiet hij met weemoed weg, en waarschuwt door een zwaar schot en door een zwaren kruiddamp, somtijds 10 en meer seconden vooruit, dat er iets voor den vijand onderweg is, en hij schiet zulk moordtuig alleen om kroost en haardsteden te verdedigen. Of vindt gij dien geleerde zoo veel zachtmoediger, die eenige jaren geleden in Britsch-Indië een krokodil onthaalde op een stuk vleesch, waarin een busje met kruid verborgen was, welk geregt hij door een paar onschuldige koperdraadjes verbond met een dood eenvoudig galvanisch batterijtje. Pas was de surprise binnen, of onze geleerde doopte een der draadjes in een kwikbakje, en .... 't fraaije dier spatte uitéén.

Een ander voordeel van zware kogels bestaat daarin, dat zij verder geschoten kunnen worden dan ligte. Welligt bevreemdt u dit, daar gij een knikker toch verder zult werpen dan bijvoorbeeld een aanbeeld. Maar blijven wij binnen zekere grenzen: het kruid werpt ook het kanon met zijne affuit niet zoo ver achteruit, als de kogel vooruit. Om de waarheid onzer stelling dus te doen inzien, verzoeken wij u maar eens te beproeven wat gij verder weg kunt werpen: een kurken balletje of een even grooten steenen knikker, en wij zijn het reeds eens geloof ik. De zaak komt dus hierop neder: het kurken [ 72 ]balletje zou, om dezelfde baan te beschrijven als een even grooten knikker, ook evenveel lucht moeten verplaatsen of verdringen, maar bij het beproeven dierzelfde taak, zal de snelheid van het kurken balletje, dat uit zooveel minder stofdeeltjes bestaat, veel eerder worden uitgeput dan die van het zwaardere bolletje. Daarom kan het zwaardere bolletje, zelfs aanvankelijk minder snel bewegende, het toch nog langer volhouden en verder komen, dan het ligtere bolletje, al gaat dit laatste wat sneller van stal. Of wel, stel u den wederstand der luchtdeeltjes voor als een gedrang van onbeleefde lieden, en gaat eens na, wie het verst in dien volkshoop zal dringen, bij gelijken omvang: eene dame met crinoline of een zwaarlijvig heer, zelfs al komt deze laatste wat logger aangewaggeld. Het is waar dat de lange cilindrische kogel, de puntkogel, wel wat meer plaats inneemt dan zijn ronde makker; maar hij beweegt met de punt vooruit volgens zijne lengte, en behoeft dus niet veel meer lucht dan de ronde te verplaatsen. Zoo behoeft een lang zwaar smal schip niet veel meer water voor zich uit den weg te duwen, dan een korter, dat in doorsnede dwarsscheeps even breed is. Aanvankelijk bewegen alzoo zware puntkogels langzamer dan ronde en hebben zij daardoor werkelijk ook op korte afstanden weinig of geen voordeel boven ronde, maar hun overwigt komt op groote afstanden voor den dag.

Wél zou men ook met ronde kogels uit gladde loopen even of bijna even ver kunnen schieten als met de nieuwere, maar dan zou men veel grootere ladingen moeten bezigen, de kanons en de affuiten zouden sterker, zwaarder en dus handelbaarder moeten gemaakt worden, en bij die groote ladingen zou het dan toch nog noodig zijn om de stukken onder eene groote opwaartsche helling af te schieten, als of men de wolken treffen wilde. Zulk eene groote helling of elevatie heeft onder anderen het nadeel, dat de kogel met een hoogen opwaartschen bogt door de lucht vliegt, en dus eene menigte zaken over het hoofd ziet, die hij, bij een flaauwen, meer langs den grond strijkenden boog, niet zou vergeten aan te roeren. Fig. 8 moge een denkbeeld geven van de

Figuur 8.
Fig. 8.

[ 73 ]baan van een puntkogel en van den stand, waarin hij zijne baan beschrijft. De lengte-as X Y des kogels blijft in 't begin nagenoeg overal evenwijdig met den eersten stand, en dit ten gevolge van de rotatie om die as. Bij werkelijk schieten is het moeijelijk waar te nemen, maar toch uit andere omstandigheden na te gaan, dat het voorste deel van den kogel, de punt, aan het einde der baan echter iets naar beneden daalt. Duidelijk is dit waar te nemen bij het schieten of beter gezegd werpen, onder hooge elevatien van b.v. 20 graden. Zie fig. 9. Men ziet dan duidelijk, dat de punt daalt en geen wonder,

Figuur 9.
Fig. 9.

want daar de kogel bij zulke hooge worpen op afstanden vèr boven een uur gaans nederkomt, en somtijds bijna 20 seconden onderweg blijft, wordt de rotatie aan het einde der baan langzamerhand uitgeput en de stabiliteit der omwentelings-as daardoor gering. Of wel, zoo men, om onder zulke hooge elevatien minder ver te komen, de lading vermindert, draait de kogel langzamer uit het stuk en heeft dus in dat geval ook weder minder stabiliteit.

Dit dalen van de punt is een voordeel, want bleef de kogel stokstijf met de as evenwijdig voort bewegen, zoo als in Fig. 9 bij X' Y' is ondersteld, dan zou hij met een te groot oppervlak tegen de lucht in bewegen en zou hij aan al de nadeelen van een grooten en onregelmatigen luchtwederstand zijn blootgesteld, 't Zou zelfs kunnen gebeuren, dat hij, door den grooteren wederstand op zijn achtereind, niet meer met de punt trof of ombuitelde. Daarom brengt men bij puntkogels het gewigt zoo veel mogelijk naar voren, door het uitgeholde gedeelte zoo ver mogelijk naar achteren te brengen. Zoo groot is evenwel toch nog de stabiliteit op groote afstanden, dat, als de kogel op duizend en meer el van het stuk den grond treft, hij zich weder met de punt naar voren oprigt en in dien stand nog eene menigte [ 74 ]verdere sprongen maakt zonder om te kantelen; eindelijk beweegt hij te langzaam, rolt of buitelt over den kop en blijft liggen.

Nog eene voorname omstandigheid komt bij de baan der puntkogels in aanmerking, te weten: eene standvastige steeds naar dezelfde zijde gerigte afwijking, dérivatie genoemd[5] . Reeds bij de proef beschreven op bladz. 67 heeft men kunnen bespeuren, dat zoo de as AS, fig. 6, van achteren wordt vastgehouden en men beproeft om het vooreinde naar beneden te drukken, er eene zijdelingsche afwijking plaats heeft naar dezelfde zijde als die, waarnaar de onderkant der schijf beweegt. Houdt men het asje bij S vast, en tracht men het punt A omlaag te brengen, dan wijkt de toestel naar de andere zijde uit. Welnu! deze afwijking, die wiskundig te voorspellen was, heeft ook plaats bij den draaijenden kogel. De steun, door uwe hand gegeven of in Fig. 7 door het voetstuk, wordt vervangen door den luchtwederstand, die als eene onvolkomene, maar toch werkzame ondersteuning op den kogel drukt, terwijl de zwaartekracht of het gewigt des kogels de punt S doet dalen als in Fig. 7. Bij vlakke bogen werkt de wederstand der lucht bij den aanvang het sterkst tegen den voorkant des kogels, het is dus als of uwe hand het asje A S, Fig. 7, bij S zwak ondersteunde. Bij steile bogen, en vooral in het dalende gedeelte der baan, werkt de luchtwederstand voornamelijk op het breedere achtereinde des kogels en zou er dus eene tegengestelde werking moeten plaats hebben. Dit heeft dan ook werkelijk plaats, maar de rotatie en dus de invloed daarvan op de derivatie is in het dalende einde der baan gering geworden, en de eerst verkregene afwijking was te groot, dan dat zij door deze later veranderde werking veel verminderd zou kunnen worden; de zin der totale derivatie hangt dus voornamelijk van de eerst verkregene af. Bij een getrokken kanon loopen de trekken bijna algemeen als de draden eener gewone schroef; achter den vuurmond geplaatst en met arendsoogen begaafd, zou men dus den kogel zien bewegen als de wijzers van een uurwerk, de sterkste of eerste derivatie heeft dan ook werkelijk altijd regts plaats en blijft steeds regts. [ 75 ]De kanons moeten dus altijd links gerigt worden van het doel; hoeveel men ter zijde moet rigten, moeten de proeven bij elke geschutsoort leeren, en de rigtingsmiddelen worden dan daarnaar ingerigt en gesteld. Dit stellen noemt men bij geweren: het inschieten van 't geweer. Bij geschut kan de afwijking op groote afstanden 100 en meer el bedragen; bij geweren is zij veel minder.

Gaan wij nu na, hoe men den kogel kan dwingen om de trekken van den loop te volgen bij het wegschieten.—De drie voornaamste middelen daartoe bestaan voor de looden geweerkogels. 1°. In het sterk aanzetten van den kogel, hierdoor zet hij uit en vormt zich naar de trekken. 2°. In het aanbrengen van eenige uitstekende tandjes of ribbetjes (vleugels) aan den kogel; wanneer deze gevormd zijn naar het beloop der trekken, moet de kogel die volgen. 3°. In het aanbrengen van eene uitholling achter aan den kogel, ten einde het buskruidgas, bij het ontbranden der lading, daarin dringt en het lood doet uitzetten in de trekken.

Bij de eerste wijze moet de kogel van achteren kunnen steunen op eene vernaauwing van de ziel om genoegzaam wederstand te bieden bij het sterk aanzetten met een eenigzins uitgeholden aanzetter, en tevens om daarbij het buskruid der lading niet te vermorselen (stelsel van delvigne). Dit kamerstelsel werd vervangen door het kernstelsel; in plaats van de buskruidlading in eene vernaauwing of kamer te brengen, werd er achter in de ziel eene stalen stift geplaatst, waarop de kogel steunde bij het aanzetten. Het buskruid komt rondom deze kern te liggen (stelsel thouvenin).

Figuur 10.
Fig. 10.

Bij de tweede wijze om den kogel te noodzaken tot het volgen der trekken, wordt de speelruimte slechts weggenomen, als men daarbij tevens een vetpleister bezigt. De vleugeltjes, die nu bij den kogel sterk uitsteken, vertragen de rotatie. De Engelschen en Russen hebben dit stelsel gevolgd. Om de uitwendige gedaante der kogels te verbeteren en andere voordeden te verkrijgen, gaf de Brunswijksche majoor berner aan de ziel in de dwarsche doorsnede eene flaauw ovale gedaante en liet dit ovaal zóó draaijen, dat de grootste lengte [ 76 ]van het ovaal, b.v. bij de monding verticaal staande, allengs omdraait en ten laatste bij het achtereinde van den loop den waterpassen stand nadert. Men stelle zich met andere woorden een kartonnen ovalen pennekoker voor, die in de lengte een weinig ineengedraaid wordt om zijne as (stelsel van lancaster). Ook maakte whitworth geweren, die in doorsnede in plaats van ovaal zeshoekig waren.

Het derde middel om de kogels de wentelende beweging te geven is het algemeenst aangenomene, het is dat van minié en delvigne, ook hier te lande gevolgd.—De talrijke wijzigingen en verbeteringen, werkelijke en gewaande te vermelden, zou ons te ver leiden. Allerlei vormen werden aan de punt en aan de uitholling gegeven; ook beproefde men een ijzeren dopje (culot) in de uitholling te plaatsen om Figuur 11.
Fig. 11.
de vrij zwakke looden randen, r, r, fig. 12, te versterken bij opbewaring en vervoer, en tevens om het lood bij het voorwaarts bewegen nog sterker uiteen en in de trekken te drijven.

Als curiosa vermelden wij nog het stelsel van wild, een Zwitsersch ingenieur; deze omringde zijne kogels met een sponsachtige weeke omkleeding, en gaf elken soldaat een flacon met water mede. Na geladen te hebben werd er wat water in 't geweer gegoten, de pleister zwol, volgde de trekken, en deelde den kogel daardoor de rondwentelende beweging mede.

Bij geweren, die van achteren geladen worden, zooals bij het uitmuntende Pruissische zundnaaldgeweer, is de loop zelf naauwer, dan de plaats waar de kogel ingelegd wordt.

De persing van een kartonnen klosje, dat den kogel omvat en voortdrijft in den naauweren loop, dwingt dit klosje om de trekken te volgen en doet den kogel daardoor draaijen. De trekken slijten hierbij weinig uit en 't heeft vele andere voordeelen.

Het streven om de bestaande wapens nog zooveel mogelijk te behouden is eene der oorzaken, waardoor de middellijnen en de verdere inrigting der getrokken geweren in verschillende landen zeer verschillen. Bovendien is het er verre af, dat men in eenig land tot de overtuiging is gekomen, dat de gekozene inrigting de beste is. Men benijdt in dit opzigt bijna overal zijnen buurman. En het zal [ 77 ]dan ook duidelijk zijn, dat er, behalve de militaire bruikbaarheid, ook in de zaak zelve, in de afgetrokkene theorie, nog heel wat te beschouwen en te beproeven valt.

Een te groot kogelgewigt b.v. maakt, dat men om ver te treffen zeer hoog moet aanleggen, of veel kruid moet bezigen; het eerste geeft eene weinig vlakke baan, het tweede eene hevige werking op wapen en schutter. De Spartaansche aanleg en erkende athletische bouw der Nederlanders schonk hun bijna de grootste kogels en zwaarste geweren ter wereld, waarbij deze nadeelen, vooral nu die geweren getrokken werden, ten duidelijkste bleken. Gelukkig is men nu een beteren weg ingeslagen.—De meer of min sterke helling der trekken staat verder in een naauw verband met de lading en dus met het kogelgewigt. Is de lading te groot, dan gunt de kogel zich den tijd niet den voorgeschrevenen bogtigen weg in den loop te volgen, maar wringt zich dwars over de trekken heen, komt niet dan ten koste zijner regelmatige gedaante en niet zonder kleerscheuren uit den loop, laat daar lood in achter, draait niet regelmatig en treft onnaauwkeurig. Men heeft om dit te voorkomen ook wel eens beproefd om de trekken allengs naar de monding toe sneller omwenteling te geven; in den aanvang als het naauw ingesloten buskruidgas het sterkst spant, beweegt de kogel dan bijna regt uit, doch van lieverlede moet hij sneller roteren en zoo krijgt men hem, als 't ware met een zoet lijntje, bijna ongemerkt in snelle rotatie. Doch waar zouden wij eindigen, zoo wij al zulke invloeden zelfs maar wilden aanstippen.

Uit de beschouwing der fig. 10, 11 en 12 kan men zich een algemeen denkbeeld denkbeeld vormen van de gedaante der tegenwoordig gebruikelijke puntkogels, zonder dat wij door volkomene overneming van afmeting iemands geheim verraden hebben. Wij zouden de staalkaart van beproefde en voorgestelde kogels nog met honderde modellen kunnen vermeerderen, doch achten de medegedeelde voor ons doel genoeg. Wij willen nog alleen doen opmerken, dat de meeste kogels aan den onderkant een drietal ringvormige groeven i i i hebben. Aanvankelijk waren deze bestemd tot het beter bevestigen van vetdraden, doch toen deze omgeving wierd weggelaten, bespeurde men, [ 78 ]dat de kogels met gladde achtereinden niet zoo naauwkeurig troffen als die met de groeven. En inderdaad is het wel na te gaan, dat die insnijdingen het hunne bijdragen om de punt van den kogel steeds Figuur 12.
Fig. 12.
naar voren te houden. Stellen wij ons namelijk eens voor, dat een der kogels van fig. 10—12 met de punt voorwaarts beweegt, zoo als in fig. 8 is afgebeeld, dan zullen de insnijdingen i den wederstand der lucht weinig vat geven, zoo lang de kogel juist in de rigting zijner lengte-as voortbeweegt, maar zoodra de punt daalt, vatten de naar boven gekeerde scherpe kanten der groeve lucht, het achtereinde wordt daardoor nedergedrukt en de punt dus betrekkelijk opgeligt. Het omgekeerde heeft plaats, als het achtereinde daalt of de punt rijst.

Door deze groeven heeft de beweging der puntkogels eenige overeenkomst met die der pijlen; wat hier de insnijdingen bewerken, doen daar de vederen. Beide hebben het voordeel van volgens de lengte as voort te bewegen, daardoor voorwaarts den minst mogelijken luchtwederstand te ontmoeten en daarentegen door het groote oppervlak volgens de lengte veel tegenstand bij het nederdalen te ondervinden. Evenzoo beweegt een smal, lang schip gemakkelijk voorwaarts, maar moeijelijk zijdelings.

Omtrent de kanonnen met getrokken ziel kunnen wij na het bovenstaande kort zijn; dezelfde beschouwingen zijn hier ook van toepassing; doch door het grootere gewigt der projectielen, de grootere ladingen, de hardheid van de ijzeren kogels of granaten en het gevaar van springen der kanons, althans der ijzeren, zijn hier bijzondere voorzorgen noodig.

De grootste zwarigheid bij getrokken geschut bestond vroeger in het vinden van een geschikt middel om de kogels de trekken te doen volgen. Goot men ijzeren uitstekende vleugels of nokken aan de projectielen, dan braken die ligt af of beschadigden zij, vooral bij bronzen geschut, de trekken. Ringen en klossen van lood of andere stoffen, die even als bij de Miniékogels door de drukking van het buskruidgas in de trekken worden geperst, gaven geene zekerheid bij groote ladingen en snelle omwenteling der trekken. Het best bevindt men zich alzoo tot nu toe bij het persen in de wanden van het projectiel [ 79 ]van zink en uitstekende nokken of vleugels; wanneer deze in zwaluwstaartsgewijs gevormde uithollingen worden gedreven, zet het zink daarin uit en is de nok stevig genoeg bevestigd; nadat het projectiel de ziel verlaten heeft, zitten de nokken er zelfs nog stevig aan. Zij hebben echter het nadeel van gedurende de rotatie den Figuur 13
Fig. 13.
luchtwederstand enz. te vermeerderen, maar men moet wel kiezen of deelen. Fig. 13 stelt nu zulk een ijzeren puntkogel voor tot getrokken kanon. De gestippelde inwendige ruimte kan naar believen gevuld worden met kruid, brandstoffen enz.

Met eene lading van ongeveer drie nederl. ponden kruid, en uit zware kanons, worden nu kogels, die 39 nederl. ponden en meer wegen, ver over het uur weggeschoten, en na eenige proefschoten is men bijna zeker, dat zij alle nederkomen binnen eene ruimte, niet grooter dan die van een deftig heerenhuis. De uiteenspringende scherven echter zijn nog zeer te vreezen tot zelfs op meerdere honderde passen van de plaats, waar zulk een ding springt; ja, de scherven kunnen wel eens tot 1200 pas wegspringen. Bij veldslagen neemt men zulke zware kanonnen niet mede; 't zou ook doelloos zijn, want men heeft daarbij geene zware muren of dekkingen te vernielen èn de vijand èn wij zijn wel zoo slim van zich niet onnut ten voeten uit te laten zien, maar zich achter heggen, dijken, terrein, plooijen enz. te verschuilen, zoo lang er niets te doen valt.

Bij aanval en verdediging van vestingen daarentegen is het van meer belang reeds op groote afstanden flinke stooten te kunnen geven. Vooral echter voor de verdediging onzer kusten is het bezitten van ver en naauwkeurig dragend geschut eene levenskwestie voor het behoud onzer onafhankelijkheid, want onze toegangen te water zijn bijna alle te breed, om zelfs van beide oevers of kusten gelijktijdig vurende den doortogt met gewoon geschut te kunnen beletten.

Doch de lezer—want de lezeressen zullen mij achtereenvolgens onder weg nu wel alle verlaten hebben—de lezer dan, zal thans ook ongeduldig zijn geworden en welligt al vooruitgebladerd hebben, om iets te vernemen van de Armstrong- en Whitworth-kanons, waarover [ 80 ]zulke, aan het fabelachtige grenzende verhalen zijn verspreid.—Ook omtrent deze kanons kunnen wij na al het gezegde kort zijn.—Echte ijzeren Armstrong-kanons dan worden bij stukken en brokken tezamen gesmeed en van achteren geladen. Vervaardiging en sluiting hebben echter, naar het schijnt, in het groot zoo weinig voldaan, dat de uitvinder zelf reeds zijne eigene uitvinding door het aanbrengen van allerlei veranderingen namaakt. Armstrong-kanons hebben eene menigte smalle trekken en schieten zeer zamengestelde, kostbare projectielen, die met looden omkleedingen voorzien zijn. De middellijn dezer projectielen is grooter dan die der ziel; maar, daar zij met de lading van achteren in een wijder gedeelte geplaatst worden, wordt het lood bij de ontbranding in de trekken geperst.

Verbazende afstanden worden met deze vuurmonden bereikt, dat is waar, maar slechts onder zeer hooge elevatiën van 30 en meer graden, en de ongeloofelijke naauwkeurigheid is het gevolg van het geheel wegnemen der speelruimte en het uiterst naauwkeurig slijpen en polijsten van de ziel en van de projectielen. Beide gelijken meer op wetenschappelijke werktuigen dan op oorlogstuig en het is niet een ieder gegeven, om met zulke zaken naar behooren om te gaan. De minste fout in de bewerking, wat roest aan den sluittoestel of in de ziel, een foutje in het ijzer en de verbazende uitwerking lost zich op in het uiteenspringen van de sluiting of van het geheele kanon. Men klaagt er teregt of ten onregte over, dat het lood zich in de trekken vastzet en dat er gedurig met water gespoeld moet worden. De kosten der fabricatie zijn verbazend; er wordt eene bijzonder langzaam verbrandende soort van buskruid voor deze stukken vereischt, enz. — Dit voor de Armstrong-kanons.

Wat de Whitworth's betreft, even als bij de geweren van dien uitvinder, wordt de ziel door een draaijenden zeshoek gevormd; de vervaardiging der daarin passende schroefvormige, zeskantige projectielen vereischt alleen reeds, althans in Engeland, eene reeks van zeer zamengestelde en kolossale werktuigen. Wij moeten hierbij echter in het oog houden, dat men er in Engeland niet tegen opziet, om alles werktuigelijk en somtijds met groote kosten te vervaardigen. Welligt niet geheel ten onregte schreef alph. karr eenmaal: «Les [ 81 ]Anglais ont des outils pour boutonner les guêtres, et des outils pour reparer les outils a boutonner les guêtres. Un Anglais qui va pêcher a la ligne se fait suivre d'un fourgon."—De Whitworth's worden van achteren geladen en aldaar gesloten door een soort van deksel, dat buitenom over het achtereinde geschroefd wordt. Ook deze inrigting schijnt op den duur nog veel te wenschen over te laten. De projectielen behoeven echter geene uitstekende vleugels of nokken te bezitten, daar zij door de zeshoekige gedaante de trekken niet kunnen verlaten; de trekken kunnen daardoor ook sneller omdraaijen.

Tusschen Armstrong en Whitworth is thans een wedstrijd geopend; waarvan de gevolgen, zoo al niet voordeelig voor beide partijen, het dan toch zeker voor de toeschouwende partij zal zijn, die zijn geld niet in de zaak gewaagd heeft; vooral zal de artillerie-wetenschap er haar voordeel bij doen.

Een andere wedstrijd bestaat in Frankrijk en in Engeland zoowel onderling als in eigen boezem. Want in beide landen schrikt men telkens als het ware over eigene vinding, en is men er telkens op bedacht, om met het verbeteren der aanvalsmiddelen ook de middelen om daaraan wederstand te bieden gelijken tred te laten houden. Zoo bekleedt men in beide landen de schepen met stalen en ijzeren platen, wier dikte allengs evenredig met de kracht der oorlogswapens toeneemt.

Ons doel in bovenstaande beschouwingen was een algemeen begrip te geven van de theorie en de inrigting der getrokken vuurwapens, zonder in te vele technische bijzonderheden te komen of in opgaven te vervallen van maten, gewigten enz. Om zich echter eenig bepaald denkbeeld te kunnen vormen van de meerdere of mindere helling der trekken, willen wij hier nog alleen opmerken, dat men zich de gemiddelde helling der schroefvormige trekken bij geweren moet voorstellen als die van een schroefdraad, die zich binnen in de ziel zóó rondslingert, dat hij op eene lengte van 2 el eens geheel rond zoude zijn gekomen; in de geweren komt elke trek dus nimmer geheel rond .

Bij de kanons verandert de lengte, waarop de trek eens geheel rond zou zijn geloopen, tusschen de 2 à 6 el. Hoe wijder ziel, hoe grooter [ 82 ]die lengte moet worden, daar de trekken anders te steil tegen de beweging van den kogel in zouden loopen.

Ook hier te lande is men er gelukkig in geslaagd om met betrekkelijk geringe kosten het oude bronzen geschut te trekken. Omtrent de daarmede verkregene uitwerking bepalen wij ons tot de verzekering, dat wij aan onze naburen slechts de meer algemeene ingenomenheid met oorlogstuig en de algemeene belangstelling en toewijding hebben te benijden. Eene opmerking, die in dit Album natuurlijk uit een zuiver ethnologisch oogpunt moet beschouwd worden.

 

En nu aan het slot van dit, welligt te lang gerekt opstel gekomen, rijst zeker bij vele lezers nog de vraag op: zullen de oorlogen nu al of niet moorddadiger dan vroeger worden? En dan gelooven wij een geruststellend antwoord te kunnen geven, wanneer men de zaak uit een algemeen gezigtspunt beoordeelt. Want elk gevecht zal zeker op zich zelf moorddadiger worden; door het juister treffen zullen zij getroffen worden, dien men dit het meeste toewenscht: de aanvoerders, de bevelhebbers; de krachtigste wapens, de torens en de koninginnen van het schaakspel meer dan de pionnen. De gevechten zullen daardoor spoediger beslist worden; van weerszijden zal men het spel spoediger moede zijn. De kavallerie en de artillerie zullen spoediger uitgespannen zijn; de zege zal, in één woord, spoediger dan vroeger beslist zijn. Tachtig- en zelfs dertigjarige oorlogen zijn thans veel minder waarschijnlijk geworden. De ellende, onafscheidelijk van langdurige oorlogen, verwoesting, achteruitgang, ziekten en armoede zullen dus eene mindere hoogte bereiken.

De regt- en pligtmatige verdediging daarentegen van den vaderlandschen grond, zelfs tegen overmagtige vijanden heeft stellig gewonnen bij de verbetering der vuurwapens; althans in zulke landen, waar onverschilligheid, weerzin in alles wat naar ligchaamsoefeningen en wapenhandel zweemt, of kinderachtige vrees voor den gemeenzamen omgang met vuurwapens niet den boventoon uitmaakt, of waar inwendige verdeeldheid niet een achteruitgang van het normale karakter van het ras aanduidt. Immers al ontbreekt de speciaal krijgskundige opleiding, die onontbeerlijk is voor hen, welke de eigenlijke krijgskundige [ 83 ]bewegingen tegenover den vijand moeten besturen en uitvoeren, zoo zullen landstorm, schutterijen, landweer of welken naam men daaraan geven wil, alleen reeds door hun aantal en op groote afstanden veel meer beslissenden invloed uitoefenen dan vroeger. Zulke gewapende lieden kunnen verbazende afbreuk doen aan een aanvaller, die, om aan te vallen, zich moet voortbewegen en zich dan moet blootstellen op een terrein, dat van alle zijden door gedekt opgestelde scherpschutters wordt bestreken. De vijand moet die opsporen, verjagen, en daartoe zijn vuur op eene menigte ver uiteen verspreide punten verdeelen. De verdediger daarentegen kan zich bijna onzigtbaar opstellen, terwijl de aanvallende massa's zeer zigtbaar zijn, en daarop vereenigt hij van alle zijden zijn vuur.

Dat dit geen utopiën zijn, willen wij staven door slechts een paar voorbeelden aan te halen uit de laatste oorlogstooneelen. Bij het gevecht aan de Alma bragten de Fransche scherpschutters eenige vijandelijke batterijen tot zwijgen, door het buiten gevecht stellen der kanonniers en het nederschieten der bespanningen.—Bij Balaklava had een officier zich, door eene kleine terreins-verhevenheid gedekt, opgesteld met eenige weinige manschappen, die hem voortdurend geladene geweren aanreikten. Het vuur van dien enkelen officier (de luitenant godefroy) bragt op 550 el eene geheele Russische veldbatterij tot zwijgen. Dit feit werd door lord raglan bevestigd[6].

Het verbeterd geweer is dus het middel, waardoor vooral de kracht verhoogd wordt van hem, die als verdediger op eigen bekenden bodem strijdt, en waaraan bekrompen vooroordeel of onverstand wel eens ter aanmoediging den naam van menschenslagter, in plaats van menschen-verdediger geeft. Dat wapen geeft dus der verdediging een overwigt op den aanval. Goed geoefende scherpschutters kunnen alzoo de het kostbaarst en moeijelijkst op- en af te rigten wapens, zoo als artillerie en kavallerie, met veel meer voordeel dan vroeger bestrijden.

[ 84 ]Het getrokken geweer is dus bovenal het wapen van een arm of klein, maar verstandig en vastberaden volk, tegenover magtige, oorlogzuchtige, roof- en twistzieke buren. Het is de zegepraal van kennis, moed en koelbloedigheid, boven ruw, onstuimig geweld. In één woord, ook dit gewrocht van het menschelijk vernuft is een werkelijke vooruitgang, dit woord in de meest vredelievende bedoeling opgevat.

 
N.B. In de vorige afl., bl. 63, staat figuur 4 onderste boven en moet niet zijn fig. 4, maar fig. 3.
 

 
[ 85 ]
 

HET KEUKENZOUT.

DOOR

P. van der BURG.

 

 

Kan hij, die de geschiedenis van eenig natuurproduct wil ter nederstellen, te meer op belangstelling rekenen, naar mate de stof, die hij behandelt, van grooter nut is, meer algemeen is verspreid, meer met ons ligchamelijk welzijn zamenhangt, meer vermogend in het bedrijvige leven grijpt, dan zal gewis bij de overweging van het ligchaam, waarvan de naam boven deze regelen is gesteld, de schrijver niet over te weinig belangstelling te klagen hebben.

Ik geloof niet, dat de natuur, onder al de schatten, die zij ons aanbiedt, er een bezit voor ons van hooger waarde, en dat de Schepper één ligchaam met kwistiger hand in den schoot der aarde heeft nedergelegd, dan het keukenzout.

Twijfelt men soms aan het nut er van? Men denke dan slechts aan het gebruik van zout in ons voedsel, bij de veeteelt, den akkerbouw, de bereiding der soda, van de chloor, salmiak, bij de zeemlederbereiding, bij de leerlooijerij, tot chloreren der zilverertsen, bij het maken van zeep, bij het verglazen van leemen potten, tot het weren van bederf van hout, dat bij den scheepsbouw en voor de onderleggers der spoorwegen wordt aangewend, bij het inzouten van vleesch, visch, boter, enz.

De lezer zal mij dus wel eenige oogenblikken willen volgen, wanneer ik:

1° bij wijze van inleiding, den invloed doe kennen, dien het zout op de instandhouding van onze gezondheid heeft, en tevens opsom, tot welk bedrag het verbruik van zout in enkele landen ongeveer jaarlijks opklimt. Misschien draagt dit een en ander iets bij om [ 86 ]nog meer de belangrijkheid van het door mij gekozen onderwerp te doen uitkomen. Dan wil ik:

2° eenige oogenblikken over de chemische zamenstelling van het keukenzout gaan spreken, en er enkele eigenschappen van opnoemen;

3° zal ik de voornaamste plaatsen aangeven, waar het zout voorkomt, en eindelijk

4° de wijze beschrijven, hoe het zout voor het gebruik ingezameld en geschikt gemaakt wordt.

 

I. Het zout is voor onze gezondheid noodzakelijk; zeker heeft de lezer dit reeds menigwerf hooren beweren.

Tot regt begrip van hetgeen ik daaromtrent misschien minder bekends wilde zeggen, is het echter noodzakelijk, voorloopig mede te deelen, dat het zout uit twee grondstoffen bestaat, en wel uit een metaal, sodium en een gasvormig ligchaam, dat men chloor heeft genoemd. Wij zullen daarop zoo straks terug komen.

Men kan derhalve keukenzout maken, door in chloorwater een stukje sodiummetaal te werpen, en het vocht te laten verdampen, als wanneer er zoutkristallen achterblijven.

Welke rol speelt nu deze verbinding bij onze spijsvertering?

Indien men eiwit in maagsap tracht op te lossen, dat verkregen wordt door het maagslijmvlies met water uit te trekken, en met een weinig zoutzuur zuur te maken, dan lost dit sap gestold eiwit, bij 36° C., in 5 uren tijds op; kaasstof lost het in dien toestand in 5½ uur op. Voegt men evenwel bij het op bovengenoemde wijze verkregen maagsap een en een half percent keukenzout, dan wordt, onder overigens gelijke omstandigheden, het eiwit opgelost in 2½ uur, en de kaasstof in minder dan 3 uren; dus in ongeveer de helft van deden tijd. Men schrijft ook aan het keukenzout een bederfwerend vermogen van het maagsap toe.

Wordt aan een mensch of dier de toevoer van zout onthouden, door hem stoffen toe te dienen, waarin het zout geheel ontbreekt, dan wordt de geheele spijsvertering in de maag gestoord, en, ten gevolge van de veel geringere oplossing der eiwitachtige stoffen, is de voeding onvolledig.

[ 87 ]Het dier wordt dan ook, zoowel als de mensch, dikwerf instinctmatig naar het zout heengedreven; de gems, de steenbok en onze gewone geit gebruiken het zonder nadeel in groote hoeveelheid. En dat het ook voor de giraffe noodzakelijk wordt geacht, zal de bezoeker van de Amsterdamsche diergaarde in 't oog kunnen vallen.

Men meene evenwel niet, dat menschen en dieren geheel en al zout missen, al wordt het hun niet onder den ons bekenden vorm toegediend.

Zoo bevatten, bij voorbeeld, erwten ruim 0,6 percent,
  boonen ongeveer 0,7 percent
  en koemelk bijna 0,3 percent
aan zout. Hieruit volgt, dat er in die voedingsstoffen absoluut genoeg zout aanwezig is om de oplossing in de maag zeer bevorderlijk te zijn.

Maar wanneer de mensch zich hoofdzakelijk met vleesch voedt of met spijzen, die veel eiwitstof bevatten, zoo is het noodig, dat er zout als zoodanig worde toegevoerd.

Te veel zout kan, zooals bekend is, een buitengewonen dorst, zelfs braking, ja ook den dood veroorzaken. Voor sommige lagere diersoorten is het een waar vergif. Wij zien dit bij den bloedzuiger en den kikvorsch bevestigd.

Het zout ligt door ons geheele ligchaam verspreid. Het maagsap bevat 15 percent, het bloed 12 tot 35 percent, en de chijl zelfs 710 percent keukenzout.

Wanneer de mensch het zout in of bij zijn voedsel gebruikt, wordt het in den spijsverteringstoestel niet ontleed; het blijft zout en wordt als zoodanig door het ligchaam opgenomen, en wel des te meer en sneller, naar mate de zoutoplossing meer geconcentreerd, dat is zouter is. Altijd geschiedt die opneming door de chijl; de bloedvaten nemen dan alleen ook zout op, wanneer de oplossingen, die gebruikt worden, zeer verdund zijn.

Het grootste gedeelte van het opgenomen zout wordt als zoodanig weder uit het ligchaam verwijderd, en wel bijna geheel en al door de urine.

Hoe meer zout bij de voeding wordt gebruikt, des te meer vindt [ 88 ]men ook er van in de urine. Een ander deel wordt met het speeksel, de gal, het alvleeschsap enz. in het darmkanaal teruggevoerd.

Maar ook een deel van het genuttigde zout wordt, hoewel, zoo als gezegd is, niet in den spijsverteringstoestel, toch in het ligchaam ontleed. Waar, en hoe dat geschiedt, is nog niet zeker bekend. Waarschijnlijk wordt door de zuurstof der dampkringslucht, die alles in ons ligchaam hooger oxydeert, en wel niet alleen in de longen, maar door het geheele ligchaam heen, de zwavel en phosphorus van de eiwitachtige ligchamen geoxydeerd, daardoor kan en zwavelzuur en phosphorzuur worden gevormd. Deze beide zuren, die altijd met water zijn verbonden, kunnen het zout ontleden. Het daardoor vrijgemaakte chloor van het zout kan eene verbinding met de waterstof tot zoutzuur tot stand brengen; dit zoutzuur komt dan ook in vrijen toestand in het maagsap voor. De verbinding van het sodium met het waterhoudend phosphorzuur en zwavelzuur bovengenoemd vormt phosphorzure en zwavelzure soda, die men ook overal in het geheele ligchaam, en in alle afscheidingen daarvan, aanwezig vindt.

Door het daar gegevene beknopte overzigt, beschouwen welligt enkele mijner lezers reeds het zout meer algemeen verspreid, dan zij aanvankelijk meenden; en al is het dan ook dat elk individu, hetzij plant of dier, op zich zelven kleine hoeveelheden er van bevat en gebruikt, hare som groeit tot eene onbegrijpelijke massa aan, temeer als men weet, dat er geene enkele zoetwatermassa bestaat, die geen zout in zich verborgen houdt.

Dat wij thans, om de belangrijkheid van het zout nog meer te doen uitkomen, een kort overzigt geven van de hoeveelheid zout, die enkele landen verschaffen, om in de behoefte van de in den aanvang genoemde takken van nijverheid te voorzien of aan menschen en dieren het noodige tot hun levensonderhoud te leveren.

Beijeren produceerde van 1855—56 856,052 centenaars keukenzout.

Wurtemberg van 1852—53 708,735 centenaars.

Baden levert 355,926 centenaars 's jaars

In Pruissen is de zoutgewinning, even als in de drie genoemde landen, eene staatsindustrie, en zij verschafte in 1853 2,444,400 centenaars.

[ 89 ]Oostenrijk bragt in 1858 op 4,845,116 centenaars; volgens andere opgaven zou de productie wel 7,500,000 ctr. bedragen.

Keurhessen heeft 3 staatszoutwerken. Zij leveren 182,193 ctr. zout.

Het groot-hertogdom Hessen heeft er ook drie, en deze brengen 238,121 ctr. zout op.

Brunswijk geeft 35,354 ctr.

Hannover 448,598 ctr.

De overige staten van Duitschland werpen 313,370 ctr. af, zoodat Duitschland alleen 13 millioen ctr. 's jaars zout te voorschijn brengt.

Van de overige landen ons alleen tot Europa bepalende, en nog wel slechts tot die, welke het rijkste aan zout-productie zijn, vermelden wij nog, dat Frankrijk in 1840 7,136,120 ctr. zout opleverde, waarvan 6,270,500 ctr. zeezout. Groot-Brittannie brengt gemiddeld 9 millioen ctr voort, eene hoeveelheid, die grooter is dan die van eenigen anderen staat. De oorzaak daarvan ligt niet zoo zeer in den grooteren schat van zout, dien Engeland bezit, want de rijkdom daarvan wordt door Oostenrijk en Spanje verre overtroffen; ook ligt zij niet alleen in de gunstige ligging van Engeland voor den wereldhandel; maar het opheffen der monopoliën en het doen ophouden van de erfelijkheid der zoutpachtingen heeft de vrije ontwikkeling van alle soorten van industrie begunstigd. In geheel Duitschland toch behooren de zoutwerken en de verkoop er van in het groot aan de regering. In Engeland niet.

Ons land heeft geene zoutbronnen, dan in het weinige, dat uit het zeewater op sommige plaatsen getrokken wordt. Evenwel bezitten wij raffinaderijen voor het vreemde zout, dat wij als zeezout uit Portugal, Spanje en Frankrijk ontvangen, en het klipzout, dat Engeland ons toevoert. Het hollandsche geraffineerde zeezout staat zeer gunstig bekend. Ons land levert 600,000 ctr. geraffineerd zout, waarvan 180,000 ctr. naar het buitenland gaat.

België ontvangt en raffineert 700,000 ctr. vreemd zout, waarvan 80,000 ctr. weder worden uitgevoerd.

Italië verschaft 4,938,000 ctr., dat bijna geheel zeezout is.

Portugal produceert 5 millioen ctr. In natte jaren iets minder.

[ 90 ]In Spanje wint men 6 millioen ctr., waarvan 4½ millioen wordt uitgevoerd, en wel naar West-Indië, Zuid-Amerika, Afrika en de Philippijnen.

In Rusland is niet de zoutgewinning, maar de zouthandel aan de kroon verbonden. Het uit de privaat-zoutwerken voortkomende zout wordt tegen een bepaalden prijs aan het kroonzoutmagazijn afgeleverd, of de bezitters der zoutwerken betalen eenen bepaalden cijns voor elk pud kookzout. Dat rijk verschaft 8,766,224 ctr.

Zweden trekt uit het buitenland 560,000 ctr., Noorwegen 1 millioen, Denemarken 400,000 ctr. zout.

Zwitserland eindelijk heeft 5 tot 600,000 ctr. noodig en bezit drie zoutwerken, die 230,000 ctr. zout afwerpen.

Ziedaar eene inleiding, die, dunkt mij wel geschikt is om de keuze van het onderwerp te regtvaardigen.

 

II. Laat ons thans de stof, waaruit het zout is zamengesteld, nader bezien, en enkele zijner eigenschappen opsommen.

Er is reeds gezegd, dat het keukenzout uit twee elementen of enkelvoudige stoffen, namelijk sodium of natrium en chloor, bestaat. Het behoort als zoodanig tot die klasse van ligchamen, welke de schoonste en nuttigste in de natuur uitmaken, en, wat zeer opmerkelijk is, dus tot dezulken, waarin de gewigten der grondstoffen, die hen zamenstellen en volgens welke gewigten zij slechts eene verbinding tot stand brengen, in eene zeer eenvoudige verhouding tot elkander staan. Het bestaat namelijk uit 1 verbindingsgewigt sodium en 1 verbindingsgewigt chloor. Water heeft eene dergelijke zamenstelling; het bestaat uit 1 verbindingsgewigt waterstof en 1 zuurstof. Kalk, potassa, soda enz. bezitten ook zulk eene hoogst eenvoudige zamenstelling.

Het sodium is een zeer ligt en week metaal; het komt nergens, voor zoo verre wij weten, op aarde als zoodanig voor, maar steeds verbonden met andere stoffen, waaruit het dan door verhitting, terwijl het in aanraking is met andere ligchamen, getrokken wordt, zooals b.v. uit de koolzure soda door gloeijing, na er kolen bijgevoegd te hebben. Het metaal moet onder zuurstof-vrije ligchamen, zooals [ 91 ]steenolie, bewaard worden, omdat het de zuurstof uit den dampkring met graagte tot zich neemt, en dan weder tot den staat van soda terugkeert. Het kan gesneden en gekneed worden als was, en heeft op de doorsnijdingsvlakte eene glinsterende loodkleur, die weer aanstonds verdwijnt en voor een laagje soda plaats maakt, dat de zuurstof der lucht er op doet ontstaan.

Onder den vorm van soda komt het sodium menigvuldig voor; het vertoont zich in de oudste zoowel als in de jongste formatiën.

Het andere bestanddeel van het keukenzout is de chloor, een van de gewigtigste en merkwaardigste elementen, dat echter nooit onverbonden in de natuur voorkomt, maar in het keukenzout buitengewoon menigvuldig in de aarde is verspreid. Het is een gasvormig ligchaam, dat men uit een mengsel van bruinsteen, keukenzout, en met water verdund zwavelzuur of uit bruinsteen en zoutzuur ontwikkelt. Het is omtrent 2½ maal zoo zwaar als de dampkringslucht, heeft eene groenachtige kleur en een onaangenamen, sterk prikkelenden reuk; dit gas veroorzaakt bij inademing doorgaans een aanhoudend hoesten en kan zelfs den dood ten gevolge hebben.

Het laat zich vrij gemakkelijk door drukking en afkoeling in den vochtvorm brengen. Het chloor levert het tamelijk zeldzame verschijnsel op, dat het met een metaal een zout kan vormen, terwijl verreweg de meeste andere zouten door zuren en metaal-oxyden worden tot stand gebragt. Het wordt door water zeer gemakkelijk opgelost. Een deel water neemt 2¾ even groot deelen chloorgas op. Chloor verbindt zich gaarne met andere ligchamen met al de metalen dus ook, zonder uitzondering. Zooals gezegd is, kan men door sodiummetaal in chloorwater te werpen keukenzout doen ontstaan.

Zooveel slechts over de chemische zamenstelling van het keukenzout.

Nu volge een enkel woord over zijne eigenschappen. Het heeft een eigenaardigen, zoet zouten smaak, waarin wij ons nimmer vergissen. Zijne hardheid komt overeen met die van de nagels der vingers, en het heeft eenen bijzonderen vochtigen glasglans.

Het kristalliseert in kleurlooze teerlingen of kuben of in een vorm, die zich tot een kubus laat herleiden. In het zuivere klipzout, zooals het uit de aarde komt, laat zich die kubusvorm zeer goed onderkennen, [ 92 ]daar wij het zout met spleten zien doortrokken, die in drie rigtingen loodregt op elkander staan. Het verschillend voorkomen van het zout is niet alleen afhankelijk van de verschillende grootte der zoutkuben, maar ook van den aard, waarop zij kunnen gegroepeerd zijn. Hoogst merkwaardig is het zout ten opzigte van de warmtestralen; deze laat het zoutkristal volkomen door, terwijl b.v. het even doorschijnende aluin ze terughoudt. De natuurkundige maakt daarom, als hij zwakke warmtestralen in een punt wil zamentrekken, lenzen van klipzout, even als wij, tot zamentrekking der warmtestralen van de zon, brandglazen gebruiken.

Naar de grootte der kuben onderscheidt men in den handel grof-, middel- en fijnkorrelig zout, en ook zout van zachten en scherpen korrel. Het laatste bestaat uit voltooide kuben en is daarom op het gevoel ruw en scherp. Het zachte zout bestaat uit meer spichtige kristallen en laat zich met de hand tot een bal pakken, terwijl het zout van groven, scherpen korrel uit elkander valt. De grootte van de kristallen hangt af van de wijze van verdamping, waarover aanstonds nader.

Het specifiek gewigt van het zout, uit zeewater of zoutbronnen getrokken, is 2,05; dat van het klipzout, is 2,1. Het ware gewigt van het keukenzout is des te grooter, hoe grofkorreliger het is. Zoo b.v. zal eene maat zout van een kubieken voet of ongeveer 31 kan inhoud, wanneer het zout er los wordt ingeschud en niet wordt aangestooten,

voor groot korrelig   zout wegen 62—65 pond;
voor groot korrelig   zout wegen 42—48 pond;
voor middel korrelig   zout wegen 38—41 pond;
voor fijn korrelig (scherp) zout wegen 35—38 pond;
voor fijn korrelig (zacht) zout wegen 30—33 pond;

Zoo die ruimte van 31 kan geheel en al ware aangevuld met zout, zou zij 31 x 2,05 of 135 pond wegen. Hieruit blijkt, dat het gewigt van eene maat zout, naar de grootte en de gesteldheid van den korrel, meer dan het dubbel verschillen kan. Het is dus beter, om bij het gewigt het zout te verkoopen, hoewel er dan nog altijd, maar [ 93 ]in minderen graad, door bevochtiging van het zout, bedrog kan gepleegd worden.

Volkomen zuiver keukenzout trekt geene vochtdeelen uit den dampkring aan; in het gewone keukenzout zijn het de daarbij gemengde stoffen, van chloormagnesium en chloorcalcium, die het zout hygroskopisch maken, dat is vocht doen aantrekken. Het watergehalte van het zout bedraagt 2,5 tot 5,5 percent.

Door verhitting knapt en springt het zout, omdat alsdan het water, dat tusschen de plaatjes der kristallen ligt, en van het moederloog afstamt, zich begint uit te zetten, waardoor dan het kristal springt. Het zout van Wieliczka vertoont dikwerf te dezen aanzien een vreemdsoortig verschijnsel. Als men een stuk er van namelijk in water werpt en oplost, begint het geweldig te springen en te knetteren. Men schrijft dit daaraan toe, dat het kleine luchtblazen bevat, die waarschijnlijk met koolwaterstof gevuld zijn, en zich plotseling uitzetten, wanneer de wanden hunner gevangenis ineen vallen.—In sterke gloeihitte smelt zout, en wordt eene kleurlooze, olieachtige vloeistof, bij witte gloeihitte vervlugtigt het, zonder verandering te hebben ondergaan.

Zout is in water zeer oplosbaar; 100 deelen lossen bij 12° C. 36 deelen keukenzout op. Het is zeer opmerkelijk, dat het in heet water bijna in geene grootere hoeveelheid oplost dan in koud. Dit is bij geen ander zout het geval.

Volgens de nieuwste waarnemingen bevat een kan verzadigde keukenzout-oplossing, bij 15°, die dan bijna een gewigt van 1,205 pond heeft, ongeveer aan keukenzout 0,3185 pond, en aan water 0,8887 pond.

Om de verhouding van het keukenzout in eene oplossing uit te drukken, bezigt men het woord procentsgehalte. Eene 15 procentsoplossing bestaat dus op 100 gewigtsdeelen uit 15 gewigtsdeelen zout en 85 deelen water. De graadsterkte eener oplossing beteekent de hoeveelheid gewigtsdeelen water der oplossing, die 1 gewigtsdeel zout bevat: zoo is dan eene 16 gradige oplossing zulk eene, die 1 gewigtsdeel keukenzout op 16 deelen water inhoudt. Het kookpunt van eene oplossing stijgt met haar zoutgehalte. Zie hier een viertal opgaven daaromtrent:

[ 94 ]


Proc. geh.  Kookpunt.

_0  100°

10  102,4°

18  104,8°

26  108°

Ook bevriest eene zoutoplossing te trager, naar mate zij meer geconcentreerd is, zooals blijkt uit de volgende weinige opgaven:

Proc. geh.  Vriespunt.

_0  

10  7,4° onder

20  14,4

29  20,4

Eene oplossing van 29 percent bereikt intusschen haar vriespunt niet meer, daar er vooraf reeds eene afscheiding van zoutkristallen plaats grijpt, en er derhalve eene zwakkere oplossing vooraf ontstaat.

(Wordt vervolgd.) 
 

  [ 95 ]
 

HET AANTAL VULKANEN OP ONZEN AARDBOL.

 

 

Alexander von hümboldt, die gedurende zijn geheele leven den vulkanischen toestand van onzen aardbol met eene voorbeeldelooze naauwkeurigheid heeft bestudeerd, heeft in het 4e deel van zijn Kosmos het aantal der vulkanen, over den geheelen aardbol verspreid, die in historische tijden werkzaam geweest zijn, opgegeven. Hij maakt daarbij onderscheid tusschen vastland- en eilanden-vulkanen en geeft afzonderlijk het getal dergenen aan, die nog sedert het midden van de vorige eeuw dampen uitwerpen of historisch bewijsbare uitbarstingen gehad hebben. Deze verdienstelijke arbeid heeft tot vollediger resultaten gevoerd, dan dergelijke pogingen van vroegeren tijd. Terwijl werner 193, von leonhard 187, arago 175 nog werkende vulkanen aangeven, en leopold von bach en landgrebe niet gewaagd hebben hun getal te bepalen, wijst von hümboldt 407 vulkanen en daaronder 225 nog werkende aan. Zij zijn over de verschilllende deelen des aardbols aldus verdeeld:

tabel

[ 96 ]Van de 225 openingen, door welke het gesmolten ingewand der aarde met den dampkring nog in het midden der negentiende eeuw in verbindtenis staat, bevinden zich 70, derhalve twee derden, op de eilandenwereld, van de 70 vastlandsvulkanen behooren 53 of nagenoeg drie vierden tot Amerika, 15 tot Azië, 1 tot Europa en 1 of 2 tot het tot hiertoe bekende vastland van Afrika. Op de Zuid-Aziatische eilanden, de Sunda-eilanden en de Molukken ligt evenzoo als op de Aleuten en Kurilen, het grootste getal eilandvulkanen op de kleinste ruimte. Op de Aleuten zijn welligt in den nieuwen historischen tijd meer vulkanen in werking, dan op het gansche vastland van Zuid-Amerika. Op den geheelen aardbol is de streek, welke zich tusschen 75° wester- en 125° ooster lengte van Parijs en tusschen 47° zuider en 66° noorder breedte bevindt, het rijkste in vulkanen. Van de 225 werkende vulkanen op onzen geheelen aardbol bevinden zich 198 of omstreeks zeven achtsten midden in den Grooten Oceaan of rondom denzelven. De naast bij de polen gelegene vulkanen zijn, voor zoover ons deze oorden bekend zijn, op het noordelijk halfrond de vulkaan Esk op het kleine eiland Jan Mayen, op 71° 1' noorder breedte en in het zuidelijk halfrond, Mount Erebus, op 77° 33' zuider breedte, die zelfs bij dag zigtbare vlammen uitbraakt. Sir james ross schatte op zijne ontdekkingsreis de hoogte van dezen berg op 11630 Par. voet, dus nog 225 voet hooger dan de piek van Teneriffe [7]
R 
 

 
[ 97 ]
 

HET KEUKENZOUT.

DOOR

P. van der BURG.

 

(Vervolg en slot van bladz. 94)

 

 

III. Buiten den kalk en kiezel zijn er schier geene mineralen zoo algemeen verspreid als het keukenzout. Het ligt dan eens in zuiveren toestand, dan eens vermengd met gips en mergel of leem, als vaste stof in den grond, en wij noemen het dan steen-, rots- of klipzout, of het komt in bronnen en in het zeewater opgelost voor. Ja het is een wezenlijk bestanddeel der zee. Stellen wij, dat de oceaan gemiddeld een uur gaans diep is, en dat het zeewater 3 procent zout bevat, dan zou, zoo het zeewater geheel verdampte, de ¾ deelen van de oppervlakte der aarde, die thans daardoor bedekt zijn, met eene korst zout zijn overtrokken van 166 el dikte. Welk een onmetelijk dépôt van zout vormt dus alleen de zee! Het overige gedeelte der aarde, het land, bevat welligt nog rijkere hoeveelheden zout. Ja zelfs wordt door sommigen beweerd, dat het zoutgehalte der zee uit de omstandigheid ontstaat, dat bronnen en stroomen het zout van het vasteland oplossen, en het alzoo der zee toevoeren. Door uitdamping van het water zou dus de zee steeds rijker aan zout geworden zijn en nog moeten worden.

Waaraan die onmetelijke massa zout in de aardkorst haar aanwezen heeft te danken, is genoegzaam onbekend. Uit de omstandigheid, dat het klipzout vergezeld gaat van potassium, magnesium, calcium, bromium en jodium, even als het zeewater, leidt men af, dat de zoutbeddingen de uitgedroogde bodems van eene vroegere zee schijnen [ 98 ]te zijn. Die zoutbeddingen zijn dan ook altijd van een graauwachtig slib of zoutleem vergezeld en door gips omsloten.

Hoe evenwel het water der zoutbronnen, hoe die opborrelende zoutoplossing zich vormt, kan bij de uitgestrektheid en algemeenheid der onderaardsche depots niet onzeker zijn. Het regen- en sneeuwwater toch dringt voor een groot gedeelte in den grond, lost het zout der onmetelijke magazijnen op en wordt later door bekende oorzaken als zoutbron weder naar de bovenvlakte der aarde gevoerd. Waar deze bronnen zich openbaren, heeft men ook tevens de overtuiging ontvangen, dat er op die plaats zoutlagen aanwezig zijn.

Zoo had men, bijvoorbeeld, reeds in de vorige eeuw, bij het stadje Wimpfen, in Hessen-Darmstadt, zoutbronnen ontdekt, maar geen bijzonder werk er van gemaakt om daaruit zout te winnen. Door een aardval, in 1804, kwam er echter tusschen de gipsmassa zout te voorschijn. In 1816 ontdekte men daar eene zoutlaag van 60 voet dikte, op eene diepte van 475 voet. En thans is het uitgestrekte zoutwerk Ludwigshall op genoemde plaats tot stand gebragt, een van de merkwaardigste der aarde. Boringen in den omtrek, op verschillende afstanden ondernomen, maakten steeds groote zoutlagen kenbaar. De zoutgewinning vormt daar een bergwerk, bestaande in loodregte en horizontaal gerigte gangen en galerijen, en brengt bij Hall 10 millioen pond zout elk jaar te voorschijn.

Eveneens vond men hooger op, aan den Neckar, maar weder in de nabijheid van zoutwater-bronnen, zoutbanken van 100 voet dikte; en men is thans tot de overtuiging gekomen, dat de steenzoutbanken aldaar eene uitgebreidheid van 220 vierkante geogr. mijlen innemen.

Zoo is het ook in Frankrijk gegaan, alwaar men thans, aan den voet der Vogesen, zoutlagen van 45 voet dikte bezit. Aan de geheele noordzijde van het Thüringer gebergte ligt zooveel zout, dat het water der bronnen, zonder het door kunst te gemoet te komen, bijna geheel er mede is verzadigd.

In Beijeren, in Tyrol, Stiermarken, Hongarije en Zevenbergen, Gallicië, aan de noordelijke af helling der Karpathen, vindt men in de nabijheid der zoutwater-bronnen rijke klipzoutbanken.—Engeland bezit ze tot op eene aanmerkelijke diepte te Norwich, en in het [ 99 ]zuiden van Rusland schijnen zij tot aan de aardoppervlakte te reiken, dewijl daar in al de landen, die het zuidelijk deel van den Oeral aan de oost- en westzijde omgeven, meren gevonden worden, die waarschijnlijk in een bed van klipzout rusten.

Om slechts één dier meren te noemen, maken wij van het Eltonmeer gewag, niet ver van de Kaspische zee, tusschen Saratow en Astrackan gelegen (Zie Alb. d. Nat., jaarg. 1858). Het is drie mijlen lang en twee breed; door dertig riviertjes wordt het gevoed, en naar gelang van het jaargetijde wisselt het water in het meer aanzienlijk in hoeveelheid af.

Al die riviertjes zijn zouthoudend, maar slechts in geringe mate. Het Elton-meer wordt alzoo de uitdampingsschaal, waarin de zwakke zoutoplossing geconcentreerd wordt. Hier levert de natuur het gradeerwerk. Het water is zoo zout, dat het zich als olie tusschen de vingers laat voelen. In een oud pond water bevindt zich 9 lood vaste stof, dat voor ¼ uit keukenzout en voor ¾ uit zoutzure talkaarde bestaat. De concentratie is zoo sterk, dat het meer gedurende den zomer met een goudkleurig huidje is bedekt, aan welke omstandigheid ook de naam van Elton- of goud-zee ontleend is.

Wanneer door verdamping het water in het meer steeds minder wordt, kan dit het zout niet meer opgelost houden. Het scheidt zich aan de oppervlakte af en valt eindelijk naar den bodem. Dit geschiedt over het geheele meer, en alzoo wordt die bodem overdekt met eene steeds dikker wordende zoutkorst. Men kan zich eenig denkbeeld maken van de dikte dier korst, wanneer men in aanmerking neemt, dat, hoewel het meer sedert 115 jaren is ontgonnen, nog nergens aan zijne oevers zout ontbreekt. Waar meer dan duizend arbeiders den voorgaanden zomer honderdduizenden pud (ieder van 40 pond) hebben weggebroken of weggeschept, is weder het volgende jaar eene gelijke massa nedergelegd. Die jaarlijksche afzettingen zijn altijd door dunne sliblagen van elkander gescheiden.

Niet ver van het Eltonmeer vloeit de rivier de Manijtsch, die in deze dagen zoo dikwerf besproken werd, als een middel voor Rusland aanbiedende om de Kaspische met de Zwarte zee te verbinden. Die rivier ontspringt in een zoutmoeras van 15 vierkante geographische [ 100 ]mijlen oppervlakte; zij voert dus eene groote massa zout af. Dertig mijlen noordelijker ligt nog een viermaal grooter zoutmoeras, dat aan de zoutwaterrivier Sternai haar water verschaft.

De geheele aardstreek, waar wij ons hier bevinden, is bezaaid met tallooze zoutmeren. Tusschen den Wolga en den Oeral liggen op eene oppervlakte van ongeveer 1000 vierkante geographische mijlen de zoutmeren op elkander gehoopt.

Men meent, dat deze streken de blootgeworden bodem uitmaken van die uitgebreide zee, welke zich vroeger van den Oeral tot aan den Kaukasus, het Armenische gebergte en den Balkan uitstrekte, en hare westelijke grenzen in de Zevenbergsche Karpathen vond. Zij zou de Dardanellen hebben doorgebroken, daar zijn weggevloeid, en de Zwarte-, Kaspische- en Aral-zee, benevens de duizenden zoutmeren en zoutwoestijnen hebben achtergelaten.

De meening is ook reeds met een enkel woord aangegeven, dat, door de groote verdamping van het zeebekken en den onophoudelijken aanvoer van zout, zich zouten op den bodem der zee als eene vaste massa zouden nederzetten. Evenwel komt daartegen de bedenking op, dat het zoute van den aardbodem nog niet als bewijs kan gelden, dat deze bodem eenmaal zeegrond is geweest. Want de Middellandsche zee is zeker eene der zoutste zeeën, en als men bij eb zelfs bij het laagste water, aan hare oevers aarde uitgraaft, vindt men daarin niet zooveel zout, dat die meening er door bevestigd zou kunnen worden. Men zou zoo tot de meening overhellen, dat de zee eerder door zoutlagen van het vaste land zout wordt, dan dat zij zelve zoutlagen zou vormen.

Het zijn niet alleen de genoemde streken, die zoo rijk aan zoutmeren zijn, ook het hoogland van Mongolië, Tartarijë en geheel Siberië bevatten er velen. Even als in deze Aziatische steppen vinden wij ook zoutmeren in de uitgestrekte vlakte van Noord-Amerika, tusschen de beide evenwijdige, van het noorden naar het zuiden loopende bergketens van het Rotsgebergte. De groote Zoutzee is daar bekend en is omringd van een tal van kleinere meren.

De sodameren van Egypte kan men er ook onder brengen. Zij worden door den Nijl gevoed, die echter geene soda bevat, en toch [ 101 ]werpen die meren elk jaar verbazende hoeveelheden soda af, die derhalve op den bodem schijnen uitgeloogd te worden. Bij langzame verdamping geven zij slechts keukenzout, bij snellere een mengsel van keukenzout en koolzure soda. Welk eene massa zoutwater er eindelijk in Australië ligt, wordt door de aanhoudende ontdekkingsreizen in die oorden geleerd. Ja men zal veilig mogen stellen, dat niet ééne aardstreek van dat natuurprodukt is beroofd.

 

IV. Wij zijn genaderd tot de behandeling van ons laatste, uitvoerigste, gewigtigste en misschien aangenaamste gedeelte; de wijze namelijk, waarop men het zout als 't ware oogst.

Ik zal dus moeten beschrijven, hoe men het zout uit den schoot der aarde als kristal te voorschijn roept, of het tot den vasten toestand uit den opgelosten staat, waarin het zich in het zeewater of de zoutwaterbronnen bevindt, terugbrengt. Men wint het zout op drie verschillende wijzen en wel:

1°. uit zoutwaterbronnen;

2°. uit het zeewater en

3°. als rots- of klipzout, dat men volgens de regelen van den bergbouw bearbeidt.

De natuurlijke zoutwaterbronnen, die zich, zooals gezegd is, zoo vaak boven de aardoppervlakte vertoonen, zijn bijna nimmer sterk genoeg met zout bezwangerd om haar water dadelijk, zooals het daar ligt, door verwarming te doen verdampen, opdat dan daaruit het zout zou kristalliseren. Die verdamping zou te veel brandstof en dus te veel onderhoudskosten vorderen. Daarom maakt men dan ook dat water rijker zouthoudend; dit doet men:

1°. door de bron op haren weg rijker te maken;

2°. door graderen.

De eerste wijze bestaat daarin, dat men de te zwakke oplossing over steenzoutlagen voert, en haar zich daar laat verzadigen. Deze handelwijze kan derhalve slechts in die streken worden aangewend, waar men in de nabijheid der waterbron een boorgat tot in de zoutlaag heeft doorgevoerd, hetzij met het doel om te weten, hoe diep deze ligt, hetzij om eene rijkere bron te doen opborrelen. Mislukt [ 102 ]boorgat dit laatste, maar heeft men onder het boren bespeurd, dat men door gipslagen heeft gewerkt, waarin het zout broksgewijze verspreid ligt, zoo maakt men het boorgat wijder, en laat er tot op den bodem toe eene koperen buis in neder a b e f g h (zie de figuur), die veel naauwer is dan het boorgat, zoodat er tusschen de wanden dier buis en die van het boorgat eene vrij groote ruimte overblijft. De koperen buis heeft hier en daar, b.v. om de 30 el diepte, steunpunten ontvangen, opdat zij over zulk eene groote lengte niet verbogen zoude worden. Het bovendeel van die buis a b f e is wijder dan het onderste of de stijgbuis e f g h, omdat in dat boveneinde zich de zuiger P, even als in eene gewone huispomp, moet bewegen. Het naauwere benedeneinde e f h g is met stukken aan elkander geschroefd, eveneens als men dit in de teekening bij e f en c d kan opmerken. Die lager liggende koker heeft hier en daar aan haar ondereinde gaten en reikt somtijds tot op eene verbazende diepte, b.v. bij Minden, waar zij tot 60 el diep gaat. Werpt men nu in het wijdere boorgat water van de eene of andere zoutbron, dat weinig zout bevat, zoo kan dit rondom de koperen buis naar beneden vloeijen, onder weg langs de gips- en zoutlagen strijken en alzoo meer met zout bezwangerd worden. Als eene sterkere oplossing treedt het dan door de gaten van de stijgbuis daar binnen in, en wordt door de drukking van het buitenwater aanhoudend naar boven geperst. Even hoog kan het buiten en binnen niet komen; want bij het tot stand brengen van evenwigt, moet de binnen in de buis staande oplossing altijd lager liggen dan de buitenste; het is toch bekend, dat [ 103 ]eene kubiek palm verzadigde zoutoplossing ruim 2 ons zwaarder is dan eene gelijke hoeveelheid water. Bij 60 el diepte zal de verzadigde zoutoplossing in de buis reeds 10 el lager staan dan het water er buiten, zoo dit namelijk geen zout inhoudt. In het boorgat bij Minden kan dat verschil buiten en binnen de koperen buis ruim 10 el beloopen. Het is uit de teekening duidelijk, dat bij s het zoogenaamde slot van de pomp of de bodemklep ligt, terwijl de andere klep, bij r, in den beweegbaren zuiger is geplaatst. De diepte van de eerstgenoemde klep regelt zich naar de hoogte, waarop het zoute water in de stijgbuis kan opgevoerd worden, terwijl de pompbuis a b e f eene lengte naar verkiezing kan hebben, mits de stang t v sterk genoeg is om den last van de kolom pekel, die op den zuiger r bij het rijzen rust, te kunnen dragen, en de kracht van stoom of paarden voldoende mag heeten om dien last te tillen. Bij a b vloeit het zoete water in het boorgat, bij t komt het weder voor den dag, na zijne taak, oplossing van het zout, volbragt te hebben.

Wij zien uit deze beschrijving, dat het doel bij die bewerking is, om dezelfde hoeveelheid vocht van meer zout te voorzien. Bij het graderen, waarvan wij thans een overzigt zullen geven, is het doel, om, met behoud van dezelfde hoeveelheid zout, het vocht te verminderen.

De bijgevoegde afbeelding (zie volg. bl.) geeft een deel te zien van een gradeerhuis, zooals wij er in ons land een te Katwijk aan zee hebben bezeten, doch dat sedert eenige jaren is opgeheven.

Te midden van een bak B B', waarin het water wordt opgevangen, en die soms, zooals ook te Katwijk eenmaal het geval was, eenige honderden schreden lang is; staat over de geheele lengte een zeer smal, maar soms 60 tot 70 voet hoog geraamte van latwerk, waartusschen takken of doornstruiken worden gepakt, in de figuur door F aangewezen; hierin is intusschen slechts een gedeelte met takken beladen voorgesteld, opdat men de wijze van plaatsing beter zou kunnen overzien. Boven op dien toestel van latten en takkebossen ligt ook een bak (C), welks bodem met vele gaten is doorboord. Deze bak ontvangt het zoute water, en laat het door de gaten over eene plank loopen, die het als eene dunne, wijd uitgestrekte laag over de takken [ 104 ]verspreidt. Nu vloeit het vocht, door deze in duizenden stralen verdeeld, in den vergaarbak B B'. Omdat het op dien weg eene groote oppervlakte aan lucht,

vergaarbak

zonneschijn en windstroom blootstelde, is er reeds veel van verdampt. Het komt derhalve betrekkelijk met meer zout beladen in den vergaarbak aan, en vloert nu uit deze òf weder naar voortdurend lager geplaatste gradeerwanden, waar het opvolgend meer en meer vocht verliest, of het wordt, in kleinere inrigtingen, uit genoemden vergaarbak nogmaals, en soms wel tot 4 of 5 malen toe weder naar boven in den bak C gevoerd, om denzelfden weg nog eens te maken. Men kan op zulk eene wijze zoo sterk de oplossing verdigten, dat zij zelfs 20 percent zout inhoudt. Tot hoe ver men die verdamping kan voortzetten, hangt af van de betrekking, die er is tusschen den prijs der brandstoffen en van het verlies aan zout, dat men bij het voortdurend graderen ondervindt. Want de wind toch voert niet alleen [ 105 ]dampen, maar ook, onder den vorm van kleine druppels, veel van de oplossing weg, en de zeer uitgebreide oppervlakte van den takkenwand maakt dat verlies nog al aanzienlijk.

Een zeer merkwaardig gradeerwerk vindt men te Schönebeck bij Maagdenburg. De gradeerwand is 6000 voet lang, en daardoor wordt elk jaar gemiddeld 13000 last zout geleverd. Bij sommige inrigtingen wordt door een windmolen, die boven het gradeerwerk is geplaatst, de pekel naar boven in den genoemden bak C gebragt.

Het graderen heeft het voordeel, van niet alleen de oplossing meer te concentreren, zij wordt er ook scheikundig zuiverder, en dus het te winnen zout gezonder door. Want de zoutbronnen bevatten niet alleen opgelost keukenzout, zij dragen ook met zich mede koolzuren- en zwavelzuren kalk of gips, ijzeroxyde, magnesia enz. Van die verschillende ligchamen worden sommigen eer dan het zout afgezet of gekristalliseerd. De gips bij voorbeeld is moeijelijk in water oplosbaar, en heeft dus veel vocht noodig om opgelost te blijven. Bij de verdamping ontstaat er dus weldra, door gebrek aan vocht, onopgelost gips in de oplossing, en deze slaat aan de doornstruiken neder. Zoo gaat het ook met den kalk, die dubbel koolstofzure kalk is. Door de groote uitbreiding en verdeeling toch van de oplossing over de struiken, vervliegt de helft van het koolzuur, en de kalk, alzoo enkel koolzure kalk geworden, is niet meer oplosbaar, en zet zich aan het rijswerk af. Met het koolzure ijzeroxydule is het eveneens gesteld. Het koolzuur, waardoor het oplosbaar was, verdwijnt, en nu slaat het als ijzeroxyde-hydraat neder.

Door dit een en ander ontstaat rondom de takken eene steenachtige massa, eene korst, ongeveer gelijksoortig aan die, welke men in Karlsbad bij den Sprudel aantreft. Daar heet die steen sprudelsteen in de gradeerwerken doornsteen. In Karlsbad geschiedt de vorming van den steen slechts daarom spoediger, omdat het kokend heete water veel meer kalk kan opgelost houden dan koud water, bij de verkoeling zet zich dus aanstonds de steen af. Die stof is voor 't overige zonder waarde.

Wij moeten nu tot de beschouwing van eene andere bezigheid overgaan.

[ 106 ]Het zoute water, hetzij door graderen, hetzij door er in de aarde meer zout in te doen oplossen, tot een' hoogeren graad van concentratie opgevoerd, moet nu nog heet gemaakt worden, ten einde het zout er uit te doen kristalliseren Hiertoe worden kookinrigtingen of zoutkeeten tot stand gebragt, die tot verdamping van de oplossing moeten dienen.

In de onderstaande figuur is zulk eene aangewezen.

kookinrichting

Wij vinden den vuurhaard bij r afgebeeld; daar boven ligt de groote, langwerpig vierkante, zeer lage, ijzeren ketel of zoutpan A. De heete lucht en rook van het vuur trekt zigzagsgewijze door 2 of 3 rookgangen heen, die onder de iets hooger liggende pan B zich verspreiden. Het hierdoor verhitte water voert zijn damp tegen de grootere pan C, die zich geheel en al boven de beide eerste uitstrekt. Die pan ontvangt de oplossing van het gradeerwerk of het water uit de zoutbron het eerste. Men weet, dat waterstoom veel warmte bevat of in zich bindt. Slaat dus de damp van het water uit de pannen A en B tegen den bodem van den ketel C aanhoudend als water neder, dan wordt die bodem en daardoor ook de pekel in C voortdurend warmer; maar opdat nu het van dien bodem druipende water niet weder in de daaronder liggende pannen zou vallen, zoo heeft men boven over de beide ketels A en B latten gelegd, die [ 107 ]aan den bovenkant gootvormig uitgeschaafd zijn. Die latten laten genoeg ruimte tusschen elkander over om den stoom door te laten, terwijl het van den ketel C druipende water grootendeels op de latten valt en langs deze naar buiten wordt gevoerd.

Is het water in den zoogenaamden voorwarmer C genoeg verhit, dan laat men het daaruit afvloeijen naar de beide onderste pannen A en B, waar het weder tot kookhitte wordt gebragt. Het water vermindert daar dus voortdurend, maar wordt ook telkens door dat uit den voor warmer C aangevuld, die op zijne beurt weder nieuw gradeerwater ontvangt. Ten laatste is de oplossing in de onderste ketels zoodanig geconcentreerd, dat er zich een huidje op begint te vertoonen. Dan voert men dien oververzadigden pekel naar de beide groote pannen D en D, onder welke een ander vuur, door lange kanalen, eene veel vermogende werking uitoefent, zonder het water evenwel te doen koken. Hier is het nu, dat het zout bij elk verlies van water begint te kristalliseren.

De kristallisatie neemt boven aan de oppervlakte van het vocht een aanvang. Alzoo vormt zich dan eerst een kleine kubus, die wel zwaarder is dan water, maar niet zwaar genoeg, om den zamenhang der oppervlakte van het vocht te verbreken. Hij blijft dus aan de oppervlakte hangen, en vormt er eene kleine verdieping in (zie fig. a).

Opmerkelijk is het om te zien, hoe het geheele pekelvlak met zulke verdiepingen is bezaaid. Zoodra er nu maar een enkele kubus is ontstaan, worden er zeer spoedig andere geboren, die zich rondom de eerste groeperen (zie fig. b) De oorspronkelijke zinkt dus dieper in. De natuur zet verder haar bouwwerk voort. Zij vormt uit de kubusvormige bouwsteenen eene vierzijdige pyramide, die met haren top naar beneden hangt en een soort van bakje of vierkant trechtertje uitmaakt, dat van binnen geheel droog is (zie de fig. c en d).

[ 108 ] Het zoutkristal heeft dan eindelijk de gedaante van fig. e, die in fig. ƒ meer vergroot wordt voorgesteld, en waarin zeer goed de zamenstellende kuben zijn waar te nemen. De geheele pyramide, van eene vrij groote uitgebreidheid, is in den beginne dun als het fijnste postpapier, doorschijnend als glas, van eene bewonderenswaardig regelmatige gedaante.

Hoe rustiger nu het vocht bij de verdamping staat, hoe grooter de kristallen worden, hoe ordelijker het gebouw is, dat de natuur optrekt. De minste togt doet de kristallen kleiner worden. Eindelijk kan het water het kristal niet langer dragen, en het zinkt op den bodem. Om ze niet te groot te doen groeijen, bevordert de fabrijkant ook dat zinken. Te groote kristallen zijn hem niet nuttig. In de verbazende steenzoutmassa's, die in den schoot der aarde liggen, zijn natuurlijk de kuben veel verder voltooid en grooter; evenwel treft men zelden in het onderaardsche zout eigenlijke natuurlijke kristallen van kubieken vorm aan. Ik heb reeds vroeger doen zien, dat de splijtingsvlakken toch den kubusvorm duidelijk uitdrukken.

Wil de zoutfabrijkant kleine kristallen doen ontstaan, of fijn zout voortbrengen, dan wordt de oplossing bewogen en dus de natuur in haar rustig werk gestoord.

Dag en nacht wordt op de beschrevene wijze de verwarming voortgezet, omdat het afbreken van het werk te veel vuur bij eene vernieuwde verwarming zou kosten.

Evenwel moet na een' tijd, dien de ondervinding doet kennen, de pan van zoogenaamden pannen- of ketelsteen gereinigd worden, en de verdere zoutlaag worden weggeworpen, omdat zij dan ook te veel vreemde zouten in zich heeft opgehoopt. De pannensteen is allernadeeligst voor den zoutzieder; want daar die steenachtige stof een slechte geleider is voor de warmte, zoo verhindert hij de uitwerking van het vuur. Hij bestaat hoofdzakelijk uit gips en kalk. Door het aanbakken van dien steen en hoogst fijn verdeeld zout, dat er zich vaak mede vast op nederzet, loopt ook de ketel gevaar van springen.

[ 109 ]De gezonkene kristallen worden verder naar den breeden schuin afloopenden rand der verdampingspan geschoven, en zoodra zij zijn uitgelekt, naar de droogkasten gebragt, waarvan men er in de figuur op bladz. 106, onder de letter L, zes vindt afgebeeld. Daar ligt dan het nog vochtige zout, luchtdigt afgesloten, op dunne latten, die op het midden der hoogte van de kasten zijn aangebragt.

Boven over het zout heen wordt ten laatste een warme luchtstroom gevoerd, die weldra alle vochtigheid wegneemt. Die warme luchtstroom wordt door middel van holle buizen voortgebragt, welke zich onder den vuurhaard bevinden en die de verwarmde lucht in de kasten geleiden.

Bij de aldus beknoptelijk beschrevene bewerking doen zich nevenproducten op, die wel eenige vermelding verdienen.

In het slib, bestaande uit aardachtige en andere bestanddeelen, en in den pannensteen, die zich hoofdzakelijk uit dat slib afzet, is een watervrij dubbelzout voorhanden, bestaande uit zwavelzuren kalk en zwavelzure soda of glauberzout. Behalve deze zouten bevat die afval nog kiezelzuur ijzeroxijde, kleiaarde, koolzure magnesia, zwavelzure magnesia, zwavelzure potasch, chloorpotassium en chloormagnesium.

De moederloog bevat, uitgenomen kleiaarde, ijzeroxijde en kiezelzuur, dezelfde stoffen.

Om deze zouten er uit te trekken, biedt al weder de natuur ons de behulpzame hand. Ieder zout toch heeft zijn eigen verzadigingsgraad bij verschillende temperaturen. Zoo b.v. wordt bij eene temperatuur van graden in 100 deelen water 5 deelen glauberzout opgelost. Bij 11 graden lossen er reeds 10, bij 25 graden 28 en bij 32 graden 50 deelen glauberzout in op. Dit is het hoogste punt, dat de oplossing kan bereiken; bij nog hoogere graden dan 32, kan het water niet zooveel oplossen; dit is, het zij in het voorbijgaan aangemerkt, eene eigenschap van slechts zeer weinige zouten. Heeft men nu eene oplossing, waarin glauberzout is begrepen, en wil men dit voor het grootste deel afzonderen, zoo koelt men den pekel tot graden af, waardoor al het glauberzout tot op 5 procent na zal kristalliseren.

Nog in een ander opzigt helpt hier de natuur: de zouten namelijk ontleden zich somtijds door wederkeerige werking op elkander.

[ 110 ]Stel, om dit duidelijk te maken, dat er in de moederloog eene groote hoeveelheid zwavelzure zouten voorhanden is en bovendien ook koolzure kalk. Maakt men nu het vocht zóó warm, dat de verbinding van het koolzuur met den kalk verzwakt wordt, zoo maakt zich het zwavelzuur van den kalk meester, en verjaagt het koolzuur; door deze plaatsverwisseling is er gips ontstaan, die bijna niet in water oplosbaar is en nederslaat. De kalk kan alzoo onder dien vorm worden opgeruimd, daar hij op den bodem zinkt. Het zwavelzuur, de potasch en de magnesia vereenigen zich tot een dubbelzout, en dit vormt reeds bij gewone temperatuur groote kristallen, zoodat deze bijmengsels nog gemakkelijker worden afgescheiden uit de moederloog dan het glauberzout. Zoo kan men ook het dubbelzout, bestaande uit chloorpotassium en chloormagnesium, afzonderen en er dan naderhand als nevenproduct potasch uit winnen. Dit geschiedt vooral in Zuid-Frankrijk uit het zeewater. De uit de moederloog gevormde dubbelzout-kristallen van chloorpotassium en chloormagnesium laten de aantrekking dier beide zouten varen, als zij weder in water worden opgelost; het chloorpotassium kristalliseert er uit; en verdampt men het overschot, dan krijgt men chloormagnesium, waaruit door verhitting, onder toetreden van stoom, zoutzuur en magnesia kan worden gevormd. Met chloorpotassium wordt weder als zoodanig gezuiverd of in de meeste gevallen in zwavelzure potasch, en deze in koolzure potasch omgezet. Het is inderdaad eene glansrijke overwinning, de potasch uit het zeewater te trekken. Men zal daardoor akkerbouw, glasfabrikatie, salpeter-, buskruid-, bloedloogzoutfabrijken, bereiders van zeep enz van goedkoopere potasch kunnen voorzien.

Een zeer belangrijk product, dat men uit de bijmengselen gewint, is ook het bromium, eene stof, die men vroeger naauwelijks kende, maar die door de photographie eene belangrijke beteekenis heeft verkregen. Men meende vroeger, dat dit element alleen in het zeewater, en bij sodafabrijken in de moederloog der zeeplanten voorkwam. Bromium komt echter in alle zoutoplossingen der zoutziederijen voor, en wordt b.v. te Schönebeck bij Maagdenburg, in de chemicaliënfabrijk, die den afval der zoutkeet verwerkt, tot 300 pond [ 111 ]'s jaarlijks gewonnen. Hierin meent men een bewijs te zien, dat het zoutgehalte des zeewaters eer afstamt van de zoutlagen, die zich op het vasteland bevinden, dan dat deze aan de zee haren oorsprong zouden te danken hebben. Men zou er ook evenwel het omgekeerde uit af kunnen leiden. Andere nevenproducten gaan wij stilzwijgend voorbij.

Wij zijn thans genaderd tot de zoutwinning uit zeewater.

Er zijn weinige landen, die in 't geheel geen zout in hunnen schoot verbergen, maar wel zijn er, wier inwoners te traag zijn om aan den overvloed, dien zij bevatten, de handen te slaan, dat is het klipzout op te delven, of gradeerhuizen en zoutkeeten aan te leggen. Zulke inwoners telt Spanje en Italië. Hun zeezout is echter het onreinste en vuilste van alle zouten, en toch zout men er, misschien door een blind vooroordeel gedreven, den haring en visch in ons land bij voorkeur mede.

Het zout uit het zeewater te trekken, is zeker wel de oudste en natuurlijkste handelwijze.

Aan de kusten der geheele Middellandsche Zee, op Sicilië, bij Triest, Venetië, Capodistria in Pirano, in Illyrië op het eiland Pago, bij Ragusa in Dalmatië en ook aan den Atlantischen Oceaan, in zuidelijk Frankrijk, Spanje en Portugal gebruikt men altijd nog het zeewater als oplossing om zoutte gewinnen. Het is wel eene zeer arme oplossing, maar men heeft daar de warmte voor niets, de zon verrigt er het verdampingswerk. Ook in onze Oost-Indische bezittingen en verder in geheel Indië wordt het zout uit het zeewater getrokken. Ook de zeezoutproductie in onze West-Indische bezittingen, vooral die van Curacao, verdient vermelding. Merkwaardig is de vorm, waaronder in laatstgenoemde plaats het zout vaak wordt bereid. De korrels zijn namelijk kogelrond, van de grootte van ganzenjagthagel en sneeuwwit. Het is mij niet bekend hoedanig deze worden verkregen. De zouthandel behoort in laatstgenoemde landen ook aan de regering.

Wij willen thans vermelden, hoe het verdampen over 't algemeen geschiedt.

De zouttuinen, zoutmoerassen of salinen worden op eenen vlakken bodem, nabij den zeeoever, aangelegd, zoodanig dat zij evenwel door [ 112 ]den vloed niet kunnen bereikt worden. Het zeewater loopt bij den vloed door eene sluis E eerst in een' grooten vergaarbak J (jas),

[ 113 ]waarin het hoogstens 6 voet en minstens 1 voet hoog staat. In deze ruimte bezinken eerst alle stoffen, die door de beweging des waters er in zwevende waren gebleven. Door een houten koker of kanaal G (gourmas) loopt het water vervolgens in een kleiner reservoir c, c, c (couches), waaruit het door onderaardsche buizen F (faux gourmas) in een lang kanaal M, M (mort) wordt geleid, welk kanaal den geheelen zouttuin aan alle zijden omgeeft. Uit dit kanaal geraakt het water in de putten t, t (tables) en van daar in ruimten m, m, m (muant), die te midden van eene reeks kleinere liggen. Ten laatste loopt het door kanalen b, b, b (brassours) in gezegde kleinere reservoirs a, a, a (aires), waarin het zeezout voor het grootste gedeelte aan de oppervlakte des waters kristalliseert. Het zout wordt nu op de paden verzameld, die de kleine putten van elkander afzonderen. Men begint den arbeid in de maand Maart, en eindigt haar in September. In den aanvang reinigt men eerst den hoofdbak J van alle slib, door eerst de verbinding tusschen de reservoirs m en t af te breken, en het onderaardsche kanaal C (coy) te openen. Het water vloeit nu uit de bekkens af en neemt alle onreinheid mede.—Vervolgens laat men al het water uit a, a naar m vloeijen en ten laatste uit t, t naar a, a.

Nadat de zouttuinen gereinigd zijn, doet men het zeewater weder uit den hoofdbak J naar e stroomen enz.

Om het zeewater uit de putten m door b naar a te leiden, moet men eene houten prop wegnemen, die de doorstroomingsbuis sluit. Staat het water dan in de kleine reservoirs ongeveer 3 nederl. duimen hoog, zoo wordt de prop weder in de opening gestoken. Bij gunstig weder, dat is, wanneer de zon schijnt en het waait, vordert de verdamping zoo snel, dat wekelijks twee tot driemaal, ja somtijds dagelijks, het zout uit de putten a, a kan worden opgezameld. Men stapelt het verkregene zout op, òf tot kegels P (pilots) òf tot pyramiden V (vaches), die men door ze met zeegras te bedekken, tegen den regen beschermt. Laat men die hoopen eenigen tijd liggen, dan trekken de gemakkelijk oplosbare zouten, zooals chloormagnesium en chloorcalcium, in den grond, en het keukenzout blijft tamelijk zuiver achter.

[ 114 ]Slechts eenige weinige opgaven van de onderzoekingen ten aanzien van de chemische zamenstelling van het zeezout, door onzen landgenoot gunning tot stand gebragt, mogen hier worden aangegeven.

In de honderd deelen zout bevonden zich aan

a beteekent zout van St. Ubes, b Fransch zout, c grofzout van Dordrecht, d klipzout.

Wij zien uit deze opgaven, dat het zeewater geen potasch of slechts sporen daarvan bevat.

Wat nu verder de zouttuinen betreft, mogen wij de salinen van Portugal als de gewigtigste vermelden, daar door deze 's jaarlijks 5 millioen centenaars keukenzout bereid worden. Het Portugesche zeezout staat zeer gunstig bekend, maar vooral worden de zeesalinen van St. Ubes en Alcacer do Sal zeer begunstigd. Hun zout wordt door alle beschaafde landen tot veelvuldig gebruik ingeslagen. Men meent ook, zooals gezegd is, dat het St. Ubes zout voor het inpekelen van vleesch en visch door geen ander in werkzaamheid wordt overtroffen, zoodat ook Engeland zelfs een groot deel zijner behoefte voor de marine jaarlijks uit St. Ubes laat komen.

Onder de zeesalinen op het eiland Sicilië is vooral die van Traponi bekend, waar jaarlijks 1,332,000 centenaars zeezout bereid worden; die van Agosta brengt 118,000 centenaars voort.

Het verdient nog vermelding, dat ook door bevriezing het keukenzout uit het zeewater wordt verkregen. De wijze van bewerking berust op de omstandigheid, dat eene oplossing van keukenzout, bij eene temperatuur van eenige graden onder het vriespunt van water, zich splitst of verdeelt in bijna zuiver bevriezend water, en in eene vloeibaar blijvende, betrekkelijk rijker dus aan zout geworden, oplossing. Verwijdert men het ijs, en stelt men het vocht op nieuw aan de koude [ 115 ]bloot, zoo kan men weder een gedeelte als ijs wegnemen, en men houdt ten laatste eene vrij geconcentreerde zoutoplossing over, waaruit door zachte verdamping reeds keukenzout kristalliseert. Om een zuiverder product te verkrijgen, reinigt men het vocht vóór de uitdamping door kalk, waardoor er magnesia- en kleiaarde- zouten nederslaan.

Deze handelwijze wordt alleen in Irkutsk, in Siberië, en aan de zee van Ochotsk, in de nabijheid van Ischiginsk, gevolgd. Bij de zoutwerken te Walloë in Noorwegen heeft men de ijsgradering zoo onwerkzaam bevonden, dat men aan eene bepaalde inrigting daartoe nog niet de handen heeft geslagen.

In Normandië, en wel bepaald te Avranchin, bezigt men het zouthoudende zand aan de zeekust, om het zeewater met het daarin begrepen zout te verzadigen. Dikwijls wordt daartoe aan den oever een dam of wal van zeezand opgeworpen, die ten tijde van den hoogsten vloed door de zee overstroomd wordt. In den tijd, die er tot den eerstvolgenden vloed verloopt, wordt, door gedeeltelijke uitdrooging, het zand op zijne oppervlakte met een dun zoutkorstje bedekt. Het volkomen drooge, met een zoutvliesje overtogen zand wordt verzameld, en wel twee of driemalen per dag op dezelfde plaats. Dit zand wordt daarna uitgeloogd, door in besloten ruimten versch zeewater er op te gieten, en zoo verkrijgt men dan eene loog, waaruit men in vierkante looden pannen, door verhitting, het zout doet kristalliseren, dat daarna gereinigd wordt.

Wij hebben ten laatste de klipzout-gewinning nog te beschouwen. Hierover zullen wij zeer kort zijn, daar in den jaargang 1858 van dit tijdschrift hieromtrent reeds het een en ander is gezegd.

Het klipzout komt meestal in gezelschap van gips, leem en mergel voor. In groote beddingen ligt het over de geheele aarde verspreid, en wij noemden reeds eenige plaatsen, waar men de zoutmijnen heeft ontgonnen. Zij komen voor in Wieliczka, Berchtesgaden, Hall in Tirol, Halstadt in Oostenrijk. Ook aan den zuidelijken voet der Pyreneën vindt men bij Cardona, niet ver van Barcelona, over 3 uren lengte, zoutmijnen in behandeling, die evenwel door de ongunstige [ 116 ]ligging voor de communicatie niet met volle kracht worden bearbeid.

Het middel om het klipzout te verkrijgen is niet altijd hetzelfde. Dit hangt af van de omstandigheid, of het klipzout boven of aan de aardoppervlakte reeds zigtbaar is, of door loodregte en horizontale gangen en boorgaten bereikbaar moet gemaakt worden; alsmede of het slechts onder de aardoppervlakte of door eene bedekking van bergen verborgen wordt.

Vertoont zich het zout, zooals te Cardona, boven den grond, dan wordt het even als de gesteenten op de gemakkelijkste en goedkoopste wijze gewonnen. In Cardona laat men de zoutmassa's zich van den zoutberg losrukken, door het springen van buskruid.

In het voorbijgaan zij aangemerkt, dat die zoutberg, 300 voet reikende boven de stad, zeker een allermerkwaardigst natuurverschijnsel uitmaakt. Het zout heeft daar somtijds eene roode en dan weder eene prachtvolle blaauwe kleur, die met den fraaisten saffier wedijvert. De roode kleur meent men dat aan monaden moet worden toegeschreven; de blaauwe verdwijnt in de oplossing en toont geene de minste reactie op metaal; zij schijnt derhalve door eene lichtspeling te ontstaan. De bezoekers dezer streek kunnen crucifixen, vazen en sieraden, van het klipzout gemaakt, als zeldzaamheden aankoopen. (Zie verder Album der Natuur, 1858.)

Ligt het natuurlijke zoutmagazijn, de zoutbedding, onder de aarde, dan is de bewerking met de toenemende diepte des te kostbaarder. Wie denkt hier niet aan de wereldberoemde zoutwerken van Wieliczka, die alleen vijftig millioen ponden zout verschaffen, en waarin gemiddeld 900 à 1000 menschen over eene uitgebreidheid van uren gaans arbeiden, en in welk bergwerk de bezoeker zich niet anders kan voorstellen, dan in eene onderaardsche stad van zout rond te dwalen, daar het getrappel der paarden, het rollen der wagens, het gedruisch van menschen, het galmen der slagen van houweel, beitel en hamer hem geen ander denkbeeld kan opdringen.

De aderen van die reusachtige zoutgroeven strekken zich waarschijnlijk onder den geheelen keten van het Karpathisch gebergte uit, tot in Zevenbergen en Moldavië, want de zoutkristallen, die men daar vindt, komen geheel in aard overeen met die van Wieliczka. [ 117 ]Vijftig millioen ned. ponden, zeide ik, leveren die mijnen daar 's jaarlijks op; en wat zouden ze niet kunnen geven, zoo het Oostenrijksche gouvernement, dat het monopolie van den zouthandel heeft, de productie niet regelde naar de behoefte! Het zout wordt er toch tegen 5 gulden (Oostenrijksch) de 60 ned. ponden verkocht. De kosten der mijnbearbeiding worden zorgvuldig geheim gehouden, hoewel men meent dat het gouvernement niet minder dan 400 procent wint, en derhalve daardoor een inkomen van twee millioen twee honderdduizend gulden bekomt.

De bergwerken strekken zich thans over eene uitgebreidheid van 14 bunders uit, terwijl de galerijen en gangen te zamen eene lengte innemen van 56 ned. mijlen. De groeven bestaan uit drie afdeelingen of velden; zij vertegenwoordigen de drie tijdvakken der geschiedenis van de bewerking der mijn.

Het oude veld bevat de oudste en onregelmatigste groeven. Het Janina-veld, naar koning johannes van Polen genaamd, omvat de sedert de 15e eeuw begonnen verbeterde mijnwerken; en het nieuwe veld bestaat uit de mijnen, die onder het Oostenrijksche bestuur zijn ontgonnen geworden. Deze velden hebben vijf verdiepingen. Elke verdieping bevat eene uitgestrekte reeks van vertrekken, die met elkander door talrijke, horizontaal loopende zuilengangen of galerijen gemeenschap hebben. De verdiepingen zelve zijn door schuine groeven of trappen met elkander verbonden. De bovenste verdieping ligt 8 el beneden den grond, de laagste 200 el. De ruimten tusschen iedere twee verdiepingen bedraagt 20 tot 30 el, en de laagste gangen liggen 900 el beneden den waterspiegel van den Weichsel. Lager te graven houdt men voor gevaarlijk wegens de opwellende bronnen. Het zout, dat het naast aan de aardoppervlakte ligt, is meer of min met klei vermengd, en wordt alleen verkocht om in veevoeder te mengen.

Het zout der tweede verdieping, bestaande uit groote blokken, heet groen zout, en wordt het meest in den handel gebragt. Het zout eindelijk uit de benedenste lagen is het fijnste. Men vindt ook soms blokken helder gekristalliseerd zout, te midden van ander. Dit is zoo zeldzaam, dat het vroeger alleen voor de Poolsche koningen werd [ 118 ]bewaard. Nog tegenwoordig heeft iets dergelijks plaats. Jaarlijks ontvangt de koning van Pruissen ongeveer 100 ned. ponden, de keizer van Rusland, als zoodanig, 125, en als koning van Polen daarenboven nog 100 pond, terwijl de keizer van Oostenrijk in die betrekking 100, en als koning van Hongarije nog eens 100 pond bekomt.

Ook hier worden, even als uit den zoutberg te Cardona, voorwerpen uit het zout gebeiteld, die aan de bezoekers der mijnen worden verkocht. Somtijds treft men in het zout platen of schijven aan van zulk eene zuiverheid, dat ze op spiegelglas gelijken, en werkelijk ook als zoodanig gebruikt worden.

Het genoemde groene zout bestaat uit een aantal kleine zoutkristallen, die vast aan elkander liggen en zoo helder en doorschijnend zijn, dat zij op flesschenglas gelijken. Op die plaatsen, waar het zout in groote massa's wordt gevonden, houwen de bergwerkers met houweel en hamer loodregt staande vlakke muren af; zij noemen die spiegels. Jaarlijks wordt, bij de uitgebreidheid, die de bergwerken beslaan, eene ruimte van 22000 kubieke ellen, of een vertrek van omstreeks 28 el in hoogte, lengte en breedte, toegevoegd. Verder heeft men berekend, dat de mijnen 400 jaar lang bewerkt werden en eene hoeveelheid zout opgeleverd hebben, die voldoende is voor het verbruik van 300 millioen menschen; en als men de waarde van 20 Ned. ponden op een gulden stelt, hebben die bergwerken 300 millioen gulden in omloop gebragt. (Zie verder Album der Natuur, 1858).

Keeren wij na dezen korten uitstap tot de beschouwing van de wijze, waarop men het klipzout delft, terug.

Niet alleen de diepte der klipzoutbedding, ook de aard van het zout en de eenmaal ingevoerde wijze van gebruik bepalen de keuze der manier om het te winnen. Meestal ook kan het zout niet, zooals te Wielickza, dadelijk als keukenzout gebruikt worden in den toestand, waarin het wordt uitgehouwen, maar moet het eerst van allerlei stoffen worden gereinigd; dit behoort door oplossen en verdampen te geschieden. Zoo ontvangen de zoutraffinadeurs in ons land het ruwe, met leem en mergel bezette zout meestal uit Engeland, en reinigen het in hunne zoutfabrijken, door het eerst in groote ruimten met water in aanraking te brengen, dit water zich alzoo te [ 119 ]doen verzadigen, het door een groot filtrum te doen vloeijen, vervolgens door pompen naar de zoutpannen of de ondiepe vierkante ijzeren bakken te geleiden, en het daarin eindelijk door verhitting te doen verdampen, opdat er zich het zout uit kristalliseren zoude.

Het is voor de gewinning van het klipzout allerbelangrijkst en hoogst gunstig, wanneer, zooals reeds is aangemerkt, de zoutbedding door gips of mergel is omgeven, waardoor het water niet zoo ligt in het klipzoutgebergte doordringt, maar verzadigd tegen de massive zoutrotsen blijft staan. Zout toch is hoogst gevoelig voor water; en wanneer eenmaal eene bron zich den weg tot het zout heeft gebaand, zoo moet het na verloop van tijd verloren gaan.

In de Alpen, bij Berchtesgaden, en in Mansfeld bij Wimmelberg, zijn verschrikkelijk groote, ledige ruimten, die eenmaal met zout gevuld waren. Nu is echter het gipsgebergte het armste aan bronnen, want waar ergens eene kloof ontstaat, waardoor water zou kunnen treden, lost zich al spoedig gips op, die de kloof weder als toemetselt, zooals dat ook tallooze gipsaderen in de bergen bewijzen. Men ziet derhalve, dat de gips eene uitmuntende waterkeering uitmaakt.

Het spreekt verder van zelf, dat ook de grootte, waaronder de zoutbrokken voorkomen, en hun kracht van zamenhang op de kosten van den inzamelingsarbeid grooten invloed uitoefent; want somtijds moet men, evenals bij de steenkolenmijnen, de hangende zoutbeddingen ondersteunen. Is het gebergte, dat het klipzout bedekt, vrij van breuken of kloven, dan kan men het zout, over wijduitgestrekte ruimten, zonder onderschraging, wegbreken. Dat wordt dan genoemd de klokkenbouw. Die bouw wordt gewoonlijk in de zuidoostelijke Karpathenlanden gebruikt. Moet men echter het klipzout door stevige zuilen onderschragen, tusschen welke het zout wordt uitgehakt, en waardoor als 't ware kamers ontstaan, dan heet dit hamerbouw. In Wieliczka en Bochnia wordt op deze wijze gewerkt.

Wij kunnen verder de beschrijving van de zinkwerken, waarbij men kunstmatige zoutwatermeren tot stand brengt, achterwege laten, daar deze reeds bij de verzadigingswijze der zoutwaterbronnen is vermeld.

Ten slotte merken wij hier nog aan, dat het zout dikwijls opzettelijk verontreinigd wordt, ten einde de belasting, waaraan het bij de [ 120 ]bereiding of invoer en den verkoop is onderworpen, te ontgaan. Men noemt dit dan gedenaturaliseerd keukenzout. Het wordt dan als zout voor het vee, voor bemestingstof, of voor technische doeleinden aangewend.

Wordt het zout tot sodafabrikatie gebezigd, dan verontreinigt men het met glauberzout, dient het tot chloorkalkbereiding, dan wordt er bruinsteen bijgevoegd.

Bij het zout voor het vee voegt men, als verontreinigingsmiddel, ijzeroxyde en alsempoeder. Karsten slaat voor, om het met steenkolenteer of met fijn gestampten kool of dierlijke oliën te vermengen. Het zout als meststof eindelijk wordt met 15 procent asch en koolstof vermengd.

Die verontreiniging zou niet noodzakelijk zijn, zoo de belasting niet nog altijd op het zout drukte. Er is, en er wordt nog, helaas, te veel misbruik gemaakt van die belasting op het noodzakelijkste, het meest verspreide en goedkoopste natuurproduct. Men herinnert zich ongetwijfeld, dat in Frankrijk, vóór de revolutie, deze belasting eene ware landplaag was, die de natie schier tot wanhoop bragt. De impost op het zout bragt dan ook aan dat rijk 60 à 70 millioen francs op, In twee aan elkander grenzende landstreken verschilde het zout 40 voudig in prijs. De sluikhandel voerde dan ook 's jaarlijks vier à vijfduizend menschen in de gevangenis of op de galeijen.

Het is inderdaad ook wel treurig, dat de zouthandel bijna overal aan de kroon behoort, en men dus eene stof belast, die onmogelijk kan gemist worden en die noodzakelijk is voor onze gezondheid.

Ik heb hiermede de mij voorgestelde taak, hoewel zeer beknopt, afgewerkt, en meen geene bijzonderheden te hebben onaangeroerd gelaten, die bij de beschrijving van het keukenzout, uit een wetenschappelijk en industrieel oogpunt beschouwd, van eenig gewigt kunnen geacht worden te zijn.

Er is mij bij het schrijven der bovenstaande regelen eene opmerking voor den geest gekomen, met welker mededeeling ik dit opstel wil sluiten.

Onder den bodem, dien wij betreden, in de ruimte, waarin wij ons bewegen, liggen tallooze stoffen door den Schepper verspreid. [ 121 ]Die, welke wij het meest behoeven, zijn in eenen schier onuitputbaren voorraad voorhanden. Onder deze noem ik slechts de steenkolen, het ijzer en het keukenzout. Van andere ligchamen kan uit den aard der zaak de hoeveelheid niet verminderen, zij zijn bij voorbeeld lucht en water, 't Is waar, ook de bestanddeelen der eerstgenoemden verdwijnen niet, zoo min als er een enkel atoom op aarde verdwijnt, maar zij worden gedeeltelijk niet weder tot den oorspronkelijken vorm teruggebragt.

Waarom toch die groote voorraad? Zouden de genoemde stoffen ook door anderen te vervangen zijn? Zou ijzer, steenkolen en zout, om mij slechts tot deze drie soorten te bepalen, kunnen gemist worden? Zouden er voor 't oogenblik surrogaten voor te vinden zijn? Ik betwijfel het zeer. Zouden deze stoffen den mensch zoo nuttig, zoo onontbeerlijk zijn geworden, omdat hij ze willekeurig dat voor zich gemaakt heeft, omdat bij zich zelven, of liever zijn aardsche leven onder de heerschappij van die doode stof heeft gebragt? Ik kan het niet gelooven. Veeleer zie ik in het wegleggen van al die schatten weder het werk der hoogste Rede, de hand van een liefderijken God, die de aarde zoodanig toerustte, dat zij geheel geschikt was tot woonplaats van de kroon der aardsche schepping, van den mensch. Zijn geluk te bevorderen, zijne geestesgaven uit te breiden en te versterken, zijne ligchamelijke krachten te vermeerderen, zijne gezondheid in stand te houden, ziedaar het doel, dat ik zie doorschemeren in de inrigting en zamenstelling van den bol, die ons draagt.

Ik weet, er zijn hiertegen bezwaren in 't midden te brengen, ik weet, hoe men met alle teleologie den spot drijft, ik weet, dat voor den materialist de gemaakte opmerking niets bewijst, en toch was het mij eene behoefte die meening uit te spreken. Ik wil niemand bekeeren. Hij, die in dat alles slechts een bloot toeval of eene blinde noodzakelijkheid ziet, gun ik van harte deze overtuiging, zoo zij hem vrede en rust voor zich zelven verschaft. Voor mij is het geloof aangenaam en bemoedigend, dat de aarde is toegerust, zoo als zij daar onder ons ligt, met het doel om haar tot woonplaats voor menschen geschikt te maken.

 

 
[ 122 ]
 

DE
DE BINNENLANDEN VAN AUSTRALIË[8]

 

 

Het is nog slechts weinige jaren geleden, dat men met regt kon zeggen van het Australische vasteland niets te kennen, dan alleen den zoom der kusten over eene nog slechts geringe uitgebreidheid. Maar nadat in de latere jaren Australië de aandacht van Europa tot zich getrokken heeft, zijn er ook meer dan gewone pogingen aangewend om in de onbekende binnenlanden van dit werelddeel door te dringen. Het gold hier, even als bij een onbekend dier of plant, de ontdekking van het geheel onbekende. De gevoelens over de waarschijnlijke gesteldheid der binnenlanden waren verdeeld, en onder hen, die zich daarover een bepaald oordeel veroorloofden, was er zelfs een, die, na de expeditie van gregory in Noord- Australië in de jaren 1855 en 1856, meende te kunnen verklaren, dat het den Schepper in zijne onnaspeurlijke wijsheid behaagd had een geheel vastland als eene woestijn te scheppen, dat in Australië woestijn de regel en de bewoonbare oase aan de kust de uitzondering uitmaakte; dat van de 140,000 vierkante mijlen, die dit werelddeel omvat, zeker 130,000 eene troostelooze wildernis en voor altijd voor de beschavende hand der menschen verloren was. Engeland, dat dit vastland niet als van alle waarde beroofd, maar als goed genoeg voor de slechtste leden der maatschappij beschouwde, zond voor 70 jaren de eerste scheepslading misdadigers naar Botany-baai. Spoedig werd men overtuigd, dat het ook voor de beste burgers goed genoeg was en in de laatste jaren werd het een van zijne bloeijendste en kostelijkste koloniën.

Van lieverlede is men tot de overtuiging gekomen, dat de binnenlanden van Australië deels uit onvruchtbare en onbewoonbare woestijnen, deels uit vruchtbare oorden bestaan. De talrijke expedities, die noordwestelijk van Adelaïde en westelijk van de Torrens-zee ondernomen zijn, hebben geleerd, dat zich daar eene vruchtbare, of ten minste van water voorziene streek bevindt. Men heeft binnenmeren, zooals onder anderen het Gairdner-meer, met eene oppervlakte van [ 123 ]meer dan 180 vierkante geographische mijlen gevonden. De noordelijkste grens dezer binnenmeren is 30° 43' zuiderbreedte. Wel is waar bevatten al deze meren zout water, maar toch bevinden zich in hunne nabijheid vruchtbare streken, met zoet-waterbronnen voorzien en voor ontginning vatbaar.

Naar het tegenwoordig standpunt onzer bekendheid met dit vastland kan men niet meer aannemen, dat het ondoorzochte binnenland ééne groote woestijn zijn zou, die geene de minste hoop geeft den mensch ooit van eenig nut te zijn. Men mag het veeleer een groot steppenland noemen. Het is geene onbewoonbare woestijn. Integendeel breidt de bevolking en kolonisatie zich met reuzenschreden van de zeekust naar het binnenland uit. Uitgestrekte oorden, die men vroeger niet achtte, zijn met talrijke kudden rundvee en schapen bevolkt. Aan de beide zijden van de Torrens-zee vindt men overal de voorposten der beschaving. Hoog in het stroomgebied van den Murray bevinden zich Europesche kolonisten met hunne kudden. Aan de Darling-rivier betaalt men thans reeds voor eene vierkante Engelsche mijl weideland 150 pond (ƒ 1800) en aan den Murray zelfs voor dezelfde uitgebreidheid 250 pond (ƒ 3000). De geheele breedte van het vastland van Adelaïde tot aan de Carpentaria-golf bedraagt 1200 Eng. mijlen en reeds zijn de veehoeders met hunne kudden 800 Eng. mijlen diep in het binnenland doorgedrongen en hebben daar goede weiden gevonden. Tot de vele expedities in de laatste twee jaren hebben de berigten van kolonisten, die met hunne have dieper landwaarts introkken en daar gelukkig slaagden, de aanleiding gegeven. Kapitein cadell heeft in het stroomgebied van den Murray reeds 2500 zeemijlen voor de scheepvaart geschikt bevonden en gelooft, dat in 't geheel 3500 tot 4000 mijlen voor de stoombootvaart geschikt zijn. De Rijn is slechts 480 zeemijlen ver bevaarbaar, de Elbe 460 en de Donau slechts 1360 mijlen. En dat is de rivier, welks mond de beroemde kapitein flindners, toen hij deze kust opnam, niet bemerkt heeft. Alle nieuwere berigten leiden er toe om het denkbeeld van de volstrekte onbewoonbaarheid van dit werelddeel te laten varen. De Australische burgers en kolonisten zijn dan ook van oordeel, dat zij van lieverlede het geheele vastland van de eene zee tot aan de andere met hunne [ 124 ]koloniën zullen bedekken Een van de ervarenste reizigers in Australië, Dr. ferdinand muller, heeft dan ook dit gevoelen in eene belangrijke voordragt over de ontdekkingsgeschiedenis van Australië, die hij den 25 November 1857 voor het Philosophical Institute te Melbourne hield, openlijk uitgesproken. En dit verdient te meer opmerking, omdat Dr. muller tot het gevolg van gregory op zijne reis in 1855 en 1856 behoorde, die van alle nieuwere expedities de ongunstigste uitkomsten opleverde.

Men heeft wel geen grond om zich Australië voor te stellen als een altijd groenend en bloeijend paradijs. Australië heeft, zooals de meeste landen van onze planeet, eene tweevoudige natuur, die door de jaargetijden, door zomer en winter, door den droogen of natten tijd des jaars bepaald wordt. Vóór den regen is bijna geheel Australië eene dorre woeste landstreek, na den regen een schoon grasland, even gelijk dit het geval is in vele, digt bewoonde oorden van onzen aardbol. Vandaar komt het ook, dat vele getuigenissen over eene en dezelfde landstreek in Australië lijnregt tegenover elkander staan, omdat de eene ze in het drooge jaargetijde en de ander ze in haar groen bekleedsel heeft gezien.

Maar al ware het ook, dat Australië met opzigt tot de bebouwing van den bodem eene dorre woestijn was, zoo zoude het toch wegens zijne onmetelijke minerale schatten bewoond worden. Men denke slechts aan de mineraal bevattende streken van Mexico, Peru en Bolivia, van den Oeral en Altai. Zij, die zulk een ongunstig oordeel over de natuurlijke gesteldheid van Australië vellen, zullen het toch wel niet beneden Arabië plaatsen Arabië heeft zeker niet zulk een vruchtbaar en schoon kustland als Australië, en toch welke heerlijke paradijsstreken en oasen bevat het niet in zijn binnenland! Arabië met eene oppervlakte van 48,000 vierkante mijlen voedt ten minste 6 millioenen menschen, naar de berekening van anderen zelfs 12 millioenen,—en de vlakte-inhoud van Australië bedraagt niet minder dan 140,000 vierkante mijlen. Welk eene ontwikkeling is hier niet te verwachten!

R. 
 

 
[ 125 ]

EEN VREEMD DIER EN NOG VREEMDERE SPIJS.

 

 

De mensch verdient den naam van allesetend dier, animal omnivorum, meer dan eenig ander schepsel.

Wat al vreemde kosten worden, hetzij als dagelijksch voedsel of als lekkernij, door verschillende volken genuttigd!

Men denke slechts aan de honden, ratten en muizen, die de liefhebberij der Chinezen zijn; de kikvorschen, waarop zich de Franschen vergasten; de inktvisschen, die tot het gewone voedsel der bewoners van de kust der Middellandsche zee behooren; de Holothuriën (trepang), die de bewoners der Oostindische eilanden met veel smaak eten; de sprinkhanen, termieten en andere insekten, welke geroosterd als voortreffelijk smakend geroemd worden.

Uit schier iedere dierklasse zoude men een aantal soorten kunnen opnoemen, welke door menschen gegeten worden. Tot hiertoe echter maakte, voor zoo ver ons bekend was, die der ringwormen, dat is de klasse, waartoe ook onze aardwormen, bloedzuigers enz. behooren, daarop eene uitzondering.

Het blijkt thans, dat die uitzondering niet bestaat. In de maanden October en November verschijnen aan de oppervlakte der zee, in den omtrek der Samoa- en Fiji-eilanden, myriaden van wormen, en, hetgeen zeker hoogst zonderling is, nagenoeg allen missen den kop.

Wat de oorzaak hiervan is, laat zich moeijelijk zeggen. J. denismacdonald, die, toen hij chirurgijn aan boord van het Engelsen oorlogsschip Herald was, gelegenheid had dit verschijnsel gade te slaan, vermoedde, dat het afbreken van den kop met de voortplanting dier wormen in verband staat, dat namelijk de eijeren door de aldus ontstane opening naar buiten treden. (Transact of the Linn. Society, XXII).

Natuurlijk echter bekommeren zich de Zuid-zee-eilanders niet in het minst om de oplossing van dit wetenschappelijk vraagstuk. Zij beschouwen het geheele verschijnsel slechts uit het utiliteits-standpunt, evenals trouwens bij ons te lande de oestervangers en oesterkoopers de oesterbanken doen, ja ook menig oestereter de waarde van alles schat naar het materiele voordeel, dat er van te trekken valt.

De bewoners der Samoa-eilanden, die den worm Palolo, en die der [ 126 ]Fiji-eilanden, welke hem Mbalolo noemen, zien dan ook in hem niets dan een welkom voedsel, en evenals eenige der maanden, b.v. grasmaand, hooimaand, wijnmaand, in onze taal naar den daarin vallenden oogst benoemd zijn, dragen ook bij de Fiji-eilanders de maanden October en November den naam van lailai Mbalolo en Mbalolo levu, welke groote en kleine Mbalolo beteekenen. De oorzaak hiervan is, dat vooral gedurende laatstgenoemde maand deze wormen een belangrijk en zeer gezocht voedsel-artikel uitmaken, hetwelk de hoofden van sommige stammen, die het in grooten overvloed verzamelen, zelfs aan andere ten geschenke zenden, wier gebied in dit opzigt minder begunstigd is.
Hg. 
 

DE
MINERAAL-RIJKDOM VAN INDIË.

 

 

Reeds van de oudste tijden af hebben de bewoners van Indië in vele oorden van dat groote land koper-, lood-, tin- en ijzermijnen bearbeid, en de latere onderzoekingen hebben bewezen, dat deze en nog andere mineralen, inzonderheid kool en tin, op vele plaatsen in groote hoeveelheid en in goede hoedanigheid worden aangetroffen; maar dikwijls bevinden zich de mijnen aan zulke plaatsen, waar zij uit gebrek aan brandstof, water of bruikbare wegen tot vervoer geen genoegzame opbrengst leveren.

De steenkool, die bij de zich steeds uitbreidende vaart van stoombooten op de rivieren en zeeën van Indië van het hoogste belang geworden is, wordt vooral in het distrikt Beerbhoom in Bengalen gevonden. Men noemt ze gewoonlijk de steenkool van Burdwan, omdat ze van deze stad langs den spoorweg naar Calcutta wordt vervoerd. Steenkool komt daar even als ijzererts in groote hoeveelheid en in voortreffelijke hoedanigheid voor. Bovendien heeft men nog steenkool gevonden in verscheidene distrikten van Bengalen, zooals in Palamow, Ramghur, Silheh en meerdere streken van Assam. Vooral [ 127 ]schijnen de steenkool- en ijzermijnen in het Nerbudda-dal de beste uitkomsten te beloven. Zij zullen echter eerst dan met voordeel bearbeid kunnen worden, als de spoorweg van Mizzapoor naar Bombay voltooid zal zijn. Ook heeft men op verscheidene andere plaatsen steenkolen ontdekt, maar niet in zulke hoeveelheid en van zulk eene hoedanigheid, dat men ze met voordeel zou kunnen bearbeiden.

Het lijdt geen twijfel, dat koper en ijzer over een groot gedeelte van Indië verbreid is. Beide komen in Beerbhoom, het eerste in Ramghur, Palamow, aan de Brominy en in Nerbudda nevens de steenkool voor. Het distrikt Monchyr aan de Ganges is een van die streken, waar het ijzer in zoo groote menigte voorkomt, dat de inboorlingen het zelfs tot vuurwapenen bearbeiden en naar vele omliggende provinciën uitvoeren. Het eenige distrikt in Bengalen, waar dit metaal even als het koper kunstmatig en met voordeel bearbeid wordt, is Singbhoom.

Vroeger meende men in Kumaon aanzienlijke kopermijnen gevonden te hebben, maar latere onderzoekingen hebben geleerd, dat de opbrengst de kosten niet kan goed maken. De voornaamste mijnen van dit metaal bevinden zich bij Pokree, Dhunpur en Dhobri.

Het zuidelijk gedeelte van Indië bezit insgelijks veel ijzer- en kopererts. IJzer is rijkelijk aanwezig in Salem, Trichonopoly, Noord-Coimbatore, Malabar, Canara en Travancore. In het distrikt Nellore zijn zoowel ijzer- als kopermijnen reeds voor lang door de inboorlingen bearbeid. In Tenasserim vindt men bijna overal ijzer in den een of anderen vorm. Vooral tusschen Ye en Tavoy, in de nabijheid der zeekust. Het erts, bij de laatstgenoemde plaats gevonden, geeft 74 tot 80 procent ruw ijzer. Bovendien is de ligging van deze mijn zeer voordeelig, daar ze slechts weinige mijlen van dat deel der rivier afligt, tot hetwelk schepen van 200 tonnenlast kunnen opvaren. Behalve het ijzer is het tin in Tenasserim het meest verbreide metaal. Men vindt het daar in 't algemeen in de heuvels en aan den voet der gebergten. De bergketen, waarin het voorkomt, is eene voortzetting van het Siamesche tingebied van Renowng. Het metaal is hier, zoo als overal in Tenasserim, in de oorspronkelijke rots bevat, maar in grootere hoeveelheden bij Tavoy. In vroegeren tijd schijnen de inboor[ 128 ]deze mijnen bearbeid te hebben; thans liggen zij alle braak.

De geringe hoeveelheid zilver en goud, die men hier en daar ontdekt heeft, staat in geene evenredigheid met den rijkdom van de overige voortbrengsels van Indië.

De zoutproductie in Indie is daarentegen zeer aanzienlijk. Van de 1311,880,772 pond zout, die in 1846/1847 verkocht werden, waren slechts 149,205,478 van buiten ingevoerd; het overige was in het land zelf voortgebragt. Verreweg het meeste zout wordt uit zeewater gewonnen. In Bengalen houden zich ongeveer 100,000 arbeiders, Molunghees genaamd, met de bereiding van zeezout bezig. De eenige zoutmijnen liggen in het Punjab en wel deels in de zoogenaamde zoutketen, die ontzaggelijke zoutbeddingen bevat, deels in de voorgebergten van de Himalaya, in de nabijheid van de stad Mundi, waar aanzienlijke beddingen van digt en zwaar steenzout van roodachtige kleur voorkomen. Bij Kalabagh is zelfs een weg door vast steenzout gebroken. Het westelijke Indië en Afghanistan worden grootendeels van hier van dat gewigtige mineraal voorzien. Eene aanzienlijke hoeveelheid levert ook het Sombhur-meer aan de grenzen tusschen de staten Jodopore en Jyepore in Rajpootana. Dit meer strekt zich 22 engelsche mijlen in de lengte en 6 in de breedte uit. In den tijd der herfstregens krijgt het eene lengte van 30 en eene breedte van 10 engelsche mijlen. Als het water in het heete jaargetijde verdampt, blijft eene groote menigte op den bodem des meers en mijlen ver in zijne omstreken achter. Dit zout, aan de zon blootgesteld, wordt volkomen droog en hard en ofschoon het in het eerst eene roode kleur heeft, wordt het langzamerhand helder en smakelijk. De winning en verkoop van dit zout is een monopolie der inlandsche regeringen.

R. 
 

 
[ 129 ]
 

HET HUWELIJK DER PLANTEN;

DOOR

Th. H. A. J. ABELEVEN.

 

 

In het voorjaar, wanneer de eerste koesterende stralen van de lentezon alles wat levensvatbaar is doen herleven, is het voor een ieder een waar genot in de vrije natuur rond te dwalen. Niet alleen hij, die zoo gelukkig is van steeds buiten te wonen, stapt zijn huis uit om met volle teugen de frissche lentelucht in te ademen, maar ook de stedeling reikhalst naar dien tijd, en hem is het ook een dubbel genot, voor het eerst weder den leeuwerik te hooren en de eerste gaven van Flora te beschouwen.

Zelfs de oningewijde in dezen tempel der natuur plukt gaarne de lieve voorjaarsbloemen, en anemoon[9] en helmbloem[10], het speenkruid[11] tot zelfs de nietige vroegeling[12] en ook het madeliefje[13] worden tot een ruiker vereenigd, en daaromheen aan het welriekende viooltje[14] eene plaats gegund.

Er is stellig geen tijd in het jaar, dat aan de bloemen meer opmerkzaamheid geschonken wordt, dan in het voorjaar; het zijn dan ook de eerstelingen, die men na den langen winterslaap hare teedere deelen ziet ontwikkelen, en zij zijn ook weinig in aantal.—Nadert men meer den zomer, dan wordt het getal legio, men ziet ze ja,—maar men verwart er in, en zeldzaam is het, dat den eenvoudigen natuurkinderen onzer streken de eer te beurt valt van naauwkeurig beschouwd te worden. Wat wonder toch ook! De sierplanten beginnen nu ook langzamerhand hare bloemknoppen te ontplooijen en rijk in kleurenpracht, [ 130 ]verschillend en sierlijk in den bouw harer bloemen, boeijen zij ieders oog.

En toch is het te bejammeren, dat de rijke gaven, waarmede Flora onze streken begiftigd heeft, zoo weinig naauwkeurig gadegeslagen worden, zoo weinig gekend zijn. Het genot, dat zij opleveren, is niet te beschrijven, want waar ook de oogen heen gewend worden, in bosch of weide, op bergen of in duinen, in dalen, langs rivieren en beekjes of in veenen, overal ziet men verscheidenheid, overal vindt men gegevens genoeg om op te merken, waar te nemen en te bewonderen. En verruimt men eens, door vergrootglas of mikroskoop, de grenzen van het gezigtsvermogen, welk eene plantenwereld ontvouwt zich dan nog voor ons oog!

Doch genoeg hiervan. Zou de eene of andere bekwame hand niet eens lust gevoelen, eene botanische wandeling door onze dreven gedaan te beschrijven? Zou niet deze of gene het Album der Natuur eens kunnen verrijken met een overzigt van de mikroskopische plantenwereld van ons vaderland?

Wij zouden ons daar niet aan durven wagen, maar willen liever den lezer van dit Album nader bekend maken met dat gedeelte der bloem, waardoor al wat plant is in stand gehouden en vermenigvuldigd wordt. Wij bedoelen eene nadere beschouwing van de geslachtsorganen en wel grootendeels gevolgd naar k. müller's, Die Ehe der Blumen.

 

 

Niet alle planten hebben bloemen, zooals wij die ons gewoonlijk voorstellen; want er zijn ook eene menigte, die, hoewel zij de middelen ter voortplanting bezitten, toch geene bloemen hebben, zooals b.v.:de paardestaarten, wolfsklaauwen en varens, de blad-, leveren korstmossen, de wieren en zwammen.

Alleen van haar dus, waar met het ongewapende oog bloemen aan waar te nemen zijn, zal hier sprake zijn, en als voorbeelden noemen wij: de ranonkels of boterbloemen, klaprozen, anemone's, camellia's, viooltjes, tulpen, leliën, enz. Al deze bloemen, behalve de twee laatste, waar men in plaats der beide eerste kransen slechts ééne vindt, die [ 131 ]bloemdek genoemd wordt[15], bestaan uit vier verschillend gevormde kransen, waarvan de buitenste, die meest altijd groen is, de kelk[16], en de tweede krans, die meest altijd anders dan groen gekleurd, ook wit is, de bloemkroon[17] geheeten wordt. Deze twee kransen, welke men als de beschuttende organen der bloem kan aannemen, omsluiten de wezenlijke deelen en wel, als derde krans, de meeldraden, terwijl in het midden der bloem de stamper of (als vierde krans) de stampers geplaatst zijn. (Fig. 1, 2 en 3).

Even als in het maatschappelijk leven, zijn er ook bij de planten twee wezens noodig om een huwelijk te sluiten; en deze twee zooveel invloed op elkander uitoefenende individuen vinden wij in de meeste bloemen; de meeldraden toch kan men aannemen als de mannelijke, de stampers als de vrouwelijke deelen; terwijl de overige meer op bladen gelijkende deelen, de kelk en bloemkroon of het bloemdek, door u beschouwd moeten worden als het huis, waarin zij, tegen de meest uitwendige invloeden beschut, hun maar al te kort leven doorbrengen.

Vergeleken met den stamper zijn de meeldraden zeer eenvoudig gebouwde organen; een steeltje of draadje en een daarop gezeten knopje, helmknopje, zie daar alles wat men er oppervlakkig beschouwd aan kan waarnemen; wij zouden er nog kunnen bijvoegen, dat de helmknopjes voorzien zijn van eene overlangsche of soms ook dwarsche vore of naad, of op de eene of andere plaats een klepje of gaatje hebben, en dat die knopjes door een bindsel aan het steeltje verbonden zijn (fig. 4); doch zullen den lezer daaromtrent moeten verwijzen naar de boven aangehaalde Flora van oudemans [18]. Het zoo even genoemde steeltje dient slechts, zooals wij reeds gezegd hebben, om het knopje te dragen; en het is kort of lang of ontbreekt geheel, al naardat het bij den bouw der overige deelen van de bloem of bij [ 132 ]de rigting, welke deze aanneemt, te pas komt. In het helmknopje zit het bevruchtende bloemenstof, het stuifmeel of pollen, en nadat dit vooraf in dit helm- of stuifmeelknopje eene reeks van vervormingen heeft ondergaan, komt het uit de zoo even genoemde naden, poriën of klepjes, hetzij als een los aaneenhangend poeder of tot klompjes vereenigd, te voorschijn. Ieder korreltje is een blaasje of celletje, hetwelk van binnen is opgevuld met een taai, met korreltjes vermengd vocht, de eigenlijk bevruchtende stof. Hoewel oppervlakkig beschouwd de meeldraden veel overeenkomst met elkander hebben, zoo wisselen toch hunne gedaanten tot in het oneindige; daarentegen zijn zij in sommige soorten en familiën zeer karakteristiek gebouwd. Ook de stuifmeelbolletjes wisselen zeer af in grootte en vorm, en toch is de gedaante van deze bolletjes soms voldoende om den onderzoeker den weg te wijzen naar de soort of familie, waartoe de plant, die het voortbragt, behoort. (Fig. 14 a. b. c. d.). De hoeveelheid stuifmeel, in de meelknopjes besloten, is niet bij alle planten even groot. In de jalappe bloemen (Mirabilis Jalappa, L.) vond kölreuter in elk stuifmeelhokje 300 bolletjes; in den Hibiscus Trionum, L., eene plant, die nadert aan onze malowe of kaasjesbloemen, telde hij er 4863, terwijl men in eene soort van standelkruid (Orchis Morio, L.) er 120,000, in Paeonia er 600,000 zou geteld hebben.

Wanneer men nu in aanmerking neemt, dat in de meeste bloemen vele meeldraden geplaatst, in sommige, zooals in den papaver, de roos en anderen, honderd en meer, waarvan ieder hokje weder honderd of meer stuifmeelkorrels kan bevatten en men dit getal weder vermenigvuldigt met honderde, ja zelfs duizende van eene soort, die soms in eene kleine streek vereenigd groeijen, zou het ons dan wel verwonderen, dat de wind over zoodanige streek strijkende, het stuifmeel mede kon voeren om het op ver afgelegen plaatsen weder als stof of met den regen te doen neder dalen? Voorzeker neen! Dit gebeurt toch somtijds; en de vroeger zooveel onrust verwekkende zwavelregens waren hun ontstaan verschuldigd aan de zoo even genoemde oorzaak.

 

Het vrouwelijke orgaan in de bloem is meer zamengesteld; de gedaante [ 133 ]is nu eens meer, dan eens minder kegel- of fleschvormig; het is altijd in het midden der bloem gezeteld en om die reden geplaatst boven op de as der bloemen, welke as men weder beschouwen moet als eene voortzetting van den steel der bloemen. Dit vrouwelijk orgaan, stamper, bestaat uit drie deelen; het onderste of gezwollen gedeelte, dat veel overeenkomst heeft met het ruimste gedeelte eener wijnflesch, noemt men vruchtbeginsel of eijerstok, omdat daaruit later de vrucht ontstaat, en appels, pruimen, druiven enz., zijn niets anders dan ontwikkelde vruchtbeginsels. Dit vruchtbeginsel vernaauwt zich bij de meeste planten aan zijn top en verlengt zich dan in een draadvormig hol ligchaam, gelijk de hals eener flesch, de stijl, terwijl de top van den stijl den stempel vormt, en hoewel verschillend van gedaante, meest schotelvormig verdiept of verbreed is om het stuifmeel te kunnen ontvangen of vasthouden. De deelen, die eigenlijk tot voortplanting dienen, vindt men in deze vruchtbeginsels; het zijn namelijk de eitjes of toekomstige zaden, en men behoeft dan ook slechts de stampers uit de bloemen van een appel, eene kers, pruim of papaver in de lengte door te snijden, om deze als witte kleine ligchaampjes waar te nemen. (Fig. 12 en 13).

 

Ziedaar, zeer kort, u de beide geslachten van de planten, man en vrouw, beschreven. Beiden wonen gewoonlijk in een huis, in ééne bloem, en het maatschappelijk huwelijk is ten deze dus op hen ten volle van toepassing. 't Zou u evenwel ten hoogste verwonderen, wanneer men bij de planten maar eene soort van huwelijk kende. Werkelijk treft men er dan ook weder aan, die aan het Mahomedaansche huwelijk herinneren; dan wonen ja, man en vrouw, in één huis, op één stam of dezelfde plant, maar niet in ééne bloem, want ieder heeft zijn eigen verblijf, en verlangt ge voorbeelden, welnu dan behoef ik u slechts het Turksche koorn of de mais, de eiken, hazelaars en kastanjes[19] te noemen, en gij zult overtuigd zijn. Ook zijn er nog, die volstrekt maar niet van zamenwonen willen weten; daartoe schijnen zij ongeschikt, en wanneer gij soms een wilg tegenkomt of [ 134 ]wel de hennep of de hop, denk dan maar, dat zij tot die zonderlinge wezens behooren; want op de eene plant van hen vindt men bloemen, die alléén meeldraden hebben, terwijl de andere plant alleen de vrouwelijke dragen[20].

Uit deze beschouwing zouden wij moeten opmaken, dat er of bloemen zijn met één meeldraad en één stamper, of planten, die bloemen hadden, waarin in de eene één meeldraad, in de andere één stamper is. Dit zou kunnen of moeten zijn, wanneer wij menschen ons begrip van huwelijk op het plantenrijk toepasten; doch de natuur stoort zich aan onze begrippen niet, zij is en blijft altijd de milde moeder, geeft altijd ruimschoots, neen, geeft altijd meer dan noodig is, en daarbij komt nog, dat zij nooit dwingt en iedereen vrijheid in alles laat. Wilt gij voorbeelden? Welnu, . neemt eenige bloemen en gij zult er onder vinden, die slechts éénen meeldraad of 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12 tot 19, 20 tot 100, of zelfs nog meer meeldraden habben, terwijl deze kiezen kunnen tusschen 1 tot 7, soms ook tien, twaalf of meer maagden of stampers. Gewoonlijk zijn zij allen even groot, even goed ontwikkeld, en er valt dus in hun huwelijk weinig aan tegenspoed te denken; hoewel dit laatste in het plantenhuwelijk, buiten uitwendige invloeden, weinig plaats heeft, zoo heeft men onder hen, evenals onder ons menschen, grooten en kleinen en zoo al meer. Eene zeer groote familie onder hen, de lipbloemigen b.v., heeft slechts vier meeldraden, waarvan er twee grooter zijn (fig. 5); gij behoeft dan ook slechts de bloemen van het vingerhoedskruid, van de pepermunt, leeuwenbek of thijm te nemen om overtuigd te worden. Eene andere familie, die der kruisbloemigen, heeft vier lange en twee korte meeldraden in hare bloemen (fig. 6) en wilt ge ook van deze voorbeelden, neem dan eene muurbloem of violier, het oliezaad of de radijs.—Soms ook vindt men, vooral in bloemen, waar het getal meeldraden dubbel zoo groot is als dat der bloembladen, deze afwisseling, zoo als b.v. in de klaverzuring (Oxalis), daar hier vijf lange en vijf korte meeldraden aanwezig zijn.—Bij de geranium 's, malva's en stokrozen vindt men het [ 135 ]draadvormig gedeelte der meeldraden in één bundeltje vereenigd (fig. 7). Bij erwten, boonen en lathyrus staan alle meeldraden even zoo in één bundeltje, doch één meeldraad staat geheel vrij (fig. 8); terwijl in het hertshooi (Hypericum) en bij de citroenen en oranjes zij, op gelijke wijze, in drie of meer bundeltjes vereenigd voorkomen (fig. 9).—In de groote familie der zamengesteld-bloemigen (Compositae) daarentegen zijn niet de helmdraadjes der meeldraden vereenigd, maar wel de helmknopjes, en het vrouwtje bevindt zich goed beveiligd in hun midden, zoo als een ieder kan waarnemen bij de paardebloemen, zonnebloemen, asters enz. (fig. 10), en eindelijk maken man en vrouw een ligchaam en eene ziel uit, zij zijn zamengegroeid (fig. 11) in de overheerlijke familie der Orchideën, die sieraden der tropische wouden.—Zou men dus wel te veel zeggen, door de planten onder die individuen te rangschikken, welke het minste over eenvormigheid in hun huwelijk te klagen hebben? Ik geloof van neen!

 
't Is mogelijk dat deze of gene vraagt: wie heeft dat alles zoo nagegaan?—Het was de onsterfelijke linnaeus! Voor ruim honderd jaren, in 1735, gaf hij deze beschouwing in het licht, en op dit plantenhuwelijk grondvestte die beroemde Zweed zijn stelsel. Jammer is het, dat men het thans geen geslachtsstelsel meer noemen mag, maar het onder de kunstmatige moet gerekend worden, en te meer is dit jammer, aangezien de gebreken van het stelsel minder in den grondvester liggen, maar hij, als het ware, door de natuur gedwongen werd het zoo te maken en niet anders. Hoe dit ook zij, het stelsel van linnaeus munt nog altijd boven de andere uit door eenvoudigheid en de gemakkelijkheid, waarmede zelfs de oningewijde eene plant tot de eene of andere klasse kan brengen. Hoewel door dezen en genen er kleine veranderingen in gebragt zijn, is het, na ruim honderd jaren bestaan te hebben, nog even bruikbaar als toen, en dreigde voor eenige jaren eene nieuwe ontdekking de totale vernietiging van het geheele stelsel, sedert den laatsten tijd[21] echter is die donkere onweerswolk weder weggevaagd.

[ 136 ]Wij kunnen dus gerust zeggen, dat allen, die het stelsel van nabij kennen, den Zweedschen natuurkundige bewonderen moeten, en doen wij dit, nu wij zoo vele andere bruikbare stelsels er naast kunnen plaatsen, hoeveel te meer zal dit dan plaats gehad hebben ten tijde van linnaeus, toen men niets dan hoogst gebrekkige en onvolledige stelsels kende. Was het dan ook wel wonder, dat het dadelijk, bij de vele bestrijders, ook vele aanhangers kreeg? De groote naam van linnaeus werkte niet alleen mede om het te verspreiden, maar zijne volgelingen deden daartoe het hunne bij. Overal, waar zij konden, verkondigden zij het door linnaeus in het geopende boek der natuur opgespoorde en verzamelden bovendien alom bouwstoffen om het groote werk van hunnen beroemden meester nog meer te volmaken.

Hoe gering de kennis, dat er geslachten bij de planten voorhanden zijn, ook moge geacht worden, zoo zeggen wij toch niet te veel, dat de bekendheid met hen een zegen werd voor den mensch. Het toen nog al te jeugdige spruitje is thans een breed getakte boom geworden; en al noemen wij alleen maar de horticultuur, dan toch zal een ieder ons moeten toestemmen, dat menige tak van industrie grootendeels zijn ontstaan te danken heeft aan deze twee schijnbaar nietige wezens: de meeldraden en stampers. Ook de natuurwetenschappen hebben er door gewonnen, en ongaarne hebben wij het een groot plantkundige toegestemd, die meende, dat de geslachtsleer der planten oorzaak is geweest van een' tijdelijken stilstand in de kennis van het leven der planten, 't Is waar, ten tijde van linnaeus wist men niet van de bevruchtingsleer zoo veel als thans. Het mikroskoop moest het veld verruimen, en sommige onderzoekers meenden er door waar te nemen, wat strijdig was met geslachten bij de planten. Zoo ver had de groote Zweed nooit kunnen doordringen, bij gebrek aan goede werktuigen, en wat hij gesteld had, steunde dus meer op goede proefnemingen, dan wel op waarnemingen. Dat deze laatste zeer moeijelijk zijn, bewijzen, dunkt ons, de vroegere en latere waarnemingen van schacht[22].

[ 137 ]Hoewel men voor linnaeus de bevruchtingsorganen niet zoo goed kende als toen, zoo wist men toch, dat de bloemen bevrucht moesten worden om vruchtbare zaden te kunnen voortbrengen. De Grieken en Romeinen wisten dit ook reeds. De dadelpalm b.v. heeft op zijn eenen stam mannelijke en op een' anderen vrouwelijke bloemen. Staan nu beide stammen ver van elkander verwijderd, dan brengen zij geene vruchten voort; dit wisten de Ouden ook reeds, doch ook, dat, wanneer de mannelijke bloemen over de vrouwelijke werden uitgeslagen, zij vruchten begonnen te dragen. Bij de Arabieren is deze kunstmatige bevruchting nog in gebruik, en dewijl zij soms bezorgd zijn van in een jaar geene mannelijke bloemen te kunnen krijgen, doordien de mannelijke boomen niet bloeijen, bewaren zij deze wel eens een jaar in voorraad. Bekend is het, dat toen bonaparte Egypte beoorloogde, de geheele dadeloogst mislukte, en waardoor? omdat men verhinderd was geworden de mannelijke bloemen te halen. Hoewel geheel werktuigelijk, vindt men ook onder de wilden stammen, die door kunstmatige bevruchting de productie van het zaad bevorderen. Op de Sandwichs-eilanden vond meijer eene vrouw bezig om eene papaverachtige plant (Argemone mexicana, L.) kunstmatig te bevruchten; en hoewel deze plant beide geslachten in ééne bloem vereenigd heeft, deed zij dit toch, door de ondervinding geleerd, dat daardoor meer zaden werden voortgebragt.

 

In het jaar 1694 ontdekte camerarius uit Tubingen het eerst de geslachten bij de planten, en veertig jaren later was het linnaeus gegeven om daarop zijn beroemd stelsel te grondvesten.

Men moet evenwel niet denken, dat een ieder maar zoo voetstoots de waarheid van den grondslag van dit stelsel aannam; even als thans rekende men elkander gaarne na, doch ook evenmin als thans schaadde dat aan de goede zaak.

Koelreuter was een van degenen, welke, in 1761 en later, talrijke proeven over de bevruchting der planten nam en het bewijs leverde, dat men door kunstmatige bevruchting (door kruising) bastaarden kan voortbrengen. Hierdoor werd dus bewezen, dat het komen van het stuifmeel op den stempel noodig is om ontkiembare zaden [ 138 ]voort te brengen en men wel degelijk geslachten bij de planten moet aannemen. Vreemd mag het daarom genoemd worden, dat in 1812 henschel en schelver op eene zeer scherpzinnige en geestige wijze zochten te bewijzen, dat er bij de planten volstrekt van geene geslachten sprake kon zijn, en men even goed den stempel kon bepoederen met zwavelbloem, koolpoeder en straatvuil om ontkiembare zaden te verkrijgen. Ik geloof, dat men thans de leer der bevruchting als op eene rots gegrondvest kan beschouwen. Jaren zijn en moesten er verloopen, voordat ook deze eenvoudige waarheid als waarheid werd aangenomen. Doch linnaeus was zoo zeker van zijne zaak, dat men hem evenmin van het begrip van een planten-huwelijk had afgebragt, als galilei van zijne leer over de draaijing der aarde. Thans toch weet een kind reeds, dat hij gelijk had, toen hij zeide: En zij draait toch!

 

 

Zijn al de deelen der bloem volkomen ontplooid, is zij, zooals wij het noemen, in vollen bloei, dan hebben de geslachtswerktuigen een aanzienlijken trap van ontwikkeling bereikt. Het bovenste gedeelte van den stamper, de stempel, is met eene kleverige vloeistof overdekt geworden, en de meeldraden bezitten thans eene geneigdheid om zich naar alle zijden te kunnen bewegen. In die beweging deelt ook soms de stempel en wij zien in dat geval beide naar elkander toebuigen. Deze beweging is niet in alle bloemen dezelfde, en wordt ook niet bij alle planten waargenomen; evenmin is zij willekeurig, maar zoo veel is zeker, dat zij naar vast bepaalde wetten in de natuur plaats heeft.

De tien meeldraden van de Kalmia b.v. buigen zich naar den stempel en plaatsen er zich om heen, evenals de spaken om de as van een wiel. Elk dezer meeldraden zit in de bloemkroon in een daarvoor bestemd hokje, en elke meeldraad blijft daarin zoo lang zitten, totdat de stuifmeelhokjes opengesprongen zijn en dus het stuifmeel een uitweg kan vinden; dan naderen zij een voor een den stempel met hun geopend meelknopje, strooijen het stuifmeel er op uit, blijven nog korten tijd er op rusten, waarna zij zich terugtrekken om hunne vorige plaats [ 139 ]weder in te nemen. Bij de Perzische keizerskroon of lelie (Fritillaria persica, L.) heeft deze toenadering om den anderen plaats; van de zes meeldraden gaat b.v. eerst de eerste naar den stempel, dan de derde, vervolgens de vijfde en eindelijk de tweede, vierde en zesde.—Bij de Steenbreekachtige gewassen, waartoe b.v. onze bekende moederplant behoort, gaan zij altijd twee en twee, en verwijderen zich ook weder paarsgewijze; bij de tabak en aardappels gaan alle vijf de meeldraden te gelijk, terwijl bij alle grootbloemige Cacteën er vele te gelijk zich op den stempel plaatsen, en wanneer deze terug trekken, volgen weder anderen. Bij de berberis hebben de meeldraden eenen bijzonderen prikkel noodig om tot den stempel te naderen, en een insekt of ook wel eene geringe aanraking aan den meeldraad is voldoende om hen daarheen te zien trekken, waar de natuur wil, dat zij aan hunne bestemming zullen beantwoorden.

Niet bij alle planten hebben de meeldraden die bijzondere neiging om zich te bewegen, want er zijn ook, die in hunne eens aangenomen stelling blijven volharden, en de stamper verpligt is den meeldraad te naderen. Bij de bekende juffertjes in 't groen (Nigella damascena., L.) b.v. zijn de stampertjes veel langer dan de meeldraden, en de eersten moeten zich dus vernederen en hunne lieve hoofdjes naar de mannen buigen. De stamper van de smalbladige Epilobium (Epilobium angustifolium, L.) buigt zich ook tot de meeldraden, vertoeft eenige dagen onder hen, en verwijdert zich dan weder. Bij onze gewone brem (Sarothamnus vulgaris, Wimm) staan de meeldraden in twee rijen, waarvan de eene rij hooger is geplaatst dan de andere; de langste onder hen zijn later volgroeid dan de overige, en zoodra de stijl van 't stampertje lang genoeg geworden is om uit het haar omsluitend bloemhulsel te voorschijn te komen, kromt het zich beneden waarts en laat zijn hoofdje rusten tusschen de geopende meelknopjes der kleinste meeldraadjes. In dien tijd neemt evenwel het stampertje in grootte toe, zoo zelfs, dat het na eenige dagen even lang is als de andere meeldraden, welke thans ook rijp zijn geworden en haar nu als het ware tot een bezoek uitnoodigen. De twee meeldraden van de Collinsonia canadensis, L. staan ver van elkander verwijderd, en de eene heeft veel vroeger zijne ontwikkeling bereikt, dan de andere; daarom buigt de stamper zich het eerst naar [ 140 ]het reeds volgroeide meelknopje om daar een of twee dagen op te rusten, en eerst dan nadert het 't andere, om dit gelijk gunstbewijs te doen deelachtig worden.

Bij planten, in welke de meeldraden met het stampertje of de stampers op de eene of andere wijze vereenigd zijn, kan natuurlijk van geene toenadering, noch van de eene, noch van de andere zijde sprake zijn. Hier moet dus de haar opgelegde verpligting op eene andere wijze vervuld worden, en de algoede natuur heeft ook bij deze op eene treffende wijze voor die vervulling gezorgd.

Zoo wordt b.v. tijdens dat het stuifmeel in de bloem der Neottia Nidus avis, Rich. zijne volkomene ontwikkeling heeft bereikt, de bevruchting mogelijk gemaakt door een klein draadje, dat de rol van koppelaar tusschen meeldraad en stamper op zich neemt. Bij andere Orchideën zijn het weder insekten, die het bevruchtingswerk moeten bevorderen, door in de bloemen het stuifmeel met hunne pootjes op te nemen en het op den stempel te brengen. De bekende vanilleplant (Vanilla aromatica, Sw.) moet in onze warme bewaarkasten altijd kunstmatig bevrucht worden; doch in Brazilië en West-Indië, waar zij in het wild groeit, doen het de insekten. De vanille-cultuur op Java viel niet mede, te vergeefs wachtte men op vruchten; de reden hiervoor was, dat in West-Indië eene zekere soort van insekten op de vanille-bloemen azen, en deze op Java ontbrekende, kon de bevruchting niet plaats hebben. Sedert bevrucht men de vanille-bloemen op Java kunstmatig en dragen de planten overvloedig vruchten. Wij zien het, dat bij vele Orchideën, ook omdat zij doorgaans maar één meeldraad hebben, de wijze van voortplanting aan vele bezwaren onderworpen is; daarom heeft de natuur hen nog, behalve in de bloemen, andere organen gegeven om de instandhouding der soort te verzekeren. Aan den ouden bol namelijk ontwikkelt jaarlijks een jong bolletje; hoe ouder nu de bloeijende bol wordt, des te grooter wordt de jonge; en is de plant uitgebloeid en alles dus van de oude plant tot de aarde wedergekeerd, dan blijft de jonge bol bewaard om op een volgend jaar te bloeijen, weder aan een kind het leven te geven, om eindelijk zelf aan den cyclus der natuur den tol te betalen.—Ook hier dus liggen [ 141 ]dood en leven naast elkander, doch, evenals overal in de natuur, bevat de eerste altijd de kiem in zich voor een nieuw leven.

Bij de één- en tweehuizige planten of eenslachtige bloemen, bij de zoodanige waar de eene bloem alleen meeldraden, de andere alleen stampers bevat, moet, zooals nu als van zelf begrepen zal worden, de bevruchting nog moeijelijker plaats hebben. Wij hebben straks reeds gezien, dat bij den dadelpalm b.v. de mensch de rol van koppelaar moet spelen; maar aangezien er reeds planten waren, voordat hij er was, moest de natuur zich zelve redden en doet zij dat ook,—en waardoor?

Deze planten zijn als het ware met mannelijke bloemen als overladen, het stuifmeel is ligt en wordt dus door het zachtste koeltje in den dampkring opgenomen; door eene sterkere beweging der luchtzee voortgestuwd en gebragt ter plaatse waar het te huis behoort, op de vrouwelijke bloemen. Bij de eenhuizige heeft dus de bevruchting gemakkelijker plaats dan bij de tweehuizige en toch is bij beide nooit gebrek aan goede vruchten; als voorbeelden der eerste hebben wij straks reeds genoemd den elzenboom, den eik, hazelaar en tamme kastanje, en als tweehuizige, de wilgen, de hennep en de hop.—Bij de tweehuizige waterplanten moet de natuur zich weder op eene andere wijze behelpen, en onder deze noemen wij b.v. de Valisneria spiralis, L., eene in het zuiden van Europa onder in diepe, doch heldere wateren groeijende plant. Het bevruchtings-proces kan onder water niet plaats hebben, want de kleverige stof van den stempel, zoo noodzakelijk tot bevordering van de ontwikkeling van het stuifmeel, zou er afgewasschen worden. Het moet dus op eene andere wijze plaats hebben, en, om het mogelijk te maken, plaatste de natuur de vrouwelijke bloemen op eenen spiraalvormig opgerolden bloemstengel. Nadert het tijdstip der bevruchting, dan ontrolt zich deze stengel, totdat de bloemen gelijk met het watervlak zijn en door de golfjes hierover heen en weder bewogen worden. De bloemstengel der mannelijke daarentegen is kort en deze bloemen blijven dan ook onder water; het water moet bij deze dus als voermiddel dienen, en laten de geopende meelknopjes nu hun stuifmeel los, dan gaan deze, door hunne ligtheid, naar boven en verspreiden zich over het watervlak. [ 142 ]Nu zoeken de vrouwelijke bloemen het stuifmeel op,—een koeltje, een golfje is er noodig om ze op het watervlak te doen buigen en de vruchtbaarmakende stof op te vangen; is dit geschied, dan rolt de spiraalvormige steel zich weder op, de vrouwelijke bloem duikt weder naar de diepte en laat hare vrucht vormen in de onmiddelijke nabijheid van haren echtvriend.

Dat de insekten een grooten invloed uitoefenen op de bevruchting der planten, is straks reeds gezegd bij de vanille b.v., doordat zij of aan de haartjes hunner pootjes of van hun onderlijf de bevruchtende stof medenemen. Een voorbeeld zouden wij hier nog bij kunnen voegen, hetwelk meer in den waarnemingskring van een ieder ligt. De bloemen van den moffepijp (Arislolochia Sipho, l'Her), eene plant veelvuldig in tuinen gekweekt, én om hare schoone hartvormige bladen, én omdat zij zoo geschikt voor muurbedekking is, heeft hare meeldraden ook vereenigd met den stamper, waardoor de bevruchting onmogelijk is. Het bloemdek dezer bloemen heeft de gedaante van een was- of oliekop, dus van boven eene naauwe opening, waarin bovendien nog naar beneden gerigte haartjes zijn; kleine insektjes dringen door die naauwe opening naar binnen, en bewegen zich in de holte onder in de bloem, waardoor zij de stuifmeelhoopjes loswerken en zoodoende op den stempel brengen.

Het zijn bij deze en andere bloemen de afgescheiden suikerachtige stoffen, die de insekten naar de bloemen lokken en daardoor in de hand der natuur de middelen worden om haar voor ondergang te verhoeden.—Alles hangt dus in haar als het ware aaneen, en zoowel de mineralogische produkten als de planten en dieren vormen een' onafgebroken schakel in deze bewonderingswaardige huishouding; want zouden er niet honderden van voorbeelden aan te halen zijn, waar een klein scheurtje in dien schakel een stilstand, eene uitsterving heeft voortgebragt? Een enkel voorbeeld: het roekeloos uitroeijen van insektenetende vogeltjes, vermeerdert verbazingwekkend b.v. de rupsen, en wat deze voor schade aan hout- en andere gewassen te weeg kunnen brengen, is overbekend.

Dat de insekten naar de bloemen zouden toegetrokken worden door hare kleuren, zullen wij voor rekening laten van de waarnemers, [ 143 ]doch zooveel is zeker, dat sommige insekten eene bepaalde voorliefde voor deze of gene plant hebben, zooals dat ook de vanille-kultuur op Java heeft geleerd.

 

 

Zijt gij, lezer, wel eens in eene orchideën-kas geweest? Hebt gij wel eens bewonderend door eene warme kast gewandeld? Zijt gij wel eens op eene tentoonstelling van bloemen geweest? Zeker toch hebt gij in de vrije natuur in den bloeitijd wel eens rondgedoold; door weiden en dreven, langs meren, beekjes, riviertjes en rivieren, door bosschen of over de heide. Is u daar nooit iets opgevallen? Zeker ja! Want wie zou 't niet opmerken, dat de planten in vollen bloei zijnde, het frischte er uitzien, en dat de grootste reinheid, de zuiverheid en de gloed der kleuren dan hunnen hoogsten trap hebben bereikt. Wel is er onderscheid in dien gloed, in de krachtvolle kleurentinten, want een hijacinth heeft doffer gloed dan eene tulp; deze weder doffer dan eene azalea of camellia; de goudgele tinteling der wilde ranonkels steekt weder af bij de zachte kleurenmengeling van viooltje of vergeet-mij-nietje; en de volheid van alles wordt bereikt in de grootbloemige cacteën of in de overheerlijke orchideënbloemen. De bloem der keerkringsgewesten is schitterender dan die van 't noorden; maar de zachtere kleuren uit de noordelijke gewesten zijn even zuiver en vol gloed, als de weelderige kleuren der in de warme gewesten van den aardgordel bloeijende planten.

In dien tijd, waar de plant op de oppervlakte der aarde ook mag bloeijen, in den bloeitijd, zoo als men het noemt, spreidt de bloem haar bloemkroon of hare bloembladen krachtig, onbevlekt en sierlijk uit, en wat wonder ook, het is het levenstijdperk, waarin het eerste liefdevuur, de ware liefde, ontvonkt. Juist dan wordt in de wezenlijke deelen der bloem een nieuw, een hooger leven opgewekt; de meelknopjes openen zich; de stempel heeft de kleverige suikerachtige stof vooraf reeds bereid; de uitstorting van het stuifmeel op den stempel heeft plaats gehad of zal plaats hebben.

[ 144 ]Nemen wij tot voorbeeld eens eene tulp: de driedeelige stempel is geopend, het stuifmeel valt uit de meelknopjes op hem, en hij sluit zich weder. In de kleverige stof zwelt de stuifmeelkorrel op; het buitenste huidje van dezen korrel blijft onveranderd, doch het binnenhuidje zet zich uit en komt door eene opening, even als een blaasje, door het eerste heen, en wordt tamelijk snel, soms in eenige minuten, soms in eenige uren tot eene blind uitloopende buis vervormd (fig. 15). Deze buisjes gaan nu door den vleezigen of hollen stempel en het stijlkanaal heen om zoo spoedig als maar mogelijk is te komen bij de eitjes, de toekomstige zaden (fig. 16). Van de lengte van het stijlkanaal hangt natuurlijk ook af de lengte dezer buizen, en bewonderenswaardig is het zeker, dat de lengte dezer soms eenige duizende malen de doorsnede van de stuifmeelbolletjes kan overtreffen. Als voorbeeld behoeven wij dan ook maar te noemen de grootbloemige cacteën, waar de kleinte der stuifmeelkorrels en de lengte van den stamper dadelijk in het oog springen.—Elk stuifmeelkorreltje komt door dit buisje slechts met één eitje in aanraking, en gaan wij nu kortelijk na de vereischten tot de bevruchting noodig, dan behooren hiertoe een kleverige stempel, het vallen van het stuifmeel op dezen, het ontwikkelen der stuifmeelbuizen en het komen van hen bij de eitjes.

Het bloemkroonkleed omsluit deze teedere deelen, en wij mogen gerust aannemen, dat het dient om deze te beschutten, zoo wel wanneer zij nog in den knop besloten als wanneer de bloemdeelen ontplooid zijn. En toch beschut dat kleed niet altijd de bevruchting. Wij weten, dat de bloemen zich op tijden openen, die het eene jaar niet veel van het andere verschillen. Eene warme lente en een warme zomer mogen den bloeitijd vervroegen, koude hem later doen plaats hebben, — die tijdruimte is niet groot. Een zware en lang aanhoudende regen, ook een sterke wind is voldoende om of het stuifmeel van den stempel af te spoelen, of het uit de geopende meelknopjes mede te voeren; in beide gevallen komt het niet ter plaatse waar het te huis behoort, het komt niet tot ontwikkeling,—het maakt geene buizen.

In weinige minuten kunnen door de vernietiging van het stuifmeel duizende guldens verloren gaan; het is u bekend, hoeveel kersen, [ 145 ]appels, peren en pruimen er elk voorjaar afvallen! Dit zijn allen of meest allen onbevruchtbare vruchtbeginsels, die daarom ook rimpelig en geel gekleurd zijn. De invloed, dien de koude op de vrachtjes der abrikozen en perziken uitoefent, is u bekend; dus ook daarvoor beschut het teeder bloemkroonkleed niet. Deze zijn toch allen versnaperingen voor eene fijne tong, doch een voorbeeld van den invloed, welken de al of niet bevruchting der eitjes op eene geheele maatschappij kan uitoefenen, mag ik niet verzwijgen, b.v. de duurte van de geworden hoofdvoedselen van den mensch: aardappelen en graanvruchten in den winter van 1846 op 1847. Waardoor stegen de prijzen dezer laatste zoo? Waardoor was er gebrek aan rogge, tarwe, enz.? De lente van 1846 was gekenmerkt door eene zeer veranderlijke weersgesteldheid, dan eens regen, dan weder zonneschijn, afwisselend op eenen dag. Hierdoor ontstaat bij de planten eene ziekte, welker verschijnselen men met den algemeenen naam van roest bestempelt. Deze roest is eigenlijk een parasitische zwam, welke zich op alle deelen van de plant kan ontwikkelen, van den stengel tot de vrucht. Dit zelfde plantje ontwikkelde zich toen in de rogge-aren en wel in de onmiddellijke nabijheid der geslachtswerktuigen; zijne zaadjes (sporidiën of spoorkorrels) vermeerderen op schrikverwekkende wijze; deze vielen op den stempel, en het stuifmeel, dat later ontwikkelde, vond de plaats, door hen ingenomen; het kon niet in het kleverige stempelvocht tot ontwikkeling komen, het verdroogde,—het eitje bleef onbevrucht,—de oogst was mislukt.

Gaan wij nu over tot de beantwoording der vraag: hoe heeft de bevruchting plaats? Wij weten reeds, dat de stuifmeelbuizen door het stijlkanaal heen in het vruchtbeginsel dringen en daar met de eitjes in verbinding treden. Elk eitje bestaat uit drie deelen: een uitwendig huidje, een tweede huidje en de kern (fig. 17 a, en b.) De twee bekleedsels van de kern (fig. 17 a. en 17 b., u.h. en t.h.) zijn uit eene ontelbare menigte cellen zamengesteld en dienen tot beschutting van de kern. Deze vormen in de rijpe vrucht de buitenste vaste bekleedsels van het zaad, zooals dat b.v. duidelijk te zien is aan de pitten der appels, van de gepelde amandelen, enz.

[ 146 ]In de kern of dat deel, hetwelk den geheelen inhoud tusschen de bekleedsels inneemt, vindt men eene groote cel, welke gewoonlijk de kiemzak (fig. 17 a. en 17 b., k.z.) genoemd wordt, en eigenlijk de plaats is tot waar de stuifmeelbuis moet doordringen, met andere woorden, welke bevrucht moet worden. Door de beide bekleedsels heen gaat eene opening tot de kern en den kiemzak, en dit kanaaltje wordt door de meeste schrijvers micropyle genoemd, of ook stomium, het mondje (fig. 17 a. en b.p.) hierdoor moet nu de stuifmeelbuis heen, wil zij de bevruchtende stof aan den kiemzak afgeven.

Welke kracht is het, die de stuifmeelbuis haren weg zoo zeker aanwijst? Welke gids is het, die haar door dien doolhof van honderden en duizenden cellen heen, van den stempel, door het stijlkanaal tot een enkel eitje in den kiemzak brengt?

Wij weten het niet! Doch duid ons dit niet ten kwade, want het onwetend schouderophalen heeft hier ook waarde!

Laat de zoöloog eens verklaren, hoe een trekvogel, in het ruime luchtgewelf, zonder kompas, den kortsten weg vindt naar zijn ander vaderland! Hoe eene postduif te Genève opgelaten den weg naar Brussel vindt, waar zij geboren en gevoed was,—en wie verklaart het, hoe zij dien afstand van 130 uren in 13½ uur aflegde?

De onderzoeker leert evenwel uit den onbegrijpelijken togt van de stuifmeelbuis, dat alles in de natuur naar vast bepaalde wetten plaats heeft en naar die zelfde wetten in stand gehouden wordt.

De natuur leert hem, dat ook in de plantenwereld, evenals in de onbewerktuigde schepping, alles door verwantschap plaats heeft. Bestond er geene neiging in de natuur, dat alles zich met elkander verbinden kon, hoe zou alles dan onderhouden kunnen worden? Hoe zouden gassen, vloeibare of vaste ligchamen kunnen gevormd of ontleed worden? Hoe zouden planten, hoe dieren zich kunnen vermenigvuldigen?

Alles hangt dus af van ééne kracht, van ééne neiging, van één gevoel en dat alles drukken wij uit door het schoone woord: liefde!

 

 

Op het oogenblik dat de stuifmeelbuis den togt naar den kiemzak [ 147 ]begint, zijn er in dezen eenige, meestal drie, kleine blaasjes voorhanden, die men kiemcellen noemt, en uit een van deze ligchaampjes moet na de bevruchting de toekomstige plant ontstaan. De trotsche eik, de meer dan honderd voet hooge palm, het zware bamboes, de stevig gedoornde cactus, het teedere grassprietje, het liefelijke viooltje, zij allen waren eens bij hunne vorming, dat weeke nietige kiemcelletje! Is eenmaal de weeke stuifmeelbuis tot de kiemcel in den kiemzak doorgedrongen, dan hecht zij zich aan deze vast, en zweet nu de bevruchtende stof door den wand van de cel heen (fig. 17 b. s.b.b.), evenals water, om een grof voorbeeld te noemen, door vloeipapier heen sijpelt. Men noemt dit verschijnsel, dat trouwens overal plaats heeft waar vochten van verschillende digtheid door een vliezig tusschenschot gescheiden zijn, endosmose.

Zoo als wij reeds gezegd hebben, is de bevruchtende stof eene taaije, korrelige vloeistof, en eene geringe hoeveelheid is er slechts van noodig om dat schijnbaar doode celletje tot een levend individu te vervormen. Het is dus noodig, dat er even zoo vele stuifmeelbuizen door het stijlkanaal gevoerd worden, als er eitjes in het vruchtbeginsel voorhanden zijn; dat gebeurt ook, doch altijd gaan er oneindig meer door, en dat wel om de eenvoudige reden, dat de natuur nooit karig te werk gaat, maar altijd in overvloed geeft. Even voor de bevruchting geraakt deze korrelige vloeistof in de buis in beweging; heeft dit plaats gehad dan stolt zij, wordt kruimelig en verdwijnt met de nu afstervende stuifmeelbuis.

Is de kiemcel in het plantenei bevrucht, dan zet zij zich tot een grooter ligchaampje uit; dit grooter wordend individu is de nieuwe kiem en kan onder anderen zeer duidelijk gezien worden in boonen, amandels, eikels, enz, en wel tusschen de twee helften van deze zaden, als een klein puntje. Dit puntje is niets anders dan het aanstaande plantje, en wonder is het voorwaar, dat in die kiem eene kracht is weggelegd, om altijd hetzelfde individu, als dat waarvan het eitje ontsproten is, voort te brengen.

Onverklaarbaar! en toch, wanneer men verschillende eitjes onder het mikroskoop beschouwt, is er bijna geen onderscheid aan waar te nemen!

[ 148 ]Zijn de stoffen in het eene individu anders gegroepeerd dan in het andere? Wie zal het zeggen?

Aan de kiem of het kiemplantje vindt men meestal de beginsels van worteltje en stengeltje, en aan den top van dit laatste een teeder knopje, bevattende de eerste blaadjes. Om de kiem in den kiemzak of in het overige van het eitje wordt bij de meeste zaden eene celachtige massa gevormd, het ei- of kiemwit, en de vorming van deze stof houdt als het ware gelijken tred met de ontwikkeling van het eitje, want, wordt dit laatste grooter, ook de hoeveelheid kiem- of eiwit vermeerdert. Dit kiem- of eiwit dient in het eerst het jonge plantje, de kiem, tot beschutting, en bij de ontkieming, als eerste voedsel.

Dat geeft de altijd zorgende natuur het mede, om het jonge kind te voeden, tot zoo lang het groot en krachtig genoeg geworden is om zich zelf te helpen, tot zoo lang de kiem in de aarde geworteld is en zich zelve kan voeden.

 

 

In het kiemwit of ook tusschen de zaadlobben besloten, kan de kiem langen tijd haar ontkiemings- of ontwikkelings-vermogen behouden; die tijd is niet bij alle zaden even groot en heeft zijne grenzen; zoo moeten b.v. de vruchtjes van den beerenklaauw (Heracleum) dadelijk na het rijpen uitgezaaid worden, willen zij dat vermogen behouden; zij overwinteren in den grond en loopen in het voorjaar verder uit. Bij de meeste planten evenwel duurt die eigenschap twee jaren, bij anderen zes, acht en tien, bij sommige zelfs honderd en meer jaren. Opmerkelijk is het, dat sommige zaden in dien schijnbaren slaap eenen graad van koude, waarbij zelfs kwik bevriest, zonder nadeel kunnen verdragen, maar daarentegen bij blootstelling aan eenen verhoogden warmtegraad spoedig hun ontkiemingsvermogen verliezen. Eene bewaring op koele, donkere plaatsen en vooral eene zorgvuldige afsluiting van luchtstroomen doen hen veel langer goed blijven. Men heeft zaden, welke in eene diepte van 360 voet sedert onheugelijke tijden bewaard waren, behoorlijk zien ontkiemen, waarvan wij als voorbeeld slechts behoeven te noemen de bekende mumie-tarwe (Triticum [ 149 ]compositum album, Willd.?). Lindley geeft op, zaden van de framboos te hebben zien ontkiemen, welke zeker 1600 à 1700 jaren oud waren, terwijl het bekende daadzaken zijn, dat boonen en meloenpitten, die 30, 60 en 100 jaren oud waren, zich behoorlijk ontwikkeld hebben.

Eerst door uitzaaijing wordt de kiem uit zijn vast omhulsel te voorschijn geroepen. Zij ontwaakt als het ware en met haar ook het groenend tapijt der aarde! Zij voedt zich dan uit en door de aarde, en als dankbare spruit spreidt zij in volle pracht al hare deelen uit over dat tapijt.

Ook hier leeren wij weder, dat in de eenvoudige werkplaats der natuur alles naar eene vaste wet plaats heeft; dat alles slechts omzetting is, dat de eene stof daardoor in de andere overgaat, en dat elk individu, hetzij groot of klein, er zijn deel aan heeft.

Heeft de bevruchting plaats gehad, dan wordt het vruchtbeginsel geheel veranderd, het zwelt op, het wordt langzamerhand grooter; de bloem verliest hare kleurenpracht, de bloembladen, de bloemkroon of het bloemdek worden flets, zij verdroogen—en vallen af! De gloed der liefde is uitgedoofd;—de mannetjes sterven af; zij hebben, ja, geleefd en lief gehad, doch hun doel is vervuld; ook de stijl en de stempel verwelken; een nieuw, een hooger leven wordt te voorschijn geroepen,—de bloem is moeder geworden.

Al hare zorgen besteedt zij nu aan de aan haar toevertrouwde kinderen; al hare schoonheid, al haar luister heeft zij voor hen afgelegd; zelfs hare liefde heeft zij geheel aan hen overgedragen, en moet het zijn, dan zal zij zich zelve voor hen opofferen, zoodra zij hare taak voleindigd rekent en hare kinderen rijp ziet worden voor een nieuw leven.

Dan breekt zij gewillig het hen omsluitend hulsel open, neemt hare kinderen uit de wieg, die hen zoo lang koesterde en tot veilige rustplaats verstrekte, en staat ze af aan hunne tweede moeder, de natuur, opdat die hen weder aan de aarde moge toevertrouwen, die door haren alles bezielenden adem, op hare beurt, weder zorgt voor een met kleuren doorweven tapijt, waarop wij wandelende en denkende mogen leven, leeren en genieten.

[ 150 ]Den lezer, die ons tot hier getrouw gevolgd is, zal gebleken zijn, dat er eene groote overeenkomst bestaat tusschen het huwelijk bij planten en bij dieren, en toch wordt dit nog duidelijker, wanneer men de vorming van bastaarden naauwkeurig nagaat.

In den muilezel herkent een ieder een bastaard van den ezel en het paard; en hij, die onze huisdieren, b.v. onze honden en duiven naauwkeurig nagaat, zal in deze beide geslachten meer dan honderd variëteiten, alleen door kruising ontstaan, kunnen opteekenen. Ook bij de planten kan men bastaardvormen voortbrengen, en wel door het stuifmeel van de eene plant over te brengen op den stempel van eene andere. Zoo als wij reeds gezegd hebben, gebeurt dat in de vrije natuur ook, en vindt men hiervan vele voorbeelden bij de distels, de toortsen (Verbascum), eenige boekweitachtige planten (Polygoneaë) en anderen.

Deze bastaarden houden het midden tusschen de twee soorten, welke men gekruist heeft, b.v. van die, waarvan men het stuifmeel genomen heeft, en die, waar men den stempel mede bepoederd heeft. In 1694 is men het eerst op het vermoeden van bastaardvormingen gekomen, en aurikels, duizendschoonen en tulpen waren mede van de eerste planten, waarbij men deze waarnam.

Om de kruising wel te doen gelukken, moet men uit de bloemen, welke men door kunstmatige bevruchting verbasteren wil, zorgvuldig alle meeldraden wegnemen, en dan den stempel bepoederen met het stuifmeel van eene andere bloem. Men moet hierbij vooral in het oog houden, dat men altijd twee planten neemt van hetzelfde geslacht of uit dezelfde natuurlijke familie, en ten andere, dat men een overvloed van stuifmeel moet nemen, meer dus dan de natuur daarvoor noodig heeft; doch onze moeite wordt dan ook ruim beloond, aangezien alle bastaardvormen veel langer in bloei blijven.

Hoewel de bastaarden voor den plantkundigen zeer weinig waarde hebben, zoo is toch de zoo even genoemde eigenschap de reden, dat zij in de horticultuur zoo gewild zijn. Zij zijn het juist, welke vertier en leven geven in den zoo uitgebreiden bloemenhandel, waardoor thans nog, doch vroeger ook, vele millioenen in omloop werden gebragt.

Wie herinnert zich b.v. niet den zoo beroemd geworden Hollandschen [ 151 ]tulpenhandel. Deze handel toch berustte alleen op het vormen van bastaarden, en een veranderd streepje in de bloemdekbladen, eene veranderde kleurschakering was voldoende om duizende guldens voor een enkel bolletje te geven. Van 1634 tot 1637 werd deze handel in sommige Hollandsche steden met eene ongekende woede gedreven, zoo zelfs, dat te Hoorn een huis, later tot kerk gebruikt, voor drie tulpenbollen werd verkocht. Een pond zoogenaamde Fransche kroonen werd verkocht voor twaalf honderd gulden, — de Admiraal van Enkhuizen voor zes honderd zestig gulden het lood. De prijs der bollen steeg ver boven de waarde van goud, parelen en edelgesteenten. Zoo werd een enkele bol verkocht voor 2 last tarwe, 4 last rogge, 4 vette ossen, 8 vette varkens, 12 vette schapen, 2 okshoofden wijn, 4 tonnen bier, 2 tonnen boter, 1000 ponden kaas, 1 bed met toebehooren, 1 pak kleederen, en een' zilveren beker, toen te zamen waard ƒ 2500. Een Semper-Augustusbol, wegende anderhalf kwart lood, werd verkocht voor ƒ 2000, onder beding, dat de kooper dien bol niet mogt verkoopen. De verkooper meenende, dat hij zijn woord niet had gehouden, verkocht er later drie van voor de verbazende som van ƒ 30,000. In Alkmaar werd den 5den Februarij 1637 in den Nieuwen-Schuttersdoelen, voor de erfgenamen van wouter bartolomeus zoon, die in genoemden Doelen kastelein was geweest, voor ƒ 90,000 aan tulpenbollen verkocht. Eén persoon had te Amsterdam met dien handel, in vier maanden tijds, ƒ 60,000 gewonnen.

Die dolle handel ging in het laatst zoo ver, dat huizen, landerijen, noch goederen er meer veilig voor waren; tot dat eindelijk sommige bloemisten besloten er een einde aan te maken, en den 24 Februarij 1637 voorstelden, dat alle koopen, die voor het einde van November 1636 gedaan waren, stand zouden houden, doch van de latere de kooper zou mogen afzien, mits rouwkoop gevende tien procent en den eigenaar den bol latende. Den 27sten April 1637 bevestigden de Staten van Holland en West-Friesland dit door een plakkaat en maakten zoodoende aan dezen handel, die velen schatrijk, doch nog meer doodarm gemaakt had, een einde[23].

[ 152 ]Elke tijd had zijne lievelings-bastaarden: zoo waren het eens de aurikels, duizendschoonen, violieren en asters; dan weder dahlia's, stokrozen, jalappe's, convolvulaceën; later fuchsia's, begonia's, petunia's, calceolaria's, rozen, cacteën, pelargonium's of geranium's, chrysanthemum's, gloxinia's en honderden meer.

Wanneer evenwel de bastaard-vorming alleen van toepassing was op sierplanten, welk nut zou de maatschappij er van hebben? Betrekkelijk weinig; enkele bloemisten zouden er mede gebaat zijn, doch de maatschappij won er niets mede!

Neen, geachte lezer, men kan even goed planten, welke tot voedsel dienen, door kruising verbeteren, veranderen, veredelen. Evenals men de paardenrassen door kruising veredeld of verbeterd heeft, al naardat het doel zulks vorderde; gelijk men slagtvee, melkvee, schapen en varkens volgens datzelfde beginsel veredeld, misvormd, van hunne natuurlijke gedaante afgeleid heeft, door de gebruikelijke deelen te vergrooten of te vervormen; even als men thans, door kunstmatige bevruchting, de op sommige plaatsen uitgestorven visschen weder in die wateren tracht te brengen en door kruising wil veredelen[24], zoo ook heeft men plantendeelen, dienstig tot voedsel voor mensch en dier, veredeld, misvormd, vergroot.

Het stuifmeel van den kweeappel, gebragt op den stempel van gewone appels of peren, vergroot de vrucht dezer laatste; druiven, aardbeziën en sommige moesvruchten zijn door kruising vergroot; onze kool- en salade-soorten zijn door dat zelfde beginsel misvormd en alle stengelachtige deelen met de bladen tot een monsterachtig grooten bladknop ineengegroeid; de bloemkool is eene monsterachtige vervorming van bloemstengels en bloemen, en zoo zien wij, dat vele deelen der plant door kruising en cultuur vervormd zijn, al naardat de mensch het een of ander deel er van aan zich wenschte dienstbaar te maken.

Hebben de bastaarden eens rijpe (ontkiembare) zaden gegeven, dan zijn deze niet alleen voor uitzaaijing geschikt, maar bovendien behouden sommige de eigenschap om vruchtbare zaden te blijven geven, [ 153 ]waaruit dezelfde bastaard te voorschijn komt, welke door aanhoudende en zorgvuldige kweeking nog veel kan veredeld worden.

Hieruit zien wij, dat de mensch gedeeltelijk de natuur gedwongen heeft zich aan zijnen wil te onderwerpen. Door in hare verborgen werkplaatsen door te dringen is hem dit gelukt, en zijn er vele zaken in de natuur, waartoe de mensch nooit zal kunnen doordringen, zooveel is toch zeker, dat, tot waar hij is doorgedrongen, hij niet gerust heeft, voor hij het hoe en waarom beantwoord heeft, voor zoo ver ten minste de tegenwoordige stand der wetenschap het hem toeliet.

En zoo nu iemand dezen of genen in het groote laboratorium der natuur bezig ziet, om het te doorsnuffelen met mikroskoop, vergrootglas, pincetten, scalpellen of scheikundige herkenningsmiddelen, of hem bosschen en velden ziet doorkruisen, of poelen, veenen, beeken of rivieren ziet onderzoeken om het werk van den grooten bouwmeester na te gaan, haal dan niet medelijdend de schouders op, maar denk: ik begrijp zijn streven, want niet alleen bevordert hij de wetenschap, maar maakt hij ook, dat ons het genieten aangenamer en gemakkelijker wordt.

 

 
[ 154 ]
 

VERKLARING DER FIGUREN.


Fig. 1. Bloem van de muurbloem (Cheiranthus Cheiri, L.) , veelbladige bloemkroon.  k.b. kelkbladen; b.b. bloembladen; m.d. meeldraden; s.p. stamper.
Fig. 2. Bloem van de haagwinde (Convolvulussepium, L.), eenbladigebloemkroon. s.b. schutbladen ; k.b. kelkbladen; b.k. bloemkroon.
Fig. 3. Bloem van de herfst-tijdeloos (Colchicum autumnale, L.), bloemdek. b.d. bloemdekbladen; m.d. meeldraden.
Fig. 4. Een meeldraad. h.d. helmdraad; h.b. helmbindsel; m.k. meelknopjes of stuifmeelhokjes; o.v. overlangsche vore.
Fig. 5. Meeldraden bij eene lipbloem. Tweemagtige meeldraden; twee lange en twee korte.
Fig. 6. Meeldraden uit eene kruisbloem. Viermagtige meeldraden; vier lange en twee korte.
Fig. 7. Meeldraden bij de malvaas. Meeldraden in één bundel vereenigd.
Fig. 8. Meeldraden bij de vlinderbloemen. Meeldraden in één bundel vereenigd en één vrij.
Fig. 9. Meeldraden bij den citroen. Meeldraden in drie of meer bundels vereenigd.
Fig.10. Meeldraden bij de zamengesteldbloemigen. Meelknopjes der vijf meeldraden vereenigd; 10a zooals in de bloem vereenigd; 10b opengelegd.
Fig.11. Meeldraden met den stamper vereenigd. m.d. ongesteelde meeldraden; s.t. stempel.
Fig.12. Een stamper. v.b. vruchtbeginsel; s. stijl; s.t. stempel; e. eitje.
Fig.13. Bloem van eene Primula (sleutelbloem), overlangs doorgesneden. k. kelk; b.k. bloemkroon; m.d. meeldraden; s.p. stamper; e. eitjes.
Fig.14. Stuifmeel. 14a stuifmeel van Dipsacus fullonum, Mill; 14b van Convolvulus tricolor, L.; 14c van Lythrum.....? 14d van Cuphea procumbens, Cav.
Fig.15. Driehoekige stuif meelkorrel van Epilobium hirsutum, L. u.h. uitwendig huidje; s.b. a - ontwikkelde stuifmeelbuis; s.b. b stuif meelbuis in het begin van ontwikkeling.
Fig.16. Stamper van Helianthemum denticulatum, Pers. (overlangs doorgesneden). v.b. vruchtbeginsel; s. stijl; s.k. stijlkanaal; g.c. geleidend celweefsel; s.t. stempel; s.b. stuifmeelbolletjes; s.b.b. stuif meelbuizen; e. eitjes.
Fig.17. Planteneitje , voor (17a) en tijdens (17b) de bevruchting. u.h. uitwendig huidje; t.h. tweede huidje; e.k. eikern; k.z. kiemzak; p. poortje of mondje; s.b.b. stuifmeelbuis.
 

 
[ Afb ]

[ Afb ]

[ 155 ]

AUSTRALIË,
HET OUDSTE VASTE LAND DER AARDE
.[25]

 

 

Men is vrij algemeen gewoon dit werelddeel als eene van de jongste formatiën van onzen aardbol te beschouwen. Deze beschouwingswijze zal men bijna zonder uitzondering in alle aardrijkskundige handboeken aantreffen; en toch schijnen de resultaten van de laatste wetenschappelijke onderzoekingen juist het tegendeel te bewijzen. Zeer bepaald spreekt hierover dr. ferd. hochstetter, in eenen brief aan de keizerlijke akademie te Weenen, geschreven aan boord van de Novara, 14 December 1858. Hij maakt daar melding van de paleontologische verzamelingen, welke de Novara in Sidney toevloeiden, en gaat dan op de volgende wijze voort: «Men kent reeds sedert geruimen tijd overblijfsels van fossiele zoogdieren uit Australië. Maar hoogst verrassend was het resultaat, dat zich nevens groote plantenetende dieren ook de overblijfsels van groote vleeschvretende bevonden, nevens reusachtige Kangoeroes ook groote Dasyurus-soorten, welke eens de heeren van de holen in Australië waren, gelijk de ursus spelaeus eu hyaena spelaea in Europa. Maar nog merkwaardiger, nog verrassender overeenkomsten deden zich op. In het jaar 1847 bragt de heer turner, een kolonist in de Darling-Downs, aan de Condamine-rivier, eene groote verzameling van fossiele beenderen naar Sydney, welke hij uit de alluviale gronden in Kings-Creek, te gelijk met zoetwatermosselen, van welke nog meerdere soorten in die streek leven, had opgegraven. Het gelukte aan de gemeenschappelijke bemoeijingen van de heeren clarke, wall en onzen ongelukkigen landsman dr. leichardt, uit deze overblijfselen een kolossalen schedel van vier voet lengte zamen te voegen, den beroemden schedel van [ 156 ]Diprotodon Australis, volgens owen. Daarmede was eene uitgestorvene kolossale diersoort aangewezen, een dier, dat eene hoogte van tien tot zestien voet bereikt moet hebben, en dat onder de voorwereldlijke dieren op een rang staat met de diluviale dikhuiden in Europa. In de verzameling van den heer turner bevond zich ook de schedel van een tweede uitgestorven buideldier van de grootte van eenen rhinoceros, hetwelk tot het door owen beschreven geslacht Nototherium behoort.

«Men kent, zoo als bekend is, ook in Europa uit de oölith van Stonesfield, overblijfselen van fossiele buideldieren, als de overblijfselen der eerste zoogdieren, welke de aarde bevolkten. Ook de beroemde fossiele voetstappen in den bonten zandsteen verklaart men als de sporen van zoogdieren, die tot de klasse der buideldieren behooren, en het is een algemeen aangenomen gevoelen, dat na het einde van het primaire of paleozoïsche tijdperk, bij den aanvang van de secundaire formatie, de eerste zoogdieren te voorschijn traden, en wel de onvolkomenste typus der zoogdieren, namelijk de buideldieren."

«Men heeft even zoo dikwijls daarop opmerkzaam gemaakt, dat het dierenrijk van Australië en insgelijks het plantenrijk karakters en vormen vertoonen, die op eene merkwaardige wijze afwijken van het dieren- en plantenrijk der overige wereldkarakters en vormen, welke de Jura-periode, of in het algemeen de secundaire formatie in Europa kenmerken. Men heeft daarom Australië een vastland genoemd, dat de ontwikkelingsperioden der andere vastlanden niet is doorgegaan. De resultaten der geologische onderzoekingen in Australië schijnen dit gevoelen te bevestigen, maar niet in den zoo algemeen verbreiden, verkeerden zin, dat Australië een jonger vastland zoude zijn, dat al die geologische ontwikkelingsperioden eigenlijk nog had moeten inhalen, maar integendeel in dien zin, dat Australië buiten twijfel het oudste van alle vastlanden der aarde is, hetwelk in zijne tegenwoordige gestalte het vroegste gevormd is geweest, zoodat zijne tegenwoordige dieren- en plantenwereld, in regtstreeksche afstamming, den oudsten stamboom kan aanwijzen."

«Men kent namelijk in Australië tot hiertoe behalve zeer onbeduidende en beperkte tertiaire gronden (van twee plaatsen is dit slechts [ 157 ]zeker) alleen kristallische gebergten en primaire formatiën van de Silurische groep en daar boven, welke de hoofdmassa van het vastland uitmaken. De geheele reeks van secundaire formatiën schijnt geheel te ontbreken. Uit deze daadzaak volgt noodzakelijk, dat Australië sedert het einde van den tijd der primaire formatie een vastland is, dat nooit weder door de zee bedekt werd en dat bij gevolg sedert den aanvang der secundaire periode door al die ondenkbare tijdruimten heen, in welke Europa aan de geweldigste geologische omkeeringen was onderworpen, een rustige bodem was, waarop planten en dieren in onafgebroken opvolging konden gedijen tot aan den huidigen dag. Uit dit oogpunt beschouwd is het dieren- en plantenrijk in Australië het oorspronkelijkste en oudste der geheele wereld; en daarom schijnt het minder te verwonderen, dat hier nog dierenen plantentypen leven, die in Europa reeds lang uitgestorven en door nieuwe vervangen zijn."

R. 
 

 

DE COCA.

 

 

De Coca of Erythroxylon Coca, Lam. der kruidkundigen[26] is eene plant, die in het leven der inwoners van Bolivia en Peru eene allezins belangrijke rol speelt, daar hare bladen als een kaauwmiddel zeer algemeen gebruikt en voor de inboorlingen onmisbaar mogen genoemd worden. Dit middel schijnt bijzondere opwekkende en versterkende eigenschappen te bezitten; immers weken lang kan de Indiaan de vermoeijendste togten doen, zonder bijna iets anders dan zijne cocabladen te gebruiken. In Bolivia wordt de Coca met de asch van eene soort van Ganzevoet of Melde (Chenopodium) en raauwe aardappelen, in noordelijk Peru met gebranden kalk vermengd, genuttigd.

[ 158 ]Omtrent de Coca en zijn gebruik berigt dr. scherzer onder anderen het volgende:

Een koopman uit Teena in Bolivia, campbell genaamd, dien ik op reis aantrof, verhaalde mij, dat hij eens met een Indiaan gereisd had, die dagelijks 30 leguas[27] te voet aflegde en gedurende dien tijd slechts eenige weinige korrels geroosterde mais gegeten, maar voortdurend Coca gekaauwd had. Wanneer de heer campbell 's nachts op eene rustplaats aankwam, voelde hij zich sterk aangegrepen en vermoeid door den rid gedurende den ganschen dag, terwijl de Indiaan daarentegen slechts zeer kort uitrustte en dan weder, evenals hij gekomen was, de reis te voet vervolgde. Op den 1sten April zond de heer campbell een Indiaan van La-Puy naar Teena, een afstand van 83 leguas, welken hij in 4 dagen aflegde; toen nam hij één dag rust en ving daarop zijne terugreis aan, die hij in 5 dagen volbragt; op zijne heenreize moest hij over een 13000 voet hoogen berg, en toch nuttigde hij gedurende deze vermoeijende voetreis niets dan een weinig geroosterde mais en Cocabladen. Volgens genoemden berigtgever, die gedurende 14 jaren in Bolivia gewoond heeft, oefent het Cocakaauwen geenerlei nadeeligen invloed op de gezondheid uit; hij kende onder anderen zulk eenen Cocakaauwer, die reeds in 1781 aan den opstand van Trysal-Amarn deelnam en toen (in 1859), hoewel ligchamelijk gebrekkig, nog in het volle bezit zijner geestvermogens was. In den regel zijn de Cocakaauwers slank, sterk en spierkrachtig. Op de kaakwerktuigen oefent het Cocakaauwen geen nadeeligen invloed uit, maar toch geeft het bruine vocht, dat van hunne lippen vloeit, aan de kaauwers een vuil en afzigtelijk voorkomen. Het is voor de Cocakaauwers even zwaar en onmogelijk, deze gewoonte vaarwel te zeggen, als dit het geval is met hen, die aan het gebruik van opium of tabak gewoon zijn; zelfs zag men Europeanen, nadat zij langen tijd onder de Indianen van Bolivia en Peru verkeerd hadden, eindigen met aan het gebruik van Coca verslaafd te worden.

Het verbruik van gedroogde Cocabladeren is in Bolivia zoo aanzienlijk [ 159 ]dat het daarvan door de regering geheven regt omstreeks 300,000 dollars oplevert. De geheele opbrengst zal ongeveer 480,000 cesto's (of korven van 25 pond) bedragen, die tegen 8—10 dollars per cesto verkocht worden.

Endlicher schrijft in zijn Enchiridion botanicum, p. 559, aan de Coca nadeelige, vooral voor het zenuwstelsel schadelijke werkingen toe; maar een van de nieuwste berigtgevers over dit onderwerp, dr. mantegassa, in de Medizinische Neuigkeiten, 1859, p. 378—380, zegt daarvan onder anderen het volgende, dat met het bovenstaande beter in overeenstemming is. De kweeking van de Coca of het Bolivische kruid is in de laatste jaren zoo toegenomen, dat de republiek Bolivia daarvan in 1856 voor 13 millioen franken verkocht. Elk arbeider gebruikt het. Het is versterkend, maar ook bedwelmend, zoodat Coquear genoemd worden de personen, die daaraan verslaafd zijn. Zulk een dronkenschap laat echter geene schadelijke gevolgen na. Het is een krachtig opwekkend middel (analepticum).

Welligt ware van de Coca ook voor Europa gebruik te maken; men zoude dit middel b.v. aan militairen bij vermoeijende marschen, aan schipbreukelingen enz. ter opwekking en versterking kunnen toedienen.

H. v. H. 
 

 
 

LAMONT'S REIS NAAR SPITSBERGEN[28] .

 

 

In den zomer van het jaar 1858 heeft de heer lamont eenen togt naar het in vele opzigten belangrijke Spitsbergen gedaan. Hoewel dit eiland door vele wetenschappelijke reizigers in de laatste jaren, vooral met geologische oogmerken, bezocht is, rekenen wij toch den lezers van dit tijdschrift geen ondienst te doen door hun het berigt [ 160 ]mede te deelen, hetwelk lamont van zijn onderzoek in het geologisch gezelschap te Londen den 15 Junij jl. heeft gegeven.

Met zijn jagt in Spitsbergen aangekomen, ging hij het Stour-Fiord op, hetwelk naar zijne meening geen inham, maar een sund is, die het geheele eiland in tweeën deelt. De eerste dertig zeemijlen der kust, langs welke hij dit Fiord opvoer, bestonden bijna alleen uit de steile hellingen van twee of drie groote gletschers. Het water was ondiep; zelden bereikte het eene diepte van zestien vademen. Zoo schijnt het rondom geheel Spitsbergen te zijn, waarom ook ijsbergen van zeer grooten omvang zich daar niet kunnen vormen. De gestalte der kusten is zoo, dat zich eerst een vlak slijkerig strand van eene halve tot drie mijlen in de breedte uitbreidt, dat van twaalf tot achttien duim diep hard gevroren of met ijs bedekt is. Dit strand wordt van slijkerige waterloopen doorsneden en is met saxifragen, mos- en vlechtsoorten bewassen, welke den rendieren tot voedsel dienen. Op enkele plaatsen komen rotsstukken voor den dag, die tot de trapformatie behooren. Op deze strandvlakte volgt eene steile slijkerige afhelling, die tot aan de loodregt opstijgende schiefer-rotsen reikt, boven welke de groote gletschers zich uitbreiden. Boven deze vertoonen zich, als zij niet in nevels gehuld zijn, bergspitsen, die waarschijnlijk uit graniet bestaan. In het hooger gelegen gedeelte van deze doorvaart vindt men veel drijfhout, meestal uit dunne pijnboomstammen bestaande, geheel verweerd en van water doortrokken; beenen en geraamten van walvisschen zijn er in grooten getale. Ook vele mijlen in het binnenland en ten minste dertig voet boven het hoogste watermerk ontmoet men drijfhout en walvischbeenen. Op de zoogenaamde «duizend eilanden" worden geraamten van deze dieren gevonden, en wel hoog boven het water op het land. Deze omstandigheden, gevoegd bij de daadzaak, dat de zee rondom Spitsbergen naar het oordeel der robben- en walvischvangers ondieper wordt, bragten den heer lamont tot de overtuiging, dat Spitsbergen en de naburige eilanden uit de zee omhoog rijzen, en wel met eene grootere snelheid, dan zulks met opzigt tot enkele gedeelten van Noorwegen bewezen is.

R. 
 

 
[ 161 ]
 

DE TIMMERAARS ONDER DE DIEREN.

DOOR

P. HARTING.

 

 

Wanneer men in het voorjaar in de bosschen wandelt, dan hoort men soms een geluid van slagen op het hout, van slagen zoo hard en zoo snel op elkander volgende, dat zij in de verte schier als een roffel klinken. Het geoefende oor van den boschwachter herkent daarin een Bonte specht
Bonte Specht. (Picus medius.)
specht, die zijn ambacht uitoefent. Welligt grijpt de man reeds naar zijn geweer om den onbeschaamden houthakker een jagt hagel toe te zenden en hem met den dood de misdaad te doen boeten van, zonder zijn verlof, eenige spaanders hout te hebben weggekapt.

Mogt een mijner lezers den ijverigen handhaver van zijns meesters regten op dit oogenblik ontmoeten, hij houde hem tegen en zoeke hem te beduiden, dat de fraaije vogel, die zich daar zoo lustig weert, door hem veeleer als bondgenoot, dan als vijand behoort behandeld te worden. De spechten toch behooren de nuttigste vogels, daar hun hoofdvoedsel juist uit die insekten bestaat, welke het nadeeligst voor het houtgewas zijn. Hun lange, dunne, met weerhaken bezette tong, [ 162 ]die, bevestigd aan een tongbeen, waarvan de takken of hoornen zich om den schedel terugslaan, door de daaraan gehechte spieren met snelheid kan worden uitgestoken en teruggetrokken, stelt hen beter dan eenigen anderen vogel in staat om eene menigte van schadelijke insekten en hunne larven, die in de schors en het hout van boomen leven, tot in hunne diepste schuilhoeken te vervolgen. In eenen enkelen dag doet een specht daardoor meer nut dan hij gedurende een geheel jaar schade berokkent, door met zijnen krachtigen, piramidalen snavel gaten in het hout te hakken. Een klimvogel bij uitnemendheid, zich met zijne paarsgewijs achter- en voorwaarts gekeerde, met sterke klaauwen bezette teenen vastklemmende en daarbij nog steunende op zijne stijve, veerkrachtige staartpennen, wipt de specht van plek tot plek en doorsnuffelt achtereenvolgens den stam en de takken van een geheelen boom. Geen gaatje, hoe klein ook, waarin zich een insekt verborgen houdt, ontgaat hem; met bliksemsnelheid schiet zijne tong daarin en weder terug, maar vooral zoekt hij die plekken op, waar het hout reeds rottend is; bij ondervinding weet hij, dat hem daar de rijkste buit te wachten staat. Wordt hem de weg tot dit land van belofte versperd doordat de buitenste schors- en houtlagen nog tamelijk gaaf zijn, ja dan ontziet hij zich niet zijnen snavel als beitel en zijn door krachtige halsspieren bewogen kop als hamer te gebruiken, om den hinderpaal op te ruimen, doch hij handelt dan slechts als de heelmeester, die ook vaak in de gezonde huid snijdt om, langs den zoo gebaanden weg, het gebrek te bereiken, dat verwoestend om zich grijpt en welligt het leven bedreigt, indien zijn voortgang niet tijdig gestuit wordt.

Ook voor hunnen nestbouw zoeken de spechten bij voorkeur reeds aanwezige holten in boomen op, die zij echter dan nog verder verwijden en fatsoeneren. Soms echter kiest een paar spechten ook wel een geheel gezonden stam om er eene nestholte in uit te hakken. Het mannetje begint het werk; is dit vermoeid, dan neemt het wijfje de taak over, en zoo werken zij beurtelings, totdat het gat diep en wijd genoeg is geworden om veiligheid aan de eijeren en jongen te verzekeren. Daarbij zorgen zij den ingang zoo naauw mogelijk te maken, even groot genoeg om hun ligchaam door te laten, maar de [ 163 ] zich in eene schuins benedenwaartsche rigting uitbreidende eigenlijke nestholte is merkelijk ruimer en hare wanden zijn glad, als had een schrijnwerker deze afgeschuurd en gepolijst. Om de plaats waar zich het nest bevindt te verbergen, gebruiken de spechten de voorzorg om de uitgehakte spaanders op eenigen afstand vandaar te vervoeren en te verstrooijen.

Het getal der soorten van spechten (het geslacht Picus), die in verschillende wereldstreken leven, is zeer groot, en hoewel allen in de bovengenoemde algemeene trekken hunner levenswijze overeenstemmen, wijken zij toch in de bijzonderheden daarvan onderling min of meer af. Zoo b. v. houden de groene spechten (P. viridis en P. canus) zich ook vaak op den grond op, waarom men hen ook wel «aardspechten" noemt. Andere Europesche spechten, namelijk de zwarte specht (Picus martius), de grootste soort van dit werelddeel, en de verschillende soorten van bonte spechten (P. major, medius, minor) zijn meer uitsluitend boombewoners. Laatstgenoemden voeden zich trouwens niet uitsluitend met insekten, maar ook met boomzaden, vooral met hazelnoten en het zaad van sparrenboomen; en hetzelfde geldt ook van eenige Amerikaansche soorten, bepaaldelijk van Picus formicivorus in Californië, die behalve insekten, vooral mieren, ook eikels eet en de, onder de vogels, zeldzame gewoonte heeft, daarvan gedurende den zomer eenen voorraad te verzamelen, dien hij verbergt in daartoe opzettelijk in den stam van boomen door hem geboorde gaten. Een dergelijk verzamelingsinstinkt bezit ook de Mexicaansche Colaptes rubricatus. H. de saussure gaf voor eenigen tijd een verslag van hetgeen hij als ooggetuige had waargenomen aangaande de wijze, waarop deze spechten hunne voorraadschuren aanleggen. Wij hebben vroeger (z. jaargang 1858, bl. 305) de levendige door hem gegeven beschrijving daarvan overgenomen en verwijzen derhalve den lezer daarheen.

 

Behalve de spechten zijn er nog eenige andere vogels, die met meer of minder regt hunne aanspraken kunnen doen gelden om in het gild der timmeraars te worden opgenomen.

Indien een geweldig groote snavel daartoe voldoende ware, dan zouden voorzeker de Toekans (Rhamphastos), waarvan een aantal soorten [ 164 ]Toecan
Toecan. (Rhamphastos carinatus).
de heete luchtstreek van Amerika bewonen, in dit gild den eersten rang innemen. Die snavel toch is zoo groot, dat die van eene soort, de in Brazilië levende Rhamphastos toko, welks ligchaam dat eener kraai evenaart, vijftien N. duimen lang en naar evenredigheid hoog is, en door de inwoners als kruidhoorn gebezigd wordt.

Zeker ook is het, dat deze vogels in holten van boomen nestelen, maar veel minder zeker, ja zelfs onwaarschijnlijk, dat zij die holten zelve uithakken, zoo als de spechten doen. Daartoe is hun snavel, hoe groot ook, niet stevig genoeg. Zijne wanden zijn namelijk uiterst dun, en zijne holte is met een zeer fijn beenig netwerk gevuld. De toekans mogen daarmede het reeds vermolmde hout opruimen en daardoor eene reeds aanwezige holte vergrooten, maar die snavel is te broos om aan herhaalde slagen in versch hout weerstand te bieden, en, in weerwil van den naam van carpenteros, dien deze vogels bij de Spanjaarden dragen, gelooven wij op hen het gezegde te moeten toepassen: »het zijn niet allen koks, die lange messen dragen."

Nog vele andere vogels zijn er, die in boomholten nestelen, zoo b.v. onder onze vaderlandsche vogels verscheidene soorten van meezen, de koolmees (Parus major), de zwartkop-mees (P. palustris), ook de draaihals (Yunx torquilla) en meer andere, doch het schijnt niet, dat hunne werkzaamheid zich daarbij verder uitstrekt dan tot het wegruimen der reeds door rotting los geworden houtspaanders.

[ 165 ]Daarentegen biedt ons het heirleger der insekten een aantal echte timmeraars aan, een aantal zoo groot, dat wij ons hier slechts tot eene keuze van eenigen hunner als voorbeelden kunnen bepalen.

Het spreekt bijna van zelf, dat al de insekten, die het vermogen bezitten om in hout gangen te graven, in het algemeen als schadelijke dieren te boek staan. Velen verdienen dien naam dan ook met volle regt. Ik herinner hierbij aan het reeds vroeger (jaargang 1860, bl. 361) aangaande de termieten gezegde. In vergelijking der verwoestingen, die laatstgenoemde dieren binnen eenen betrekkelijk korten tijd, in het houtwerk van woningen en in meubelen uit hout vervaardigd, vermogen aan te rigten, is de schade, teweeg gebragt door het diertje, dat onze meubelen hier te lande zoogenaamd wormstekig maakt, zeker gering te noemen. Dit diertje is een kleine kever of tor, weinig meer dan 4 strepen lang, met gestreepte zwart bruine dekschilden, waaraan de soortnaam, Anobium striatum illig., ontleend is. De larven graven met hunne kaken rolronde gangen in het hout, die zich buitenwaarts met zeer kleine gaatjes openen en waaruit het afgeknaagde houtpoeder als een fijn geel stof valt. Nog in een ander opzigt verdient dit diertje de aandacht. In den paartijd namelijk maakt het torretje een eigendommelijk kloppend geluid, door met den kop op het hout te tikken. Het kon wel niet anders, of het bijgeloof moest aan dit kloppen, waarvan men de oorzaak niet wist, de beteekenis van een voorteeken hechten, en zoo vinden wij die onbekende oorzaak dan ook in verschillende talen door de namen van Todtenuhr, horloge de la mort en deathwatch aangeduid.

Er zijn nog vele andere daarmede verwante soorten van kleine kevers, wier larven in hout leven of in andere stoffen van bewerktuigden oorsprong. Onder de meest door de verzamelaars van naturaliën gevreesden behoort Ptinus fur, die opgezette dieren en herbariën vernielt, wanneer deze niet door eene vergiftige stof (arsenicum, sublimaat) tegen zijnen aanval beschut zijn. In vroegeren tijd, toen men deze voorzorg niet of minder algemeen aanwendde, is door dit kleine diertje menige kostbare verzameling, menig zeldzaam voorwerp geheel verloren gegaan. Hetzelfde geldt van de nog kleinere Byrrhus [ 166 ](Anthrenus) museorum, een torretje, weinig langer dan een streep, en dat inzonderheid, en teregt, door de verzamelaars van insekten gevreesd wordt.

Kever en larve

Curculio Pini, A. de kever; B. de larve.).

Onder de schadelijkste insekten behooren verder de talrijke soorten van kevers, die de familie der Snuitkevers vormen, aldus geheeten, omdat hun kop tot een soort van snuitje verlengd is, aan welks einde de mond geplaatst is, die van stevige hoornkaakjes is voorzien. Zeer velen voeden zich met de bladeren van boomen, terwijl hunne larven gangen in het hout graven, waarin zij en later de poppen hun verblijf' houden. Als een voorbeeld noemen wij de Curculio Pini, waarvan de larve gewoonlijk in het hout van denne- of sparreboomen leeft. In de onderstaande figuur is een stuk hout afgebeeld met eenige gangen daarin, welke eindigen in grootere ruimten, die bestemd zijn om tot verblijfplaats voor de pop te dienen.

Stuk dennehout

Stuk dennenhout, met gangen en popholten van de larve van Curculio Pini.

Andere snuitkevers boren met hun snuit een gaatje in nog jeugdige vruchten en leggen daarin een ei. De daaruit gekomen larve vindt dadelijk haar voedsel in het omringde weefsel, dat het in allerlei rigtingen doorknaagt. Desniettegenstaande groeit de vrucht nog een tijdlang voort. Heeft de larve hare volle grootte bereikt, dan doorboort zij de schil om eene plaats op te zoeken, doorgaans onder den grond, waar zij den tijd van haar leven als pop veilig kan doorbrengen [ 167 ]Op deze wijze leven de larven van Curculio (Balaninus) nucum in hazelnoten, eikels of ook wel in okkernoten, terwijl wederom andere soorten, zoo als Anthonomus pomorum en A. pyri, in de bloesemknoppen van appel- en van perenboomen boren en daardoor aan hunne jongen voedsel verschaffen, maar ons daarentegen van menige vrucht berooven, die anders welligt tot rijpheid zoude gekomen zijn.

Ook onder de Boktorren komen vele soorten voor, die schadelijk

Kever en larve
Cerambyx carcharias.
voor het houtgewas zijn. Wel is waar zoeken de larven van eenigen het liefst zulke gedeelten van het hout op, die reeds ziekelijk zijn en daardoor minder weerstand bieden, doch niet zelden boren larven van soorten dezer familie ook in gezond hout, zoo b. v. die van Cerambyx carcharias en C. populneus in dat van populieren, C. linearis in dat van hazelaren; en, dat de larven van laatstgenoemde soort in staat zijn zelfs in zeelr dunne takjes eenen zeer langen gang te graven, getuigt nevenstaande afbeelding. Takje van Hazelaar

Takje van een Hazelaar met een gang der larve van Cerambyx linearis.

Somtijds gebeurt het, dat de larven van groote exotische soorten van boktorren nog levend worden aangetroffen in het hout, dat uit tropische gewesten naar Europa wordt gevoerd. Vooral in Zuid-Amerika lijden de boomen veel van haar. Echter mag men niet voorbijzien, dat die houtvernieling door deze en andere insekten in de digte wouden dier gewesten ook hare nuttige zijde heeft. De reusachtige stammen, door stormen of aardbevingen ter neder geworpen, zouden daar véle jaren blijven liggen, indien niet insekten, die zich met hun hout voeden, hen binnen eenen korten tijd tot stof deden vergaan, dat dan den grond vruchtbaar maakt voor eenen nieuwen en weelderigen plantengroei. Geen grooter vijanden van het houtgewas zijn er echter [ 168 ]

Bostrichus typographus, in de ware grootte en vergroot.

Stuk sparrenhout

Stuk sparrenhout met gangen van Bostrichus typographus.

dan diegene, welke men doorgaans onder den algemeenen naam van Schorskevers zamenvat, ofschoon zeer velen hunne verwoestingen niet enkel tot de schors, maar ook tot in het hout uitstrekken. Het zijn meerendeels kleine, donker gekleurde kevertjes, doch die door hun aantal en doordat niet enkel de larven, maar ook de volkomen insekten zich in de door hen gegraven gangen ophouden, veel schadelijker zijn dan vele andere dieren, wier ligchaam merkelijk grooter is.

Uit de talrijke soorten zij het hier voldoende slechts een paar te noemen, namelijk Scolytes destructor, door welken reeds meermalen groote lanen van ypenboomen geheel vernield zijn geworden, en Bostrichus typographicus, voor wiens aanval soms geheele dennenbosschen bezweken zijn. In 1783. bedroeg het getal dennenboomen in de bosschen van den Hartz, die daardoor vernield werden, meer dan anderhalf milloen. Men treft in eenen enkelen door hen aangetasten boom soms tot 80,000 dezer kleine kevertjes aan.

Opmerkelijk is ook de wijze, waarop zij hunne gangen graven. Men heeft waargenomen, dat zij aan het boorgat in de schors, waardoor zij naar binnen komen, [ 169 ]steeds eene zoodanige rigting geven, dat het indringen van water zooveel mogelijk belet is. Bij vele soorten geeft dit boorgat toegang tot eene wijdere holte. Vandaar uit graven zich de kevertjes dan gangen in verschillende rigtingen. Soms, zooals bij die van Bostrichus chalcographus, die op sparreboomen leeft, gaan deze gangen straalsgewijs van de gemeenschappelijke holte uit. In die gangen nu

Gangen in het hout
Gangen van Bostrichus chalcographus.

leggen de wijfjes beurtelings regts en links, op tamelijk gelijke afstanden, de eitjes in kleine groefjes, welke zij tot dit doel opzettelijk uitknagen, en waarin zij de eitjes met houtmeel, vermengd met eene kleverige stof, welligt speeksel, bevestigen. Komen dan de jonge larven uit de eitjes, dan beginnen deze dadelijk op hare beurt gangen te graven, die min of meer loodregt op de grootere door de kevers gemaakte gangen staan en allen uitloopen in een verwijd gedeelte, waarin zij zich verpoppen. Zoo verkrijgt dan de oppervlakte van het houtligchaam die eigendommelijke teekening, welke eenigermate naar letters zweemt en aan een der [ 170 ]soorten den naam van «letterzetter" (B. typographus) heeft doen geven, ofschoon nog vele andere soorten dezer familie haar stelsel van gangen op eene geheel dergelijke wijze vervaardigen.

 

Onder de kevers komen wel is waar de meeste houtvernielers voor, maar er zijn toch ook onder de overige insekten verscheidene soorten, die niet minder goed dan zij de kunst verstaan om door knaging zich wegen zelfs in hard hout te banen.

Het beruchtst in dit opzigt is de wilgenhoutrups, de larve van een onzer grootste inlandsche nachtvlinders (Cossus ligniperda), dezelfde, waaraan lyonnet zijne onsterfelijke onderzoekingen gedaan heeft. Deze rups verdient haren naam wel in zooverre, dat zij bij voorkeur wilgen bewoont, maar zij doet dit toch geenszins uitsluitend. Men treft haar ook aan in populieren, eiken, linden, nooteboomen, appelen perenboomen, en zelfs heeft men haar in enkele zeldzame gevallen in sparreboomen ontmoet. De vlinder zelve legt in de maanden Junij of Julij hare eijeren in de spleten tusschen de schors van dezen of genen boom. Zij is daartoe in het bezit van eene legbuis, die lang uitgestrekt kan worden en zoo tot op diepe plaatsen in de schors kan doordringen. De eijeren zelve zijn bij hun naar buiten treden gehuld in een bruinachtig, kleverig vocht, waardoor zij zoowel vastgehecht, als, nadat dit verdroogd is, ook beschut worden. Nadat de jonge rupsjes daaruit zijn gekomen, houden deze zich aanvankelijk slechts aan de buitenvlakte van het hout op. Naar mate zij echter grooter worden, boren zij daarin al dieper en dieper door, totdat zij eindelijk, zelfs in vrij dikke stammen, tot in het midden daarvan doordringen. Tevens worden de gangen in gelijke verhouding, naar mate de rupsen groeijen, al wijder en wijder, tot anderhalven N. duim en meer toe. De meest algemeene rigting der gangen is die in de lengterigting van den stam, derhalve evenwijdig met den loop der houtvezelen. Dit verklaart zich gereedelijk daaruit, dat in die rigting het hout het gemakkelijkst te doorknagen is. Echter komen ook gangen voor, die in eene meer dwarse rigting loopen. Ja soms, wanneer verscheidene rupsen in elkanders buurt in het hout geleefd hebben, is dit in allerlei rigtingen zoo doorknaagd, dat de ledige tusschenruimten [ 171 ]grooter zijn dan de overgebleven houtzelfstandigheid [29] . Geen wonder dan ook, dat een boom, waarin dit het geval is, voorden eersten harden windstoot bezwijkt en afbreekt, doorgaans niet ver boven den grond, omdat dit de plaats is, waar de rupsen bij voorkeur huisvesten.

Stuk hout met een wilgenhout-rups

Stuk hout met een wilgenhout-rups (larve van Cossus ligniperda).

Met deze gangen binnen in het hout staan steeds overdwars loopende gangen in verband, die zich buiten aan de oppervlakte des stams openen. Deze hebben eene dubbele bestemming. Vooreerst namelijk worden door deze openingen de uitwerpselen verwijderd, en ten tweede begeeft zich de rups, tegen het tijdstip dat zij zich verpoppen zal, daarheen om zich in de nabijheid der oppervlakte te bevinden van den boom, dien zij als vlinder eerlang verlaten zal. Deze gedaanteverwisseling heeft eerst plaats in haar derde levensjaar. De rups, in den dwarsgang aangekomen, spint zich in, maar vermengt [ 172 ]met haar spinsel eene groote hoeveelheid houtraspsel, waarmede zij ook de opening sluit. Zoo ontstaat dan eene cocon, die de wijdte van den dwarsgang vult. De rupsen kunnen zich echter ook buiten den boom verpoppen, mits zij stukken hout of schors in hunne nabijheid hebben, die zij stuk bijten en af knagen, waarna zij uit de grootere en kleinere brokjes, vermengd met spinsel, eene cocon bouwen, die soms zoo groot als eene vuist is.

De snelheid, waarmede deze rupsen lange en wijde gangen in hout graven, heeft aanleiding gegeven tot de meening van sommigen, dat zij dit werk niet alleen met hare kaken doen, maar daarin geholpen worden door een bijtend vocht, hun speeksel, dat zij zelfs naar hare vervolgers zouden uitspuwen. Eene scheikundige werking van het speeksel op het hout komt ons echter minder waarschijnlijk voor, hoewel eene voorafgaande verweeking door het uitgestorte vocht zeer wel mogelijk is. Wie echter eenmaal zulk eene rups aan het werk heeft gezien, hoe zij b.v. in korten tijd zich al knagende eenen weg baant door de wanden van een spanen doos, die kan er niet meer aan twijfelen, of het zijn vooral de krachtige kaken, waarmede zij het hout doorklieft, zoodat men het geluid, dat zij daarbij maakt, zelfs duidelijk op eenigen afstand hooren kan.

 

Bij eene vroegere gelegenheid (jaargang 1860, bl. 374) beschreven wij reeds de nesten, gebouwd, door sommige soorten van mieren. Er zijn andere mieren, die hunne nesten maken binnen in den stam of in den wortel van boomen, en zulks alleen doen door uitknaging van het hout. De meest voorkomende soort, welke dit doet, is de roetkleurige mier (Formica fuliginosa).

Het gelukte niet aan huber, den ijverigen onderzoeker van de levenswijze der mieren, deze mieren gedurende hare werkzaamheid gade te slaan, in weerwil van vele daartoe aangewende pogingen. Het was hem dus alleen door bezigtiging van hetgeen zij reeds gebouwd hadden mogelijk zich eene voorstelling van hare bouwwijze te verschaffen.

«Aan de eene zijde,—zegt huber,—vond ik horizontale gangen, grootendeels bedekt door wanden, welke de kringwijze rigting der houtlagen volgen, en aan de andere zijde evenwijdig loopende [ 173 ]gangen, door zeer dunne tusschenschotten gescheiden en onderling slechts door eenige eironde openingen in verband staande.

Stukje hout met gangen

Stukje hout met gangen en kamers, uitgegraven door Formica fuliginosa.

Op nog andere punten vond ik toegangen, zich zijdelings openende, en daarbinnen gedeelten van muren en dwarse tusschenschotten, hier en daar in de gangen opgerigt, zoodat er afzonderlijke kamers waren ontstaan. Wanneer het werk verder gevorderd is, dan worden steeds ronde holten waargenomen, gevat als het ware tusschen twee pilaartjes, die uit denzelfden muur zijn uitgesneden. In den loop des tijds worden deze holten vierkant, en de pilaartjes, die aanvankelijk aan beide einden bogen vormden, worden tot regelmatige zuiltjes uitgesneden.

«Elders zijn gedeelten op eene andere wijze bewerkt, namelijk zuilenreeksen, welke de hoogere verdiepingen dragen en eene vrije gemeenschap tusschen onderscheidene gedeelten van het gebouw vormen. Het laat zich gemakkelijk inzien, hoe evenwijdige gaanderijen, alle volgens hetzelfde plan uitgehold, nadat van de wanden gedeelten zijn weggenomen, zoodat de overblijvende nog voldoende zijn om het gewelf te steunen, eene geheele verdieping kunnen tot stand brengen; daar echter elke dezer gaanderijen op zich zelve is aangelegd, is de algemeene vloer der verdieping niet vlak, maar oneffen. Dit levert evenwel voor de mieren het voordeel op, dat deze groeven daardoor beter geschikt zijn om de daar geplaatste larven terug te houden.

»De in de groote wortelen gemaakte verdiepingen zijn onregelmatiger dan die in het eigenlijke ligchaam des booms, hetgeen het gevolg is hetzij van de grootere hardheid der houtvezelen en van hare dooreenvlechting, hetgeen het werk moeijelijker maakt en de arbeiders noodzaakt van hunne gewone wijze van werken af te wijken, of wel daarvan, dat zij in de einden van hun gebouw niet dezelfde schikking in acht nemen als in het midden. Wat de oorzaak ook zijn [ 174 ]horizontale verdiepingen en talrijke tusschenschotten daarin worden ook hier aangetroffen. Is het werk minder regelmatig, het is teederder, fijner; want de mieren, partij trekkende van de grootere hardheid van het wortelhout, geven aan dit gedeelte van haar gebouw eenen buitengewonen graad van ligtheid. Ik heb stukken gezien van acht tot tien duimen lang en even zoo hoog, geheel bestaande uit hout, dat zoo dun als papier was, met eene menigte van vertrekken, die de zonderlingste vertooning opleverden. Aan den ingang dezer vertrekken, welke met veel zorg zijn uitgehold, zijn aanmerkelijke openingen, doch in plaats van lange gangen en daarin zich openende kamers, zijn hier de houtlagen tot bogen uitgesneden, zoodat de mieren eenen vrijen doortogt hebben in elke rigting. Deze bogen maken de poorten uit, welke geleiden naar de onderscheidene verblijfplaatsen."

Het laatste gedeelte dezer beschrijving past geheel op een stuk wortelhout, door Formica fuliginosa tot een nest uitgehold, hetwelk ik thans voor mij heb. Dit stuk hout, 30 Ned. duimen in de grootste doorsnede lang, 20 duimen hoog en 5,5 duim dik, heeft, naar schatting, in den oorspronkelijken toestand minstens 1,2 Ned. pond gewogen. Thans bedraagt het gewigt slechts 0,119 Ned. pond, dat is minder dan 110, zoodat derhalve meer dan 910 van de houtzelfstandigheid zijn weggeknaagd.

Behalve genoemde soort zijn er nog andere soorten van mieren, die mede tot het gild der timmeraars behooren, doch die zich niet enkel bepalen tot het uithollen van boomen, maar de kunst verstaan om de kleine houtspaandertjes, die zij af knagen, met spinneweb als eene soort van cement dooreen te werken en met deze bouwstof geheele kamers te bouwen. De soorten, welke dit doen, zijn de zwarte en de gele mier (Formica nigra en F. flava).

Zeker is er geen geslacht van dieren, waarvan de verschillende soorten op zoo verschillende wijze bouwen, en waarbij men minder regt heeft om van de eene tot de andere te besluiten, als dat der mieren. Later zullen wij dan ook nog andere bouwwijzen van andere soorten te vermelden hebben.

[ 175 ]Welligt verdient de timmerkunst van sommige soorten van eenzaam levende bijen nog grootere bewondering dan die der zoo even genoemde mieren.

Reeds voorlang heeft réaumur, wiens waarnemingstalent in het nasporen der levenswijze van insekten door dat van niemand overtroffen, door dat van weinigen geëvenaard is, de handelwijze eener soort (Xylocapa violacea) beschreven, die in zuidelijk Frankrijk leeft, en welke hij teregt abeille charpentière heeft genoemd.

Gedeelten van hout

A. Gedeelte van een houten paal met gangen van Xylocapa violacea;
B. een ander gedeelte, op de halve natuurlijke grootte;
C. een gedeelte van een dunner stuk met een dergelijken gang;
D. een der tusschenschotten, van bovenop gezien;
E. Timmerbij (Xylocapa violacea;)
F. bovenkaken, sterk vergroot; a. bovenzijde; b. onderzijde.

Het wijfje dezer bij kiest gewoonlijk een paal of eenig ander regtopstaand stuk hout, om daarin eene of meerdere gangen te boren, die soms meer dan een voet lang zijn. Inderdaad een reuzenwerk voor zulk een klein dier, tot welks voltooijing verscheidene weken gevorderd worden. Het begin van den gang loopt schuins, het overige, langere gedeelte regt benedenwaarts, in dezelfde rigting als de houtvezelen.

Met het uitknagen van dien gang is echter nog slechts een gedeelte van haar werk volbragt. Deze moet nog in kamers worden verdeeld, elke van welke omstreeks 2 Ned. duimen diep is en bestemd om een eitje te ontvangen met eenen juist afgepasten voorraad voedsel, voldoende [ 176 ]voor de jeugdige larve, zoolang deze in de cel besloten leeft.

Tot het bouwen der tusschenschotten, waardoor de kamers gescheiden zijn, bezigt de kleine timmeraar het knaagsel of, zoo men wil, het zaagsel, dat zij, bij het maken van den gang, daaruit naar buiten heeft gehaald en op korten afstand van daar, voor later gebruik, tot een hoopje heeft opgestapeld.

Is dan de gang gereed, de verdere bouwstof bijeengebragt, dan legt zij op den bodem van den gang een ei en brengt daarop een mengsel van stuifmeel en honig, totdat de gang daarmede een paar Ned. duimen hoog gevuld is. Nu moet het eerste tusschenschot vervaardigd worden, dat bestemd is de zoldering der eerste en de vloer der tweede kamer te zijn. Daartoe begint zij met langs den wand van de holte een ring te bevestigen, zamengesteld uit deeltjes houtknaagsel, die zij van haar voorraad-hoopje neemt en met haar speeksel zamenlijmt. Tegen dezen eersten ring plakt zij dan op gelijke wijze eenen tweeden, iets kleineren ring aan, tegen dezen eenen derden enz., totdat eindelijk een cirkelvormig schijfje ontstaan is, van omstreeks een paar strepen dikte, waaraan men nog de zamenstelling uit afzonderlijke ringen waarnemen kan (zie de figuur, bij D), ongeveer op de wijze als de jaarringen op de dwarse doorsnede van hout.

Op den aldus gebouwden vloer legt zij alsdan weder een ei, brengt er den noodigen voorraad bij, vervaardigt dan een nieuw tusschenschot enz., totdat zij op die wijze een tien- of twaalftal kamertjes gebouwd heeft, waarna zij de opening sluit met dezelfde bouwstof, die zij voor het maken der tusschenschotten gebezigd heeft.

Deze geheele arbeid kost echter veel tijd, en het is duidelijk, dat de vroegst gelegde eitjes, namelijk die, welke de diepere plaatsen in den gang innemen, ook vroeger dan de andere, later gelegde en hooger geplaatste moeten uitkomen, en tevens dat de eerst geboren larven ook eerder in poppen en deze op hare beurt in volkomen insekten zullen veranderd zijn, dan de overige. De jonge bij derhalve, die ten gevolge dezer gedaanteverwisseling, in de diepste der kamertjes uit de pop te voorschijn treedt, zal ook het eerst zich eenen weg naar buiten zoeken te banen, derhalve op een tijdstip dat al de overige, die de hoogere verdiepingen innemen, nog in den pop- of larventoestand [ 177 ]verkeeren. Zij zoude derhalve, om in de vrije lucht te komen, achtereenvolgens al de zich bovenwaarts bevindende tusschenschotten moeten doorknagen, een werk, dat voor hare nog weeke en ongeoefende kaken eene te zware taak zoude wezen. Doch de zorgvuldige moeder, als voorzag zij dit, heeft haar deze taak verligt, door aan den bodem van elke cel eene zijdelingsche opening te maken.

Doorsneden van een houten paal met gangen vantimmerwesp

A en B. Doorsneden van een houten paal met gangen van eene timmerwesp.
In A worden de jonge larven gezien, zich voedende met insekten, door de moederwesp voor haar onderhoud daar gebragt.
In B bevatten de kamertjes cocons.
C. Timmerwesp, in natuurlijke grootte.
D. Cocon, zamengesteld uit houtknaagsel en vleugeltjes van insekten.

Er zijn nog andere timmerbijen, die dergelijke verblijfplaatsen voor haar kroost bouwen, doch hare werkzaamheid is niet zoo naauwkeurig nagegaan als die van Xylocapa violacea. Ook kent men »timmerwespen", behoorende tot het geslacht Eumenes. In nevenstaande figuur is eene daartoe behoorende soort afgebeeld, tevens met de gangen door de wesp in oud hout gemaakt. Deze zijn echter niet zooals in het vorige geval, door tusschenschotten in kamertjes verdeeld, maar de moederwesp bepaalt haren zorg tot het brengen van eenen voorraad voedsel bestaande uit vliegen en muggen, bij de eijeren, terwijl de afzonderlijke hoopjes slechts gescheiden zijn door eenig los houtknaagsel. Wanneer later de uit de eijeren gekomen larven zich verpoppen, dan mengen zij de vleugels harer slagtoffers onder hun spinsel (D), even als een indiaansch krijger zich opschikt met de tanden of het haar der door hem gevelde vijanden.

 

Al de tot dusverre als leden van het timmergild genoemde insekten hebben dit gemeen, dat de werktuigen, waarvan zij zich bedienen om in het hout te graven of te boren, uit hunne monddeelen bestaan, en wel voornamelijk zijn het de bovenkaken, die dan eens wat grooter, dan weder wat kleiner, dan eens met gladde, doch scherpe randen, [ 178 ]dan weder van eenige weinige inkervingen of tandjes voorzien, als de bladen, die den bek van een knijptang zamenstellen, tegen elkander in bewogen worden en zoo de dieren in staat stellen daarmede het hout te knagen en tot een fijn poeder te brengen.

Er zijn echter nog andere insekten, die in het bezit zijn van eenen boortoestel, welke veel volkomener is, ja in vergelijking van welken de fijnste werktuigen, waarvan menschen tot dergelijke doeleinden zich bedienen, grof en hoogst gebrekkig moeten genoemd worden.

De hier bedoelde insekten zijn de Cicaden en de Zaagwespen. De wijfjes dezer insekten leggen hunne eijeren in boomtakken, en wel in holten of sleuven, welke zij zelve vooraf maken. Zij doen zulks met de aan hun achterlijf geplaatste legboor.

Deze legboor heeft eene hoogst opmerkelijke zamenstelling. Bij de Cicaden,—halfvleugelige insekten, waarvan eenige soorten in zuidelijk Europa leven, en die zich ook nog onderscheiden door het zingend geluid, dat de mannetjes maken,—bestaat deze legboor, wat


A. Achterlijf van Cicada plebeia, van onderen gezien; de cijfers duiden de achterlijfsringen aan.
B. Dwarse doorsnede van de legboor; f middenstuk, ii zijdelingsche stukken.
C. Uiteinde der legboor, van de onderzijde gezien.
D. Dezelfde, van de bovenzijde gezien.
E. Uiteinde van een der zijdelingsche stukken, van de binnenzijde gezien, met de gootvormige sleuven of sponningen bij y en z.
F. Uiteinde van het middenstuk met de verhevene lijst of kam bij v. A, natuurlijke grootte; de overige figuren vergroot.

[ 179 ]de hoofdzaak betreft, uit drie stukken, die vereenigd zich als een lancetvormig deel vertoonen (zie A, C, D). Van deze drie stukken liggen twee ter weerszijde en een in het midden aan de rugzijde, in dier voege dat daardoor eene ruimte omgeven wordt (zie B), welke een kanaal vormt, waardoor de eijeren gaan. De zijdelingsche stukken hebben aan hunne binnenvlakte overlangs loopende gootvormige sleuven of sponningen (in B en in E bij y en z zigtbaar); aan de oppervlakte van het rug- of middenstuk (zie B en F bij v) daarentegen bevinden zich desgelijks overlangs loopende verhevene lijsten of kammen, die passen in de genoemde sponningen, zoodat het middenstuk daarin op en neder kan glijden, ongeveer op de wijze als het deksel van eene schuifdoos in de uitgegroefde kanten van deze heen en weder gaat. Het middenstuk loopt in eene scherpe spits uit (zie C en D), terwijl de beide zijdelingsche stukken, mede scherp toeloopende, aan hun eenigzins verbreed uiteinde met tandjes bezet zijn. Die aan de onderzijde vertoonen zich als stompe knobbeltjes, die aan de bovenzijde zijn daarentegen scherp en vormen eene soort van vijl of zaag (zie E).

Door daarvoor bestemde spieren kan het dier naar willekeur de zijdelingsche stukken of het middenstuk bewegen. Uit de afbeeldingen is het duidelijk, dat de gedaante der sponningen in de zijdelingsche stukken en van de daarin grijpende lijsten van het middenstuk zwaluwstaartvormig, dat is zoodanig is, dat bij het op en neer schuiven het verband nimmer verbroken wordt, maar dat, wanneer het breedere gedeelte van het middenstuk naar beneden dringt, de spitsen der beide zijdelingsche stukken uiteen wijken, terwijl zij wederom tot elkander toenaderen, wanneer dit opgetrokken wordt. De vijlende oppervlakte wordt derhalve daardoor beurtelings vergroot of verkleind.

Bij verschillende bedrijven zijn eene soort van rolronde, spits toeloopende vijlen in gebruik, die men, uit hoofde harer gedaante, gewoonlijk «rattestaarten" noemt. Denkt men zich zulk eene rattestaartvijl overlangs doorgesneden en elke helft uitgehold, zoodat daarin een priem past, die er in op en neer kan glijden, zonder dat de beide helften van elkander vallen, maar zoo dat alleen eene kleine verwijdering der beide spitsen mogelijk is, wanneer de priem, even als bij een troiquart, naar buiten dringt,—en men heeft eene, wel is waar [ 180 ]nog zeer oppervlakkige, maar toch tamelijk juiste voorstelling van het merkwaardige werktuig, waarmede de cicaden hare gangen boren[30].


Tak met gangen, geboord door eene Cicade en met eijeren gevuld.

Die gangen worden door hen niet in levende, maar in doode takken gemaakt, vermoedelijk omdat vochtigheid schadelijk voor de eijeren zoude zijn. Bij voorkeur kiest het insekt daarvoor dunne takken. Men kan de tegenwoordigheid der met eijeren gevulde gangen herkennen aan kleine verhevenheden of verdikkingen op den tak, die niet anders zijn dan houtsplintertjes, welke losgemaakt zijn door het inbrengen van de boor, maar zoo dat zij nog aan het eene einde vastzitten. Deze verdikkingen zijn gewoonlijk op ééne lijn geplaatst, zelden op twee lijnen, nagenoeg op gelijke afstanden van elkander. Van daar uit gaat de gang eerst [ 181 ]schuins binnenwaarts, totdat deze het merg bereikt heeft, waarin zij zich dan evenwijdig met de oppervlakte van den tak voortzet. Dit verklaart tevens, waarom het insekt aan dunne takken de voorkeur geeft. Daarin toch kan het spoediger doordringen tot in het weeke merg, waar de boring veel minder moeite kost dan in het hardere hout.

Van het werk, dat een zoodanig insekt doet, kan men zich eene voorstelling maken, indien men weet, dat een enkel wijfje vijf tot zevenhonderd eijeren legt!

 

Niet minder opmerkelijk dan de legboor der Cicaden is het werktuig, waarvan de Zaagwespen zich tot dergelijke oogmerken bedienen. De familie der Zaagwespen is talrijk aan soorten en verscheidene daarvan komen ook hier te lande voor. Bij sommige soorten (de geslachten Sirex, Urocerus, Cephus, Bhyssa) is de legboor uitwendig zigtbaar en bij sommigen zelfs zeer lang, tot verscheidene duimen toe, b.v. bij die van het geslacht Bhyssa, waar hare lengte tot 10 Ned. duimen bedraagt. Bij andere (de geslachten Tenthredo, Cimbex, Lophyrus enz.) vertoont zich de legboor in den gewonen toestand niet uitwendig, maar kan zij uit eene spleet aan het achterlijf worden voortgeschovenen naar buiten gebragt. Sirex gigas
Sirex gigas.
Ook het maaksel dezer legboor levert, althans bij eene oppervlakkige beschouwing veel verschil op. Een naauwkeuriger onderzoek doet echter zien, dat de haar zamenstellende deelen telkens onderling vergelijkbaar zijn en dat het verschil zich alleen bepaalt tot dat van grootte en gedaante.

Eene uitvoerige beschrijving van dit merkwaardige werktuig in zijne onderscheidene vormen zoude ons veel te ver leiden en ook hier misplaatst zijn. Het zij voldoende hier enkele hoofdpunten van het [ 182 ]Achterlijf en legboor

A. Uiteinde van het achterlijf van Sirex gigas, met het boorwerktuig vergroot.
B. Uiteinde van het boorwerktuig, doorgesneden om de zamenstelling uit drie deelen te zien.

maaksel aan te stippen, ten einde de werking daarvan te doen begrijpen.

Bij die soorten, welke eene lange, naar buiten uitstekende legboor hebben, wordt dit werktuig buitenwaarts gesteund door twee hoornachtige klepjes; de boor zelve, welke naaldvormig is, bestaat nog uit drie stukken, die, op eene dergelijke wijze als wij het boven van de legboor der cicaden zagen, in de lengterigting over elkander verschuifbaar zijn. Het eene, grootere (gorgeret van lacaze-duthiers) zullen wij het steunstuk noemen, de beide andere fijnere (stylets van l.d.) kunnen den naam van zaagpriemen dragen, omdat zij aan hun einde zaagsgewijs getand zijn. Het steunstuk is ook wel aan zijn uiteinde met tandjes bezet, doch deze zijn met hun scherpen kant bovenwaarts gekeerd, zoodat zij meer de dienst van weerhaken vervullen.

Het gebruik nu, hetwelk deze dieren van hun boorwerktuig maken, komt in het kort op het volgende neder. Zij steken de spits daarvan in de oppervlakte van den tak, waarin zij boren willen om er een ei in te leggen. De weerhaken hechten zich daarin vast, en nu brengen zij de zaagpriemen in beweging, in dier voege dat, terwijl de eene rijst, de andere daalt, en zoo, door de beurtelingsche werking der beide zagen, een kanaaltje wordt uitgehold.

Van de kracht, waarmede deze beweging geschiedt, en van de hardheid dezer toch slechts uit hoornzelfstandigheid bestaande deelen, kan men zich eenig denkbeeld maken, indien men weet, dat daardoor niet alleen gaten in hout, maar zelfs in lood kunnen geboord worden, zoo als gebeurde in de kogels der patronen van de Franschen tijdens den Krim-oorlog.

[ 183 ]

Tak met gangen, geboord door eene Cicade en met eijeren gevuld.

Nest met eijeren van een zaagwesp in een takje van een rozenboom.

Niet minder kunstig gevormd zijn de kortere zaagwerktuigen van andere soorten, welke zich daarvan meer bedienen om insnijdingen in takken en bladeren te maken, waarin zij dan hunne eijeren leggen, dan wel om daarmede diepe gaten of kanalen te boren. Wanneer het werktuig uit de spleet, omgeven door twee hoornplaatjes aan het achterlijf, te voorschijn treedt, dan ziet men, dat het uit twee deelen bestaat, die elk voor zich nog uit twee andere zijn zamengesteld. Twee daarvan beantwoorden te zamen aan het bovengenoemde steunstuk, waarin de zaagpriemen op en neder glijden, terwijl de beide andere met beide laatstgenoemde overeenstemmen. Alleenlijk zijn zij veel


A. Achterlijf eener bladwesp, van onderen gezien; bij a de spleet met het zaagwerktuig.
B. Hetzelfde van terzijde gezien, met het naar buiten gestulpte zaagwerktuig.

korter dan deze, dikwijls eenigzins S-vormig gekromd en langs hun geheelen rand met tandjes bezet. Met één woord, zij zijn ware zagen, van achteren voorzien van een rug, doch die er

B. Een gedeelte der zaag, sterker vergroot, om het maaksel der tandjes te doen zien.

niet, —zooals bij sommige soorten van timmermanszagen, waar die rug alleen dient om de doorbuiging van het blad te beletten,—onbewegelijk mede verbonden is, maar beide deelen van elke zaag zijn alleen vereenigd door eene sponning en eene daarin grijpende kam of lijst, zoodat de eigenlijke zaag heen en weder kan glijden, zonder dat de rug gelijktijdig bewogen

A. Zaagwerktuig van Cimbex Sylvarum; a b ruggestuk, c d zaag.

[ 184 ]wordt. Op die wijze wordt derhalve de grootste beweeglijkheid gepaard aan groote stevigheid en vastheid in de rigting der beweging.

Overigens is er in het maaksel van dit zaagwerktuig bij onderscheidene soorten nog vrij wat verschil in de gedaante der zagen, in de meerdere of mindere scherpte der tandjes, die dikwerf zelve nog met kleinere tandjes bezet zijn (zie B), in hunne grootte, aantal, verder ook in het maaksel van het ruggestuk, dat soms mede stomp getand, in andere gevallen alleen van dwarse groeven voorzien is, enz. Van eenige dezer verschillen getuigen reeds de weinige nevenstaande afbeeldingen, welke gevolgd zijn naar eenige van die, welke reeds voorlang lyonet gegeven heeft.

Indien men de kunstige inrigting dezer werktuigen beschouwt, die, hoewel zoo klein, dat alleen het mikroskoop hun maaksel onthult, toch zoo voortreffelijk aan hun doel beantwoorden, dan voorwaar wordt men geneigd met lyonet te gelooven, dat de menschelijke kunstvlijt met goed gevolg daaraan modellen zoude kunnen ontleenen, ofschoon al wat door menschenhanden gemaakt wordt voorzeker wel altijd verre verwijderd zoude blijven van de verwonderlijke fijnheid van bewerking, welke eigen is aan deze werktuigen, waarvan de natuur de bouwmeester is.

 

Nog andere dieren, behoorende tot eene geheel andere klasse, namelijk tot die der weekdieren, verdienen in het thans behandelde gild eene plaats. Ik bedoel de Pholaden en Teredo's. De laatsten vooral, meer bekend onder den weinig gepasten naam van Paalwormen, zijn berucht wegens de door hen aangerigte schade bij het boren hunner gangen in de palen en sluisdeuren onzer zeeweringen, en het werktuig, waarmede zij dit doen, heeft een niet minder verwonderlijk maaksel, dan dat der zoo even vermelde insekten.

Doch reeds vroeger in dit Album (jaargang 1857, bl. 289) en elders[31] heb ik over hen uitvoerig gehandeld, en de lezer zal mij dus veroorloven hen hier ter plaatse met stilzwijgen voorbij te gaan.

(Wordt vervolgd.) 
 

 
[ 185 ]
 

OVER DE ZUIDPOOLTOGTEN;

DOOR

A. T. REITSMA.

 

 

Bij eene vroegere gelegenheid hebben wij de lezers van het Album der Natuur bepaald bij de ontdekkingstogten in de Noordpoolgewesten, vooral in de laatste jaren met zooveel ijver ondernomen om berigten aangaande franklin en zijne togtgenooten in te winnen. Wij hebben thans voorgenomen onze lezers met hunne gedachten aan een geheel tegenovergesteld gedeelte van onzen aardbol te verplaatsen, maar in streken niet minder doodsch en kil, waar de wintervorst een nog meer onbeperkt gebied schijnt uit te oefenen. Wij wilden namelijk thans de aandacht bepalen bij de Zuidpoolgewesten en bij de pogingen, die er aangewend zijn om die geheimzinnige plek van onzen aardbol, althans eenigermate, bekend te maken aan hen, die gelukkiger streken bewonen.

 

Als men eenen blik werpt op onze wereldkaart, dan moet reeds bij den eersten aanblik het groote verschil tusschen het noordelijke en zuidelijke halfrond de aandacht tot zich trekken. Terwijl het noordelijke halfrond voor een groot gedeelte vaste landen bevat van eene ontzaggelijke uitgebreidheid, bestaat het zuidelijke halfrond bijna geheel uit eenen oceaan van onmetelijken omvang. De vaste landen, wier groote massa boven den aequator gelegen is, loopen allen met spitse punten ten zuiden van den aequator in deze wereldzee uit. Amerika bereikt met hare zuidspits slechts den 52sten graad zuiderbreedte. Afrika strekt zich slechts tot den 33sten graad uit. De vaste landen van Europa en Azië liggen geheel binnen het noordelijke halfrond en Australië's vast land Nieuw-Holland, in het zuidelijke halfrond gelegen, strekt zich, ook als wij van Diemensland als een daartoe behoorend aanhangsel beschouwen, niet boven den 45sten graad zuiderbreedte uit. Voor het overige vindt men er niet dan dun [ 186 ]gezaaide eilanden en eilandengroepen, op onze kaarten verstrooid, als sterrengroepen aan den hemel, maar bijna even onbekend als deze ligchamen in de onmetelijke wereldruimte.

Van dit weinig bekende deel van onzen aardbol is geen gedeelte zoo onbekend gebleven als de gewesten, die de zuidpool van onze aarde omgeven. En dit kan ons geenszins verwonderen. Geene van die redenen, welke aandreven om de noordpoolgewesten te doorvorschen, werden hier gevonden. Daar hoopte men nu eens schatten van goud te vinden, dan eens eenen nieuwen weg naar de rijkdommen van Indië te ontdekken. Maar hier was niets, niets te winnen, geen goud, geene handelswegen, geene edele metalen. Maar ook daar, waar niets te winnen valt, blijft toch nog eene drangreden bestaan, die den mensch tot het onbekende, het ondoorzochte en geheimzinnige heendrijft, namelijk de zucht naar vermeerdering zijner kennis, vaak vereenigd met de zucht naar gevaarlijke avonturen.

Na dat magellaan om de zuidspits van Amerika heen zich eenen weg naar de Zuidzee had gebaand, bestond er wel eene aanleiding om de ontdekkingen, ook naar het zuiden, steeds verder en verder uit te strekken. Maar daarvan werd geen gebruik gemaakt. De landen, tot welke zijn togt den weg had ontsloten, waren zoo onmetelijk, dat voor de ontdekkingszucht voor jaren lang een onbegrensd veld scheen geopend te zijn. Het verre zuiden bleef geheel onbekend. Het oordeel der aardrijkskundigen had alleen bij gissing op de wereldkaart een onbekend zuidland geplaatst. Als men opmerkte, welke groote vaste landen boven den aequator gelegen waren, meende men, dat het evenwigt en de gelijkmatige verdeeling der vaste landen van onzen aardbol een groot zuidland in het zuider halfrond volstrekt noodzakelijk maakte.

Het bestaan van zulk een onbekend zuidland werd door de zeevaarders van de 17de en 18de eeuw dan ook algemeen aangenomen. Wel deed men eenige pogingen om het te vinden en meende vaak het reeds gevonden te hebben; maar spoedig bleek het, dat men zich vergist en het een of ander eiland voor eene uitstekende spits van het vaste land gehouden had. Zoo ging het nog in 1772 den luitenant van de Fransche marine, de kerguelen. Hij ontdekte den 13 Januarij 1772, op 49° zuiderbreedte, eene eilandengroep, die hij den naam [ 187 ]van Fortuna-eilanden gaf, en zag van daar, in oostelijke rigting, eene kustenstrook. Een zware storm verhinderde hem te landen en de ontdekte kust verder te onderzoeken; maar hij twijfelde er niet aan, of hij had het onbekende en lang gezochte zuidland ontdekt. Zijne ontdekking maakte zulk een opzien, dat hem van wege de Fransche marine werd opgedragen om reeds in het volgende jaar met twee schepen het door hem ontdekte Zuidland nader te onderzoeken. In December van het jaar 1773 kwam hij wederom in het gezigt van het land, hetwelk hij vroeger gezien had; maar ook nu werd hij door stormweder verhinderd te landen. De kapitein rosnevet, die het bevel op één dezer schepen voerde, was zoo gelukkig den 6 Januarij 1774 met zijn schip in eene veilige haven in te loopen. Hij nam daarop het zoo lang gezochte groote Zuidland in naam van den koning van Frankrijk in bezit. En wat had men nu gevonden? Spoedig bleek het, dat men niets anders ontdekt had dan een der eilanden van den zuidelijken oceaan, het zoogenoemde Kerguelen-eiland.

De beroemde reiziger, kapitein Cook, maakte zich juist gereed voor zijnen derden togt rondom de aarde, toen het berigt van de ontdekking van het groote Zuidland bekend werd. Hem werd nu ook in last gegeven nadere onderzoekingen omtrent dit land te doen. Het gelukte hem daar aan land te komen en een aanzienlijk gedeelte van de noordelijke kust vrij naauwkeurig te onderzoeken. Maar zoo hij ook in het eerst mogt denken zich op een deel van een vast land te bevinden, het journaal van kapitein furneaux bewees, dat het niets meer dan een eiland was, omdat hij op een afstand van 50 mijlen, ten zuiden van dit eiland, den oceaan doorkruist had. Frankrijk werd zoo al spoedig weder beroofd van den denkbeeldigen roem het groote Zuidland onder zijne bezittingen te tellen.

Ofschoon cook tot 71° 15' zuiderbreedte doordrong en daar de eilandengroep, het Sandwichsland geheeten, ontdekte, vond hij nergens het zoo lang gezochte en veel besproken Zuidland. Met treffende waarheid beschrijft hij de verschrikkingen van de zuidelijke ijszee met hare kolossale ijsbergen en hare steile ijsmuren, in een dikken sneeuwmantel gehuld. Hij vermoedde, dat er binnen den poolcirkel een vast land moest bestaan, met eeuwig ijs bedekt. »Ik geloof vast," zegt hij in zijn reisjournaal, »dat er bij de pool uitgestrekte [ 188 ]landen bestaan, waar zich voor het grootste gedeelte het ijs vormt, dat over den zuidelijken oceaan is uitgespreid. Ik geloof, dat dit ijs zich niet zoover in de Indische en Atlantische zeeën zou uitstrekken, als er niet in het zuiden een land bestond van aanmerkelijke uitgebreidheid."

»Ik vooronderstel echter, dat het grootste gedeelte van dit zuidelijk vast land gelegen is binnen den poolcirkel, waar de zee zoo met ijs is vervuld, dat zij onbevaarbaar is. Het gevaar, waaraan men zich bloot stelt om eene kust in deze onbekende en bevroren zeeën te ontdekken, is zoo groot, dat ik beweren durf, dat niemand zal wagen verder te gaan, dan ik gegaan ben, en dat de landen, die zuidelijk gelegen zijn, nooit ontdekt zullen worden. Men moet de dikke nevels, de sneeuwstormen, de scherpe koude en al wat de scheepvaart gevaarlijk maakt, trotseren. Het aanzien der kusten is verschrikkelijker dan men zich kan voorstellen. Dat land is door de natuur veroordeeld om begraven te blijven onder eeuwige sneeuw en ijs."

Deze mededeelingen van den beroemden reiziger waren voorzeker niet zeer geschikt om bij de zeevaarders den lust naar eene nadere kennismaking met die oorden op te wekken. De meeste ontdekkingen, die er dan ook later in deze streken gedaan zijn, is men voor het grootste gedeelte verschuldigd aan walvischvaarders, die op hunne omzwervingen in deze streken bij toeval het een of ander eiland ontmoetten. Zoo werden in 1806 de Aucklandseilanden, ten zuiden van Nieuw-Zeeland op ongeveer 50° zuiderbreedte gelegen, door eenen Amerikaanschen walvischvanger ontdekt. In 1810 werd het eiland Campbell, een weinig zuidelijker gelegen, door hazleburg gevonden. In 1821 drong bellinghausen, kapitein bij de Russische marine, door tot aan 70 graden zuiderbreedte, bijna even ver als kapitein cook, en ontdekte ten zuiden van Vuurland twee kleine eilanden, die hij Alexander I en Peter I noemde, en die zamenhangen met die groep van landen en eilanden, welke later onder den naam van Grahamsland, Triniteitsland en Louis Philippe-land zijn bekend geworden. Palmer en Po wel, twee walvischvaarders, ontdekten, de eerste het Palmersland en de tweede het Powelsland, dat gewoonlijk Zuid-Orkney genoemd wordt.

In 1823 gelukte het een koopvaardij-kapitein, james weddell, nog verder dan cook voorwaarts te dringen. Hij bezocht de zuidelijke [ 189 ]Orkney-eilanden, de Nieuw-Shetlandseilanden en Sandwichsland en wendde daarop zijn steven dwars door het ijs naar het zuiden. Tot zijne groote verwondering en vreugde zag hij, hoe verder hij kwam, het ijs verminderen en eindelijk vond hij eene geheel ijsvrije zee. Onder den lengte-meridiaan van 34° 17' drong hij ongehinderd door tot 74° 15'. Hij keerde toen terug, omdat het saisoen ten einde spoedde. Bij zijne tehuiskomst verklaarde hij, dat de zuidpool hem veel genaakbaarder voorkwam dan de noordpool. Dat berigt maakte nog al eenigen indruk en wekte den lust om op weddells spoor ontdekkingstogten te ondernemen. Maar men zag zich teleurgesteld. Geen van de reizigers, die zijn spoor volgden, vond op de door hem aangegevene hoogte eene opene zee. Daar het ijs, dat zich van de zuidpool losmaakt, zich in alle rigtingen verbreidt, al naar dat het door de winden wordt voortgedreven, kan het zich op de eene plaats ophoopen en op eene andere verstrooijen. Het kan dus zeer wel geweest zijn, dat een zeldzaam geluk, door een zamenloop van oorzaken, voor weddell in dat jaar eene opene zee gebaand heeft, waar in een volgend eene bevrozene vlakte allen toegang afsloot.

Echter werden er nog al eenige belangrijke ontdekkingen gedaan. In 1831 ontdekte biscoë het Enderby-land onder den 50 lengte-meridiaan op 66° en 67° zuiderbreedte, het eiland Adelaïde, dat op eenigen afstand voor Grahamsland ligt, en Kempsland. Ballery ontdekte eene groep van vijf eilanden, die als voorposten voor het daarachter liggende ijsland zijn geplaatst, en meende nog op verschillende punten de kusten van het vasteland op te merken.

Van meer belang echter zijn drie ontdekkingstogten naar de zuidpool, één door Engeland, één door Frankrijk en één door de Vereenigde Staten van Noord-Amerika uitgezonden, de eerste onder bevel van james ross, de tweede onder dat van dumont d'urville en de derde onder dat van kapitein wilkes. Hoewel deze togten in gelijken tijd vielen, zoo zijn ze toch zonder gemeenschappelijk plan ondernomen. Elke expeditie handelde voor zich zelve.

Den 9 Januarij 1838 verlieten twee Fransche korvetten, onder het bevel van dumont d'urville, de straat van Magellaan en wendden den steven naar het onbekende zuiden. De bevelhebber had het voornemen het spoor van weddell te volgen en hoopte door de eerste [ 190 ]ijsbarrière heen te dringen en dan, zooals hij, in vrij vaarwater te komen. Maar de drijvende ijsmassa's vond hij digter opeen gedrongen, hoe verder hij kwam; en eindelijk stond hij voor een steilen ijsmuur, die als een onoverkomelijke wal allen verderen voortgang verhinderde. Hier en daar opende zich wel een naauw kanaal in dezen langen gelijkvormigen ijswal; maar nergens vond hij eene opening, die een doortogt toeliet. Hij zag zich dus genoodzaakt langs dezen ijsberg heen te varen in het open kanaal, dat zich bijna altijd aan deszelfs voet bevond. Zoo zette hij zijnen togt voort tot aan de zuidelijke Orkney-eilanden, wier sombere spitsen zich dreigend verheffen boven de ijsvelden, waarvan de kolossale brokstukken rondom de kusten liggen opgestapeld.

Ten zuiden van de Orkney-eilanden ontdekte dumont d'urville ongeveer 50 mijlen kust, aan welke hij den naam gaf van Louis Philippe- en Joinville-land. Een groot aantal kleine eilanden vormt een keten, die met de kust evenwijdig loopt en een deel uitmaakt van den archipel der Nieuw-Shetlandsche eilanden. Deze kusten zijn geheel bedekt door onmetelijke gletschers, die van bergtoppen, zes of acht honderd Nederlandsche ellen boven den zeespiegel verheven, afdalen. Men kan deze kust als eene voortzetting van Triniteits- en Grahamsland aanmerken. Kapitein ross, die eenigen tijd later dezelfde streken bezocht, ontdekte in het zuidelijk gedeelte van Louis Philippe-land zeer hooge bergen, waarvan sommige eene hoogte van van 2150 meters bereiken. Hij zeilde dit land geheel om en gaf dus het bewijs, dat het slechts een eiland is. Men is nog geheel in het onzekere, of deze archipel, die wel de grootste is, dien men tot hiertoe in de zuidpoolzee vond, op zich zelf ligt, of wel zamenhangt met een groot vast land, waarvan misschien ook Triniteits- en Grahamsland mede een deel uitmaken.

De ziekten, door de uitgestane vermoeijenissen ontstaan, noodzaakten dumont d'urville den koers naar het noorden te zetten. Het volgende jaar verliet hij in het begin van Januarij Hobart-Town op van Diemenseiland en trachtte ditmaal van eene geheel tegengestelde zijde in de zuidpoolstreken door te dringen. Hij bevond zich weldra wederom midden in het ijs. Op de breedte van den poolcirkel ontdekte hij land. Hooge ijsbergen waren als door de natuur [ 191 ]gevormde bolwerken op elkander gestapeld voor de uitgestrekte kust van een land, dat vier tot zeshonderd meters hoog was. Zijne officieren drongen door dit vreeselijk ijslabyrinth tot een klein eiland door, hetwelk nabij de kust gelegen was. Daar zetten zij den voet op den wal, plantten de driekleurige vlag en namen het land in bezit in naam van den koning van Frankrijk. De kust ligt tusschen de 136 en 142 graden lengte geheel binnen den poolcirkel. De bevelhebber gaf aan dit land den naam van Adélie. Het is een doodsch en woest land; het vertoont geen spoor van plantenleven. Achter de streek van ijs, die de kusten als met een heg omgeeft, ziet het oog niets dan eene eentoonige vlakte van eeuwig ijs, dat de gedaante van den grond slechts door zekere flaauwe schaduwen laat raden.

Men vond zich genoodzaakt van hier een weinig noordwaarts te wenden. Onder den 130 lengte-meridiaan vond dumond d'urville weder eene onoverkomelijke ijsbank, die zich over eene groote lengte uitstrekte en die naar zijn oordeel ergens tegen eene kust moest aanleunen. Hij meende zelfs het land te zien en noemde het Clarie. Echter waren niet alle officieren het hierin met den bevelhebber eens. Men kan zich in de poolstreken zoo gemakkelijk vergissen. Dikwijls is men in verzoeking om zelfs onbewegelijke mistbanken, die op de zee rusten, voor land te houden. Ook dan, als men stoot op een ijsveld van groote afmeting, kan men nog niet volstrekt verzekerd zijn, dat het ergens tegen het land zijn steunpunt moet hebben. Het is wel waar, dat eene diepe zee nooit geheel bevriest en dat de kusten en eilanden de middenpunten zijn, vanwaar de ijsvorming uitgaat. Maar ijsbergen, die op eene ondiepte vast raken, kunnen ook de kernen worden, rondom welke zich ontzaggelijke ijsbanken vast zetten. Somtijds breekt deze massa, die slechts met een enkel punt aan den zeebodem vastzit, den boei, die haar gevangen houdt, rukt zich los en geraakt in beweging. Maar de basis, waarmede zij op den zeegrond vast zit, kan zich ook verbreeden en met de jaren aanwassen en zoo eene hoogte en uitgebreidheid verkrijgen, niet minder dan de ijsbanken, die zich aan de vaste kust hebben aangezet.

Maar in het hier vermelde geval had dumont d'urville gelijk. De Amerikaansche expeditie, die eenigen tijd later deze streken bezocht, heeft zijne ontdekking bevestigd.

[ 192 ]Kapitein wilkes, de bevelhebber der Amerikaansche expeditie, zeilde van Sidney uit en kwam spoedig, door gunstige winden voortgestuwd, op eene hooge breedte. In het begin van Januarij ontmoette hij de eerste ijsbergen op 61 graden breedte. Zij werden van dag tot dag grooter en talrijker, en op de breedte van 64 graden ontmoette hij de onmetelijke ijsvlakte, wier scherpe uiteinden zich als regtstandige en aaneen gesloten ijsmuren voordoen. Den 16 Januarij ontdekte hij de eerste sporen van land. Hij voer langs de groote ijsbank tusschen de ijsbergen. Onder den 147sten graad lengte zag hij de zee naar het zuiden open en voer in die rigting tot den 67sten graad breedte. Maar in plaats van eenen doortogt vond hij slechts een inham. Ten oosten en westen bemerkte hij land achter den ijsgordel, die de kusten omgaf. Weldra verliet hij deze baai en voer, altijd met land in het gezigt, langs de kust van Adélie. Daar werd hij door een verschrikkelijken storm overvallen. De sneeuw viel met zulk een overvloed, dat het onmogelijk was verder dan eene scheepslengte vooruit te zien. Van tijd tot tijd zag men in die digte sneeuwjagt ijsbergen, door de woedende golven voortgestuwd, als reusachtige witte spoken voorbij ijlen. Toen langzamerhand de storm bedaarde en het zonlicht dit vreeselijk tafereel verlichtte, merkte men eerst de geheele grootheid van het gevaar, dat men had doorgestaan.

Wilkes zette in een naauw kanaal langs het kustijs zijnen togt voort. Hij zag het land, dat geheel met sneeuw bedekt, zich steil verhief tot eene hoogte van omstreeks 1000 meters. Hij volgde steeds dezen onafgebroken ijsgordel en zeilde de kaap voorbij, die dumont d'urville den naam van Clarie had gegeven. Op eenen ijsberg, dien men beklom, vond men steenbrokken van het land, dat zich achter dien vasten onbestijgbaren ijsmuur bevond. Hij zette zijn togt westwaarts voort tot den 100sten graad lengte. Daar buigt zich de kust naar het noorden. Het saisoen was nu te ver gevorderd om het Enderby-land te bereiken. Hij had nagenoeg op de hoogte van den poolcirkel eenen weg van 70 lengtegraden afgelegd.

(Wordt vervolgd.) 
 

 
[ 193 ]
 

OVER DE ZUIDPOOLTOGTEN;

DOOR

A.T. REITSMA.

(Vervolg en slot van bladz. 192).

 

 

Op een geheel ander punt werd de Zuidpoolzee door de Engelsche expeditie onder bevel van kapitein james clark ross onderzocht. Deze expeditie was geheel tot wetenschappelijke doeleinden bestemd. Twee groote, sterk gebouwde schepen, de Erebus en Terror—namen, die de verschrikkingen aanduiden, welke zij zouden moeten bekampen—waren geheel voor dit onderzoek uitgerust; en de man, die aan het hoofd stond, was bekend als een man van den grootsten moed en van onwankelbare tegenwoordigheid van geest.

Hij besloot in de Zuidpoolzee door te dringen onder den 170sten graad westerlengte, omdat ballenij daar de zee tot op 69 graden breedte vrij van ijs had gevonden. Hij baande zich den weg door het drijfijs, eenen drie graden breeden gordel van hier zamengedrongen, door van elkander gescheurde ijsschotsen, die slechts hier en daar langs smalle kanalen en kloven kon worden doorgeworsteld. Het gelukte hem dezen gordel van pakijs binnen weinige dagen door te komen en reeds den 1 Januarij 1841 passeerde hij den poolcirkel. Weldra bevond hij zich in eene zee vol magtige ijsbergen. Kort daarop geraakte hij in vrijer water en den 11 Januarij ontdekte hij land Het was gevormd uit bergspitsen, geheel met sneeuw bedekt en door een hoog ijsveld ontoegankelijk. Naarmate hij zijnen togt voortzette, zag hij aan den horizon twee rijen van bergen zich achter elkander verheffen. Groote gletschers vulden de valleijen tusschen die bergen en daalden af tot den steilen ijsmuur, die de kust omboordde. Op sommige punten staken de rotsen hare spitsen door den dikken witten sneeuwmantel en verhieven zich tot eene hoogte van 2500 en 3000 Ned. ellen. Hij noemde de nieuw ontdekte kust Victoria-land.

[ 194 ]Op een klein eiland, waar hij landen kon, door hem Possessions-eiland genoemd, vond hij niet de minste sporen van plantengroei, zelfs niets van de schraalste mossoorten. Het geheele eiland droeg het karakter van vulkanischen oorsprong. Het had eene hoogte van ongeveer 300 voet. Ofschoon hier niet het geringste spoor van plantengroei was te ontdekken, bedekten tallooze scharen pinguins het geheele eiland tot aan de spitsen der rotsen. Behalve walvisschen, robben, zeemeeuwen, stormvogels en de mollusken en weinige visschen, die dezen dieren tot voedsel dienen, zijn de pinguins de eenige bewoners dezer eenzame en doodsche streken. Deze vogels zijn zoo weinig schuw, dat zij zich door den jager laten naderen en met knuppels dood slaan. Ook de walvisschen zijn in deze weinig bezochte zeeën zoo weinig schuw, dat ze niet eenmaal voor de schepen uit den weg gaan, en tevens zoo talrijk, dat men meer dan eens van den Erebus dertig in verschillende rigtingen te gelijker tijde kon tellen. Steeds verder drong hij door naar het zuiden met de kust in het gezigt tot op 74 graden zuiderbreedte, de hoogste breedte, die tot hiertoe in de zuidpoolstreken was bereikt. Hij landde op een klein eiland, dat hij den naam van Franklin gaf. Kort daarop bemerkte men aan den horizon eenen berg, die zich meer dan 4000 ellen verhief. Het was een vulkaan in volle werking. Van uur tot uur schoten dikke rookwolken uit den reusachtigen kegel. Als de rook in hangende wolken neersloeg, werden deze gekleurd door den rooden vuurgloed van den krater. Op het punt, waar de rookwolk uit den krater brak, was zij niet minder dan 100 ellen in middellijn. Dit schouwspel gaf een grootsch kontrast tusschen de strakke kalmte van eene door ijs verstijfde natuur en de hevigheid van het onderaardsche vuur. Men noemde dezen kolossalen vulkaan, hooger dan de Etna en de piek van Teneriffe, naar een der schepen de Erebus. Op geringen afstand van dezen vuurberg verhief zich de kruin van eenen uitgedoofden of althans rustenden vulkaan, van nagenoeg dezelfde hoogte, dien men naar het andere schip de Terror noemde. Ross bevond zich destijds, den 2den Februarij, op 78° 4' zuiderbreedte, het zuidelijkste punt, dat ooit op onzen aardbol bereikt is.

Over 't algemeen vindt men in de zuidpoolstreken meer sporen van [ 195 ]vulkanische werking dan rondom de noordpool. Binnen den noordpoolcirkel vindt men alleen het kleine eiland Jan Maijen, ten noorden van IJsland gelegen, hetwelk van vulkanischen oorsprong is. Maar in het zuiden is dat geheel anders. Voordat ross den vulkaan Erebus ontdekte, had hij reeds sporen van vulkanische uitbarstingen gevonden op de Auckland- en Campbell-eilanden en op Victoria-land. Op het kleine eiland Possession vond hij eenen grond, gevormd uit conglomeraat trachyt, basalt en lava. Het eiland Astrolabe, door dumont d' urville ontdekt en nabij Louis-Philippe-land gelegen, heeft een ringvormigen krater. Op het eiland Deception vond men afwisselende lagen van asch en van sneeuw, die in ijs veranderd was. Men kan daaruit zien, hoe spoedig de vulkanische uitwerpsels zich onder dit klimaat afkoelen, daar ze niet eens in staat waren de sneeuwlaag, waarop ze nedervielen, geheel te doen smelten. De kegel van den Erebus was tot aan den rand van zijnen krater met sneeuw bedekt. Alle eilanden, die evenwijdig aan Louis-Philippe-land op eene rij liggen, hebben eene kratervormige gedaante. Op het eiland Deception ontsnapt nog gas uit meer dan honderd vijftig openingen, en bronnen van heet water, die midden tusschen de sneeuw ontspringen, storten zich in eene altijd bevroren zee. Op de Zuid-Shetlandsche eilanden vindt men den kleinen vulkaan, Bridgeman geheeten, die geheel afgezonderd zich in de zee tot eene hoogte van 160 Ned. ellen verheft en nog rook uitwerpt.

Den 28 Januarij bevond men zich op 76 graden zuiderbreedte. De afwijking van de magneetnaald bedroeg meer dan 95 graden oostelijk. Had de magneetnaald in plaats van juist in de rigting van de noord- en zuidpool te wijzen, 90 graden afwijking vertoond, dan zouden zij zich op dezelfde breedte als de magnetische pool bevonden hebben; nu waren zij reeds zeer verre bezuiden dit punt. Er bestond echter geene mogelijkheid om dit punt te bereiken, omdat het op het vaste land gelegen was.

De ijsmuur, die hier de kust omgeeft, rust niet op den grond der zee. Men kon op 410 vademen den bodem der zee niet peilen. Deze geheele ijsmassa is dus alleen aan de kust vastgevroren. Zij verheft zich tot eene hoogte van ongeveer 60 ellen en heeft niet minder dan [ 196 ]300 ellen diepte beneden de oppervlakte der zee. Achter dezen steilen ijsmuur, boven volkomen vlak en aan de kanten zonder inhammen of vooruitstekende deelen, zag men eene rij hooge bergen, die zich tot op den 79sten graad naar de pool uitstrekte. Dit zuidelijkste punt van onzen aardbol, hetwelk ooit door een menschelijk oog gezien is, noemde ross naar den noordpoolreiziger, die het verste in het noorden was doorgedrongen, het Parry-land.

Hij vond hier slechts enkele ijsbergen, die eene hoogte van 60 ellen hadden. Zij waren kennelijk afgebroken stukken van den langen ijswal, die de kusten omzoomt, en zaten vast aan den zeegrond op eene diepte van 250 vademen. Boven van zulk een ijsberg, dien men beklom, kon men de hooge ijsvlakte overzien. Zij geleek op eene onoverzienbare vlakte van gesmolten zilver.

Het was onmogelijk ergens aan land te komen. De geheele kust was een gelijkvormige loodregte ijswal van 150 tot 300 voet hoogte. Nergens vertoonde zich eene spleet, langs welke men den top kon bereiken. Aan den voet dier ijsklippen lagen kleinere ijsbrokken verstrooid, die door het geweld der zee, welke er tegen aansloeg, waren los gebeukt. Meer dan 250 Engelsche mijlen was men langs dezen ijswal gevaren, toen er zich eindelijk een inham in vertoonde. Men kon hier den ijswal op verschillende punten meten en meer van nabij waarnemen. Men zag toen, dat de loodregt schijnende wanden niet geheel regt waren, maar naar alle zijden overhelden. Op sommige plaatsen hingen aan de overhellende randen kolossale ijskegels;—een teeken, dat het zelfs in deze streken somtijds dooijen kan.

Het was hem onmogelijk verder den ijswal te volgen, daar men zich dan bloot stelde om in het op nieuw zich vormende ijs vast te vriezen. Hij besloot daarom noordwaarts te stevenen. Op dezen weg ontmoette hij de vijf kleine eilanden, die balleny eerst had ontdekt.

Na dezen eersten togt ondernam kapitein ross nog twee andere. Hij ging in 1842 van de Falkland-eilanden naar de Nieuw-Shetlandeilanden en bezocht de door dumont d' urville bezochte kusten, die hij Louis-Philippe- en Joinville-land had genoemd. Ross deed op dezen togt de ontdekking, dat Louis- Philippe-land slechts een groot [ 197 ]eiland is. Hij zeilde de straat door, die dit eiland van de Nieuw-Shetlandsche scheidt. Over 't algemeen waren zijne laatste ontdekkingstogten veel armer in resultaten dan de eerste.

Op den 21 Februarij 1842 bevond hij zich op 76° 42' zuiderbreedte en 166° westerlengte boven eene bank, die echter nog 1150 voet beneden de oppervlakte der zee lag. Hij was hier omringd van ontzaggelijke ijsbergen, die, van de plaats van hun ontstaan losgeraakt, hier op eene diepte van 200 vademen waren blijven vastzitten. Sommigen van deze bergen droegen op hunne oppervlakte groote, zwarte rotsblokken van vademen middellijn. Waarschijnlijk waren het overblijfsels van nog grootere ijsmassa's, die deze rotsgevaarten hadden los gescheurd en medegevoerd.

Kort daarop bevonden zij zich wederom in de nabijheid, soms zelfs tot op slechts 3000 schreden afstands, van den onoverklimbaren ijswal. Uit de menigte drijvende ijsschollen, die met aarde en steenen overdekt waren, besloten zij, dat er land aanwezig moest zijn. Maar hoewel de ijsmuur op sommige plaatsen slechts 80 voet hoog was, was het volstrekt onmogelijk dien te beklimmen, omdat de ondoordringbare en door elkander heen woelende ijsschollen elken toegang tot den ijswal verhinderden.

De vreeselijke gevaren, die zij te midden van ijsschollen van 50 tot 1000 schreden omvang en van 10 tot 40 voet dikte hadden door te staan, gaan alle voorstelling te boven. Den 17 Januarij 1842 bevond kapitein ross zich midden tusschen zulk drijfijs. Hij legde zijn schip met meer dan acht duim dikke ankertouwen aan een ijsveld vast. De ijsschots en het schip slingerden zoo geweldig, dat de ankertouwen, het eene na het andere, als vioolsnaren sprongen, zoodat men naauwelijks tijd had telkens nieuwe kabels vast te maken. Beide schepen hadden zich aan het ijsveld vast gemaakt, om niet,door den storm van elkander gescheiden te worden. Maar na middernacht werd de storm en golfslag zoo hevig, dat beide schepen van het ijsveld los scheurden en alleen door middel van kanonschoten signalen konden geven, om in elkanders nabijheid te blijven. Zoo bevonden zij zich tusschen rollende ijsmassa's, zoo hard als granietrotsen, die, door de golven heen en weder geworpen, vaak met zooveel geweld [ 198 ]tegen de schepen aanbonsden, dat de masten trilden. Elk oogenblik scheen het, alsof de van alle kanten aanstormende ijsmassa's de schepen zouden vergruizelen. Door onophoudelijk de rigting der schepen te veranderen, door nu eens bij te draaijen, dan met volle zeilen voort te ijlen, trachtte men het gevaar te ontgaan. De balken en verdekken kraakten en bogen, als nu en dan eene drijvende ijsrots door het geweld der golven tegen de scheepswanden werd gestuwd. De grootste krachtsinspanning en de koelbloedigste koenheid waren naauwelijks in staat verderf en dood van de ranke kielen te weren. Het moedigste hart werd met schrik en ontzetting vervuld bij het van alle kanten aanstormen en door elkander heen woelen dier zware ijsmassa's, die elke seconde het schip dreigden te verpletteren.

Kapitein ross beschrijft ons dezen vreeselijken storm met de volgende woorden: »Des nachts om twee uur had de storm zijne vreeselijkste woede bereikt. Ofschoon wij reeds verscheidene mijlen diep in het pakijs waren ingedrongen, kon men echter geene vermindering in de dikte van het ijs bemerken, en onze schepen rolden en kraakten midden onder de zware massa's van verpletterende bergen, boven welke de zee met hare reusachtige golven woedde, de eene groote massa op de andere stapelde en ze dan weder diep onder hare schuimende baren begroef, met vreeselijk geweld ze tegen elkander stootend en verpletterend. De huiveringwekkende verhevenheid van zulk een tooneel kan noch gedacht, noch beschreven worden, nog veel minder kan men de gewaarwordingen gevoelen dergenen, die in zulk eenen toestand verkeeren. Ieder hield zich op het verdek vast en verwachtte zijn lot met berusting in den wil des Allerhoogsten, die alleen ons bewaren en uit dit gevaar redden kon. Met ademlooze, angstige verwachting namen wij de uitwerking van elken nieuwen stoot en de sidderende beweging der waggelende masten waar, terwijl wij elk oogenblik verwachtten ze te zullen zien nedervallen. Ofschoon het geweld des storms om vier uur in den namiddag eenigzins verminderd was, zoo blies hij toch nog met ongemeene hevigheid; de windvlagen wierpen het schip geheel op zijde en dreigden de stormzeilen in flarden te scheuren; bij geluk waren zij geheel nieuw, anders hadden zij zulke verschrikkelijke [ 199 ]rukwinden niet kunnen doorstaan. Op dezen tijd was de Terror ons zoo nabij, dat, als hij zich op den top van de eene golf verhief, de Erebus zich op de spits van de naaste onder lij bevond; de afgrond tusschen de beide schepen was dan met rollende ijsklompen aangevuld, en als de schepen tusschen de golven in de diepte afdaalden, was van het dek van het eene de groote marsra van het andere over de kam van de zich tusschen beiden verheffende golf nog even zigtbaar. Men kan zich daaruit eene voorstelling vormen van de hoogte der golven en van de gevaarlijkheid van onzen toestand."

Eerst na 28 uren aaneen geduurd te hebben, bedaarde de storm. De sneeuw, die in digte vlokken gevallen was, hield eindelijk op, en men mogt zich weder gelukkig achten het vreeselijkste doodsgevaar ontkomen te zijn.

Ook ten westen van het Victoria-land zette ross zijne onderzoekingen voort om, ware het mogelijk, de magnetische zuidpool te bereiken. Maar ook hier waren alle inhammen der kusten met vast ijs van meer dan 100 voet dikte opgevuld. De geheele kustlijn bestond uit loodregte ijsklippen van 200 tot 300 voet hoogte, voor welke zich eene menigte ijsbergen, die op den zeebodem vast zaten, mijlen ver uitstrekten. Men zag hier bij volkomen helder weder eene hooge bergketen, die zich tot verre in het westen uitstrekte. Zij zagen zich dus genoodzaakt zich noordwaarts te wenden. Nadat zij zich drie graden van de zuidpool verwijderd hadden, gelukte het hun weder westwaarts den koers te rigten. Hier kwamen zij op het terrein, hetwelk door de Fransche en Amerikaansche expeditie reeds was bevaren; maar het gelukte kapitein ross niet in deze streken ver genoeg naar het zuiden in de ijszee door te dringen om de ontdekkingen van dumont d'urville en wilkes nader te kunnen onderzoeken.

Na deze ontdekkingstogten heeft niemand het weer gewaagd diep in de ijszee van het zuiden in te dringen. Wanneer een enkele walvischvaarder in de ijsvelden van den zuidelijken oceaan verzeilt, wendt hij hoe eerder hoe beter den steven noordwaarts en vlugt voor dien grimmigen vijand, die met onweerstaanbaar geweld uit de zuidpoolstreken [ 200 ]voorwaarts dringt om zich in de zeeën van meer gematigde luchtstreken op te lossen en te verdwijnen.

 

En wat zijn nu de resultaten geweest, vragen wij, van die gevaarlijke ondernemingen? Men is doorgedrongen tot 78 graden zuiderbreedte; men heeft op verscheidene punten land ontdekt; men heeft een groot getal lengtegraden afgelegd langs den ijsmuur, die overal den verderen voortgang stuit; men heeft dus op de kaart van het zuidelijk halfrond enkele punten kunnen aanteekenen en benoemen. Maar of de landpunten, die men ontdekt heeft, tot één groot vastland zamenhangen, hetwelk met eeuwig ijs en sneeuw is bedekt, dan of zich rondom de zuidpool een eilanden-archipel uitbreidt, waarvan de straten en doorgangen voor altijd zijn toegevroren, zoodat land en zee tot een reusachtigen ijsklomp zijn verstijfd;—wie zal dit beslissen, zoolang het niet gelukt den steilen ijswal te beklimmen en door togten in het binnenland nadere inlichting aangaande dit vraagstuk te verkrijgen? Dumont d'urville hield zich overtuigd, dat de ijswal een zamenhangend groot vastland als een gordel omgaf. Maar ross betwijfelde dit, omdat zijns inziens de kustenlinie op verre na niet in genoegzame uitgestrektheid en zamenhang is onderzocht om daaruit het bestaan van zulk een vastland af te leiden.

Maar hoewel het bestaan van een vastland aan de zuidpool geenszins voor volstrekt bewezen geacht kan worden, zoo heeft het toch allen schijn van waarheid voor zich. Als men toch de verschillende tot hiertoe ontdekte kusten, Victoria, Adélie, Clarie en Enderby tot elkander in verband brengt en er bij in aanmerking neemt, dat zij, naar het schijnt, in ééne rigting voortloopen zonder ergens eenige aanmerkelijke openingen of inhammen te vertoonen, dan moet dit wel den indruk maken, dat men geen groep van los verstrooide eilanden, maar een zamenhangend vastland voor zich heeft.

Maar het bestaan van zulk een zuidpoolland is naauw verbonden met de vraag naar de gemiddelde temperatuur, die in de zuidpoolstreken heerscht. Tot aan den 50sten breedtegraad schijnt de temperatuur vrij evenmatig verbreid te zijn over het noordelijke en zuidelijke halfrond. Maar als men op hoogere breedten komt, schijnt [ 201 ]de koude naar de zuidpool toe veel sterker toe te nemen en een hoogeren graad te hebben, dan op dezelfde noorderbreedte. Doch ook met opzigt tot dit punt verkeert men tot hiertoe in groote onzekerheid. Het is wel waar, dat het drijfijs uit de Zuidpoolzee zich veel verder uitstrekt dan aan de noordpool. Het is volstrekt niet buitengewoon kolossale ijsbergen aan te treffen op 46 en 47 graden zuiderbreedte. Het gebeurt dikwijls, dat schepen, die kaap Hoorn omvaren, daar met drijvende ijsvelden te kampen hebben. In de maand April van het jaar 1888 vond men zelfs ijs op eene hoogte van 35 graden. Doch dit verschijnsel laat zich zeer wel verklaren uit de omstandigheid, dat het zuidpoolijs een veel vrijer en opener zee heeft om zich ongehinderd tot op groote afstanden te verbreiden, terwijl het noordpoolijs in bogtige doorgangen opgesloten met veel minder spoed zijn togt voortzet en zoo langer aan de zonnestralen wordt blootgesteld.

Men moet daarbij in aanmerking nemen, dat men de zuidpoolstreken nog nooit op eenen anderen tijd bezocht heeft, dan als het daar in het midden van den zomer is. Men heeft nog nooit daar, zooals in de noordpoolstreken, overwinterd. Nu is het wel door de waarnemingen van allen, die deze zeeën hebben bevaren, boven allen twijfel, dat de zomer-temperatuur daar veel kouder is dan de zomertemperatuur op gelijke noorderbreedte. Zelfs in Februarij, die in het zuidelijk halfrond met onze maand Augustus overeenkomt, dus in het warmste van den zomer, stond de thermometer 18 graden en op den middag nog 16 graden onder het vriespunt, terwijl in het noorden op dezelfde breedte de zon, die dan niet ondergaat, zoo sterk werkt, dat van elken ijsberg waterbeken afstroomen en zich groote waterplassen op de drijvende ijsvelden vormen. Het mogt dan ook wel voor eene groote zeldzaamheid gelden, dat men op vele punten van den overhellenden ijswal ijskegels zag neerhangen, die uit bevrozen dooiwater waren gevormd.

Om zich eenig denkbeeld te vormen van die zomertemperatuur, behoeft men alleen te bedenken, dat hoet overspattende zeewater door de snijdende koude, die met een zuidewind over de ijsvlakte den zeevaarder tegen waait, terstond tot ijs stolt, zoodat de bemanning [ 202 ]onophoudelijk in de weer moet zijn om het ijs, dat zich op het dek en aan het want vast zet, daarvan los te rukken. Een feit op eene zuidpool-expeditie geeft ons klaarder voorstelling van de zomerwarmte, die daar heerscht, dan de mededeeling van de thermometer-graden uit het scheepsjournaal. Toen men eens het ijs aan den boeg los hakte, vond men een visch in het ijs vast gevroren. Deze was zeker door eene golf tegen den scheepsboeg aangeslagen, maar eer hij den tijd had naar beneden te vallen, met het water daaraan vastgevroren.

Het kan ons dan ook geenszins bevreemden, dat men tot hiertoe op de eilanden en kusten van de Zuidpoolzee geene de minste sporen van planten- en dieren-leven heeft gevonden; terwijl daarentegen de zomer in de noordpoollanden eene groote verscheidenheid van planten oplevert en aan duizende dieren en vooral aan tallooze vogelzwermen voedsel verschaft. In de zuidpoolgewesten daarentegen heeft de altijddurende koude alle leven verbannen.

Als men nu uit de koude, die er in den zomer heerscht, volgens de evenredigheid, die er in de noordpoollanden bestaat, een besluit wilde trekken tot de koude, die er in den winter bestaan zal, ja, dan zouden wij eene temperatuur krijgen, waarvan wij ons geene voorstelling meer kunnen vormen, van honderde graden onder het vriespunt. Maar deze gevolgtrekking gaat geenszins door. Daar op het zuidelijk halfrond het water verreweg de overhand heeft over het land, zoo is het hoogst waarschijnlijk, dat, zoo de zomers er al veel kouder zijn dan in het noordelijk halfrond, de winters daarentegen naar evenredigheid veel minder gestreng zullen zijn.

De grond van dit verschijnsel ligt voor de hand. De zonnestralen dringen veel dieper in het water door, dan in het land. Valt nu de winter in, dan zal het land veel spoediger afkoelen dan de zee. Het warmtekapitaal in den grond besloten is zeer spoedig verbruikt. Maar geheel anders is het met de zee. Het warmtekapitaal, dat zij in den zomer heeft vergaderd, blijft haar veel langer bij. Zij geeft daarvan dagelijks iets af aan de koudere lucht, die haar omgeeft, en verwarmt daardoor de landen, die zij omgeeft of bespoelt. Terwijl het land spoedig zijn warmte-voorraad uitstraalt, behoudt zij dien en geeft dien eerst langzaam en bij kleine hoeveelheden af.

[ 203 ]Dit verschil van land- en zeeklimaat verklaart ons, waarom in Siberië bij voorbeeld des zomers eene bovenmatige hitte en des winters eene noordpoolkoude heerscht, terwijl het verschil van zomer- en winterklimaat in het van alle zijden door de zee bespoelde Engeland daarbij vergeleken slechts uiterst gering is.

Passen wij dit toe op het Zuidpoolland, dat van alle zijden door eenen onmetelijken oceaan omgeven is, dan wordt het ons hoogst waarschijnlijk, dat het verschil tusschen het zomer- en winterklimaat daar niet zoo groot zal zijn als in het noorden. De zee moet daar van den warmtevoorraad, dien zij in den zomer heeft opgedaan, eene oneindig grootere hoeveelheid door langzame afstraling aan den dampkring teruggeven, waardoor de temperatuur merkelijk verzacht moet worden. Maar die zelfde zee neemt ook weder uit den dampkring eene ontzaggelijke massa warmte, die van de zon afstraalt, in zich op en houdt die vast, waardoor de dampkring merkelijk afgekoeld wordt en dus de zomer eene zeer lage temperatuur verkrijgt.

Deze vooronderstelling wordt bevestigd door de klimatologische waarnemingen, die op andere punten van den zuideroceaan zijn gemaakt. Wat men van de buitengewone koude in Vuurland aan de zuidspits van Zuid-Amerika verhaald heeft, is later gebleken zeer overdreven te zijn. Terwijl op Newfoundland alle havens gedurende den winter zijn toegevroren, zoodat de vaart er zelden voor het midden van April geopend is, zoo worden daarentegen de bogten en inhammen op Vuurland zelden met ijs bedekt. Bij eene zeer geringe zomerwarmte heeft men ook eenen zeer zachten winter. De inboorlingen, die door lange gewoonte tegen de invloeden van het klimaat gehard zijn, gaan er tusschen den 50 en 54 graad zuiderbreedte geheel naakt en versmaden zelfs de kleeding, die men hun geeft. Papegaaijen en kolibris zijn in de zuidelijke en westelijke deelen van de Magellaanstraat zeer talrijk. Ook op de Macquarie-eilanden, ten zuiden van Nieuw-Zeeland, op 55 graden breedte, vindt men inheemsche papegaaijen, die in Europa op denzelfden graad noorderbreedte zeker niet in de open lucht zouden kunnen leven. Ook op het eiland Kerguelen schijnt eene vrij gelijkmatige temperatuur te heerschen. Toen cook midden in den zomer (December en Januarij) dit eiland bezocht, [ 204 ]vond hij het met sneeuw bedekt; en toen later kapitein ross zich daar in den winter ophield, daalde de thermometer slechts zelden onder het vriespunt, en de sneeuw bleef nooit langer dan twee of drie dagen op de lage vlakten liggen.

Dat de lage zomertemperatuur in de zuidpoolge westen den plantengroei en het dierlijk leven belemmert, laat zich ligt begrijpen. Heeft men op de eilanden, die aan den voet van het vaste zuidpoolland verspreid liggen, zelfs geene sporen van plantengroei gevonden, ook op lagere breedten, op de in den zuidpooloceaan verspreide eilanden, worden slechts schaarsche sporen van organische ontwikkeling opgemerkt. Zoo is b.v. op het eiland Kerguelen de staat van vegetatie nagenoeg gelijk aan het op veel hooger noordelijke breedte liggende Spitsbergen en Melville-eiland, ofschoon het eerste nog in verscheidenheid van soorten bij de laatste verre achterstaat. Terwijl de flora van Melville-eiland 67 en van Spitsbergen 45 phanerogame plantensoorten telt, bezit Kerguelen-eiland er slechts 18 soorten, waarvan nog 8 slechts eenigermate algemeen verbreid zijn. Landdieren werden er niet gezien; 15 soorten van zee vogels werden er gevangen. Uit de klasse van insekten vond men slechts vier: een kever, eene mot en twee vliegen. De zee is in de nabijheid van het eiland echter vol van verschillende zeedieren; inzonderheid worden walvisschen in groote menigte aangetroffen.

Als de uiterste grens van plantengroei kan het Cockburn-eiland gelden, gelegen op (64° 12' zuiderbreedte en 56° 49' westerlengte. Daar vindt men eene flora, die uit 19 soorten bestaat, waarvan 7 aan dit eiland eigen zijn. Het zijn niets dan cryptogamische gewassen uit de orden der mossen, wieren en lichenen. Dit eiland verheft zich kratervormig uit de zee tot eene hoogte van 2700 voet. In de weinige aarde, die zich tusschen de steenblokken aan den voet des bergs verzamelt en die alleen in den zomer onder den onmiddellijken invloed der zonnestralen aan de oppervlakte een weinig ontdooit, vindt deze plantengroei een schraal en kommerlijk voedsel.

Maar aangenomen dat de wintertemperatuur in de zuidpoolstreken in evenredigheid van de koude, die er in den zomer heerscht, zacht genoemd mag worden, zoo zal de koude er in den winter echter altijd nog [ 205 ]aanmerkelijk strenger zijn dan in den zomer. Tot welken graad van gestrengheid zij daar stijgen kan, kan onmogelijk worden nagegaan, omdat nog nooit een mensch in de zuidpoolgewesten overwinterde en het ook wel niet te denken is, dat iemand zich daaraan ligt wagen zal. Daarom kan ook de gemiddelde temperatuur van het geheele jaar niet worden aangegeven. Of dus het zuidpoolklimaat meer of minder koud is dan dat van de noordpool, kan voor als nog niet worden beslist.

Maar uit de waarnemingen der zuidpoolvaarders is het ontegensprekelijk gebleken, dat de zomers er veel kouder zijn dan aan de noordpool. Een noodzakelijk gevolg hiervan is, dat de geheele ijsvorming er ook geheel anders moet zijn dan in het noorden. Daar het ijs des zomers op verre na niet zoo sterk als in het noorden door den dooi wordt aangetast, vertoont het ook niet dat fantastiek karakter, hetwelk het in het noorden draagt. De ijsbergen zijn meer gelijkvormige, vrij regelmatige ijsblokken van eenvoudigen vorm, afgescheurd van den ijswal, die de kust omgeeft. De zonnestralen doen niet zoo als in het noorden beken en watervallen bij deze bergen neervloeijen, die ze op alle denkbare wijzen uithollen en doorboren, totdat zij dan weder door de invallende koude in die grillige vormen vast worden als rotsen van kristal. De zomerwarmte is aan de zuidpool niet sterk genoeg om het werk van den winter te verwoesten. Zij mag het voor een poos doen stilstaan, maar zij verstoort het niet. De ijsbouw gaat geregeld voort.

Maar hoe komt het dan, dat de geheele zuidelijke ijszee nog niet tot eenen reusachtigen ijsklomp is verstijfd? Hoe komt het, dat de zee telkens weder des zomers voor den moedigen zeevaarder den toegang tot den ijsmuur openlaat. Dit is niet zoo zeer te danken aan de werking van de warmte, die op de plaats der ijsvorming het ijs weeker en losser maakt of wel geheel doet smelten, maar veeleer aan de magt des winds en der stroomen. Aan alle zijden breidt zich rondom het ijzig zuidpoolland een onmetelijke oceaan uit. Steekt nu de zuidewind op, dan breekt hij de ijsvlakte, die zich aan den voet van den ijswal heeft vastgezet, scheurt die aan flarden en stuwt de ijsblokken steeds verder naar het noorden, waar zij door de warmer temperatuur aangetast [ 206 ]worden en eindelijk versmelten. Keert de wind om, dan nemen de ijsschollen den koers naar de plaats van hun ontstaan, hoopen zich op, vriezen aan elkander vast en veranderen de zee weldra in een onmetelijk ijsveld, dat uit zaamgevroren ijsschotsen is ontstaan.

Waar de ijsvorming plaats heeft op den vasten grond, of op ondiepten, waar het ijs zich op den zeegrond heeft vast gezet, laat zij zich het best denken als eene onmetelijke gletscherformatie, die in den ijswal haar uiteinde heeft. Waar die ijswal geen steun meer vindt op den grond van het strand, maar over eene diepe zee overhelt, daar moet hij vroeg of laat door zijn eigen gewigt afbreken. Deze afgebrokene stukken drijven dan als ijsbergen van reusachtige afmetingen, waarheen wind en stroom ze heenvoeren, vriezen nu eens aan elkander of aan de in zee gevormde ijsvelden vast, scheuren zich dan weder los en dobberen om, totdat ze door den zuidewind naar warmer streken voortgedreven, langzamerhand versmelten in de wateren des oceaans.

 

Zietdaar het weinige, dat ons tot hiertoe aangaande de zuidpoolgewesten is bekend geworden! Misschien zal het later gelukken de grens van den ijsmuur, die het zuidpoolland omgeeft, over hare geheele uitgestrektheid op te nemen en in kaart te brengen. Maar of het ooit gelukken zal in het binnenland door te dringen en over deszelfs geologischen en physischen toestand een meer helder licht te verbreiden, dit betwijfelen wij zeer. Men zal zeker eens de binnenlanden van Afrika in alle rigtingen doorkruist hebben, men zal elk eiland en elke klip in den Grooten Oceaan kennen; maar het land, dat de zuidpool van onzen aardbol omgeeft, zal wel altijd het ontoegankelijke en onbekende zuidland blijven.

 

 
[ 207 ]
 

VLECHTERS, MANDENMAKERS, WEVERS, VILT- EN TAPIJTWERKERS;

DOOR

P. HARTING.

 

 

Wanneer men eene tentoonstelling van voortbrengselen van menschelijke nijverheid bezoekt, dan is de eerste gewaarwording, die men ondervindt, een gevoel van verwarring, van overstelping. Zoo talrijke voorwerpen treffen het oog; zoo velerlei indrukken ontvangt de geest, dat het aanvankelijk eenige inspanning kost de aandacht te vestigen op elk dier voorwerpen afzonderlijk en den vlugtigen blik niet langer te laten ronddwalen langs het bonte geheel, dat zich daar aan den beschouwer vertoont.

Zoo is het ook met de tentoonstelling van dierlijke nijverheid, welke de natuur ons ter beschouwing aanbiedt. Inderdaad is ook hier de verscheidenheid zoo groot, dat het eene moeijelijke opgave is eenige orde te brengen in die lange reeks van gewrochten, die wel is waar allen getuigen van de moederzorg der natuur, doch die op de meest uiteenloopende wijzen zijn tot stand gebragt. Vooral geldt zulks van die voortbrengselen der dierlijke bouwkunst, bij welker beschouwing ik thans de aandacht des lezers wensch te bepalen.

Talrijk zijn de stoffen, welke de mensch verwerkt om daaruit, door vlechten, weven, breijen, knoopen, allerlei zaken te vervaardigen, die hem tot huisraad of kleeding strekken. Hij bezigt de buigzame takken van wilgen en andere boomen tot vervaardiging van allerlei mandenwerk; uit verschillende soorten van biezen, riet en grasstengels weet hij een kunstig matwerk te vlechten, dat vervolgens tot hoeden, doozen en velerlei andere dingen verwerkt wordt; de vezelen [ 208 ]van het vlas, van den hennep en van onderscheidene andere plantenstengels, het zaadpluis van den katoenboom, het haar van velerlei dieren, de zijde door rupsen gesponnen,—dat alles wordt door hem gebruikt om er kunstige weefsels uit zamen te stellen, die hem tot kleeding strekken, en tot het bereiken van vele andere oogmerken, waardoor zijn leven onderhouden of veraangenaamd wordt.

Maar hoe talrijk die door den mensch aan de natuur ontleende stoffen ook zijn, hoe groot ook de verscheidenheid zij der daaruit door hem vervaardigde voortbrengselen, toch wordt hij in dat opzigt door de dieren verre overtroffen. Ook onder hen zijn vlechters, mandenmakers, wevers en viltwerkers, maar terwijl de mensch, alleen door zijn verstand en ervaring geleid, uit de verschillende stoffen, die de natuur hem aanbiedt, slechts eenige weinige kiest, die hem gebleken zijn het meest geschikt te wezen voor de door hem beoogde doeleinden, is daarentegen het getal der door dieren tot dergelijke doeleinden en op dergelijke wijze verwerkte stoffen overgroot. Geene plant, of hare takken, wortelen, bladeren, het donzig bekleedsel van jeugdige knoppen en zaden, waar dat aanwezig is, worden door dezen of genen vogel tot het bouwen van zijn nest aangewend. Evenzoo strekken het haar van allerlei zoogdieren, de vederen zijner geslachtsgenooten of van zijn eigen ligchaam hem tot het spreiden van een zacht bedje voor zijne eijeren en jongen, terwijl eindelijk niet enkel de zijde van den zijdeworm, maar ook die van honderde andere soorten van rupsen en zelfs van spinnen hem een welkom middel aanbieden om de verschillende deelen zijner woning tot een stevig geheel te verbinden. Ja ook de reeds door den mensch tot draden en weefsels verwerkte stoffen versmaadt menige vogel geenszins, maar weet daarvan voor zijne bijzondere oogmerken partij te trekken.

Inderdaad, indien er in de dieren-maatschappij eene belasting geheven werd van de produkten hunner nijverheid, dan zoude het niet weinig moeite kosten daarvoor een behoorlijk tarief te ontwerpen, zoodat de tolbeambten elk dier produkten tot eene bepaalde klasse konden brengen, overeenkomstig den aard der stoffen, waaruit deze zijn zamengesteld.

Ook wane men niet, dat elke diersoort zoo blindelings door haar [ 209 ]instinkt geleid wordt, dat zij steeds dezelfde stoffen kiest om daaruit een nest te bouwen. Integendeel, het vervolg zal leeren, dat er ook in dat opzigt eene vrij groote verscheidenheid tusschen nesten, door dieren van dezelfde soort gebouwd, bestaat, hetgeen bewijst, dat de uiting van het instinkt zich wijzigt naar de omstandigheden, met andere woorden, dat de dieren kiezen tusschen de verschillende stoffen, die onder hun bereik zijn en daaruit diegene nemen, welke het best aan hun bijzonder oogmerk voldoen. Eene keuze nu veronderstelt eene zekere mate van overleg, een op grond van ervaring genomen besluit, en dat werkelijk deze laatste van invloed is op de handelingen van vele dieren, wordt reeds daardoor bevestigd, dat men meent opgemerkt te hebben, dat over het algemeen oudere vogels zorgvuldiger in hunnen nestbouw zijn dan jongere derzelfde soort.

Een paar voorbeelden ter opheldering van het gezegde moge hier eene plaats vinden.

Ik heb, terwijl ik dit schrijf, voor mij liggen vijf nesten van het winterkoningje (Troglodytes europaeus), een door geheel Europa en noordelijk Azië tot in Japan verbreid vogeltje, dat zich niet door fraaiheid van gevederte, maar des te meer door zijnen kunstigen nestbouw onderscheidt.

De algemeene gedaante van zijn nestje (zie fig. 1 der plaat) is meer of min langwerpig rond, met eene naauwe opening, naar voren en beneden gekeerd, juist groot genoeg om het vogeltje door te laten. Het bouwt dit nestje op verschillende plaatsen, tusschen struiken, op knotwilgen, tegen daken, tegen den oever van rivieren en andere wateren; een der voor mij liggende werd gevonden onder eene brug te Leiden, met vijf jonge vogeltjes daarin.

De meest gewone stof, die het winterkoningje tot het bouwen van zijn nest bezigt, is groen mos. Daaraan geeft het boven elke andere de voorkeur, en dat het geene moeite ontziet om die bouwstof, waar het deze bekomen kan, zelfs van tamelijk verre afstanden te halen, getuigt juist het zoo even genoemde onder eene brug midden in eene groote stad gebouwde nestje, hetwelk schier uitsluitend uit zulk mos is zamengesteld. Daarentegen zijn onder de vier overigen twee, van welke alleen het binnenste uit zulk een zacht mosbekleedsel, vermengd [ 210 ]met wol en dons, bestaat, terwijl daarentegen het buitenste van het eene grooiendeels uit hooi, van het andere uit bladeren en bladstelen is zamengesteld. Bij twee andere is die buitenvlakte op eene eigendommelijke wijze versierd met daarover verstrooide lapjes van witte, gele en zwarte korstmossen en bovendien met een groot getal vedertjes van verschillende vogels, een en ander daarop bevestigd door bundels spinragdraden en geheele cocons van spinnen, die deze draden geleverd hebben.

Waartoe deze versiering, die opschik, welke oogenschijnlijk geenerlei nuttige strekking heeft, daar toch die uitwendig aangebragte vedertjes weinig of niets tot de stevigheid van het geheele gebouw kunnen bijdragen?

Waartoe anders, dan dat het vogeltje zelf het fraai vindt, dat het er behagen in schept zijne woning, de wieg zijner jongen op te sieren. Of zoude men meenen aan de dieren alle schoonheidsgevoel te moeten ontzeggen? In geenen deele; althans van vele vogels moet men wel aannemen, dat schoone vormen, schitterende kleuren en bevallige bewegingen op hen eenen aangenamen indruk maken, en dat zij zich van dien indruk bewust zijn. Getuigen de pronkende kalkoen en paauw en de in Guyana levende rotshaan (Rupicola crocea), die, ten gevalle der om hem in het rond verzamelde wijfjes, eenen dans uitvoert, bestaande in huppelen, springen en allerlei sierlijke bewegingen, blijkbaar met geen ander doel dan om aan zijne toeschouwsters te behagen.

Er is nog eene bijzonderheid in den nestbouw van het winterkoningje, welke pleit voor de zoo even gegeven verklaring. Wanneer het paar een nestje gebouwd heeft, de eijeren daarin gelegd zijn en de moeder deze uitbroedt, dan gaat het mannetje toch nog voort met het bouwen van andere nestjes in de buurt van het eerste, maar deze zijn kleiner, minder zorgvuldig gemaakt en zonder eenige versierselen. Hij volgt de natuurlijke aandrift, die hem tot werkzaamheid aanspoort, maar alleen op het dak, waaronder zijn gaaike met haar toekomstig kroost rust, wordt de vlag geplant, die verkondigt, dat daar een vreugdefeest op handen is.

Het andere voorbeeld ontleen ik niet aan de klasse der vogels, die er trouwens eene menigte dergelijke aanbiedt, maar aan die der zoogdieren. Dit voorbeeld moge inzonderheid strekken ten betooge, [ 211 ]dat de dieren hunnen nestbouw ook wijzigen naar gelang van de plaatselijke omstandigheden.

Het zoogdier, hetwelk ik hier op het oog heb, is een der vele soorten van in het vrije veld levende muizen. Het is de kleinste soort, die hier te lande en door geheel Europa en Siberië voorkomt, en daarom ook den naam van »dwergmuis" (Mus minutus) draagt. Doch hoe klein en onaanzienlijk ook, is dit diertje merkwaardig, omdat het onder de bekende zoogdieren het eenige is, hetwelk in de kunst van nesten te bouwen met de vogels wedijveren kan. De dwergmuis graaft namelijk ook, even als andere muizen, onderaardsche


Nest van de dwergmuis, Mus minutus.

gangen, waarin zij haar leger van droog gras heeft, maar daarin werpt zij hare jongen niet. Tot dit doel wordt door haar een kunstig [ 212 ]nestje gebouwd, dat men op het eerste gezigt voor een vogelnestje zoude houden. Dit nestje is bijna bolvormig en zamengesteld uit los dooreen gevlochten drooge grashalmen; de opening voor den uit- en ingang bevindt zich ter zijde. In streken nu, waar weinig graan, maar daarentegen veel struikgewas is, zooals b.v. in onze duingronden, bevestigt de dwergmuis zijn nest eenvoudig tusschen de takjes van het laatste; doch bewoont zij daarentegen met graan bedekte velden, waar geen struiken in de nabijheid zijn, dan hangt zij haar nestje, zoo hoog mogelijk boven den grond, op aan eenige graanhalmen, het daaraan met eenige der lange bladeren van dezelfde plant vastknoopende. Het is om die reden, dat dit diertje ook de »hangmuis" (Mas pendulinus herm.) genoemd is. Tot het ophangen van haar nestje aan zulk een dun en teeder steunsel is de dwergmuis in staat eensdeels door hare geringe zwaarte, anderdeels door de vlugheid en zekerheid, waarmede zij klimt. In dit opzigt overtreft zij al hare geslachtsgenooten. Men heeft haar zien opklimmen niet alleen tegen de dunste takjes van struiken, maar zelfs tegen grashalmen, die zoo dun waren, dat zij zich met haar ter aarde bogen, en dit met hetzelfde gemak alsof die halm een ruwe boomstam ware.

Ook in den gevangen staat verliezen deze diertjes hunne neiging tot bouwen niet, en zelfs heeft men gezien, dat, indien men hun in dien toestand papiersnippers in plaats van hun gewoon bouwmateriaal gaf, zij ook daaruit een nestje poogden zamen te stellen.

 

Onder de vogels zijn er vele, die in bouwtalent voor dit zoogdiertje onderdoen. Ja sommige ontslaan zich zelfs van den moederpligt, waarvan zich het groote meerendeel op eene vaak zoo roerende wijze kwijt. Op Nieuw-Holland, Nieuw-Guinea, de Moluksche en Philippynsche eilanden leven namelijk eenige soorten van groote, hoenderachtige vogels, die men, wegens hunne krachtige pooten met lange teenen, die hen tot zeer schielijk loopen in staat stellen, onder den algemeenen naam van «loophoenders" zamenvat. Eenige der daartoe behoorende soorten (het geslacht Tallegallus) leven gezellig in groote troepen en bouwen gezamenlijk geweldig groote nesten, die echter zoo kunsteloos zijn, dat deze vogels eigenlijk onwaardig zijn [ 213 ]om opgenomen te worden in het gild, dat wij thans behandelen, en wij er hier alleen gewag van maken, omdat zij bijna even moeijelijk onder eenig ander kunnen worden gerangschikt, tenzij men hun welligt in het gild der metselaars een plaatsje mogt willen inruimen. Eenigen tijd vóór het eijerleggen beginnen de mannetjes en wijfjes gezamenlijk aan het nest te werken. Zij krabben met hunne groote, van lange nagels voorziene teenen aarde, gras en bladeren bijeen, aanvankelijk op kleine hoopen en werpen vervolgens deze bouwstoffen met hunne pooten achteruit naar de plaats, waar zij het nest willen bouwen. Terwijl dit nu allengs tot eene hoogte van vele voeten oprijst en eene kegelvormige gedaante aanneemt, leggen de wijfjes daarin hunne eijeren, die aldus geheel door de genoemde bouwstoffen overdekt worden. Het uitbroeden dezer eijeren laten zij echter verder geheel aan de natuur over. In dien grootendeels uit plantenstoffen zamengestelden hoop ontstaat namelijk eene gisting, eene soort van rotting, waarbij, ongeveer op gelijke wijze als zoo dikwerf in vochtig hooi plaats grijpt, eene groote warmte ontwikkeld wordt, die in dit geval de moederwarmte vervangt, even als ook wij in onze kunstmatige broedtoestellen de warmte der klokhen door die van rondstroomend warm water zoeken na te bootsen. De hoopen gras en bladeren zijn dus als natuurlijke broedtoestellen te beschouwen, en dat daarin een groot getal eijeren te gelijk kan worden uitgebroed, moge daaruit blijken, dat men in een enkel nest van de op Nieuw-Holland levende soort (Tallegallus Lathamii) soms eenige mudden dezer eijeren bijeen vindt, die elk drie en een halve E. duim lang zijn.

Reeds dit is voldoende om eenig denkbeeld te geven van de reusachtige grootte dezer nesten. Maar ook die soorten, welke niet gezellig leven, zooals de desgelijks op Nieuw-Holland te huis behoorende Leipoa ocellata, en wier nest om die reden slechts eenige weinige eijeren (8 of 10) bevat, achten zich daarom niet ontslagen van de taak om deze te begraven in zeer groote hoeveelheden van rottende bladeren, als wisten deze vogels, dat alleen dan de ontwikkelde warmte genoegzaam bewaard blijft, wanneer de massa groot genoeg is om aan den verkoelenden invloed der lucht weerstand te bieden. Een enkel paar dezer vogels bouwt een nest van vier tot vijf voeten [ 214 ]in omtrek. De tot gelijk doel dienende bladerenhoopen van Megopodius rubripes, op Celebes en Nieuw-Guinea, bereiken zelfs eene hoogte van tien tot vijftien voeten.

Voorwaar, indien deze vogels zich niet kwijten van de taak van het uitbroeden hunner eijeren, dan zal toch niemand hun, na het gezegde, onverschilligheid voor hun toekomstig kroost kunnen ten laste leggen; ja zelfs mag men veilig beweren, dat er geene zijn, die hun gelijk komen in de mate van arbeid, welke zij met vooruitziende ouderliefde verrigten. En tevens leveren zij een der merkwaardigste voorbeelden, hoe in de natuur hetzelfde doel op schijnbaar geheel uiteenloopende wijzen bereikt wordt.

Wenden wij ons nu naar die vogels, welke de eigenlijke leden van het gild der vlechters en mandenmakers zijn, dan ontmoeten wij in de gedaante, het maaksel, de wijze van zamenstelling hunner voortbrengselen eene zoo groote verscheidenheid, dat ik er inderdaad van moet afzien een eenigzins volledig overzigt daarvan te geven. Alleen dit gedeelte van mijn onderwerp zoude de stof tot vulling van een tamelijk lijvig boekdeel kunnen leveren. Ik mag van mijne lezers niet vergen mij op dien langen weg te volgen en zal mij dus beperken tot het doen eener keuze uit de vele merkwaardigheden, die de nestbouw der vogels zoowel in ons eigen vaderland, als in verre gewesten oplevert. Ik voel mij daartoe te eer gedrongen, omdat eene enkele beschrijving der nesten weinig strooken zoude met het doel, hetwelk ik mij voorstel te bereiken, en dat geenszins bestaat in het voldoen aan eene ijdele, kinderlijke nieuwsgierigheid, die alleen stemt tot naïve verwondering over al wat vreemd en zonderling is, maar veeleer daarin, om de natuur te schetsen van eene zijde, die in haar een groot wondervol geheel doet kennen, waarin middel en doel, oorzaak en gevolg onderling in het schoonste verband zijn. Aan de beschrijving der voortbrengselen van het bouwtalent der vogels zullen wij derhalve ook, voor zoover zulks noodig is, eenige bijzonderheden uit hunne levenswijze aanknoopen.

In het algemeen kan men zeggen, dat de eigenlijke bedoeling, waarmede de vogels hunne nesten maken, bestaat in het vormen van [ 215 ]eene geschikte holte of onderlaag om daarop hunne eijeren te leggen en te bebroeden, en tevens van eene veilige schuilplaats voor hunne daaruit gekomen jongen. Ouderliefde is bij velen de uitsluitende, bij de meesten de voornaamste prikkel, welke hen tot bouwen drijft.

Echter bestaan er ten dien aanzien eenige opmerkelijke uitzonderingen. Ik spreek hier niet van den koekoek en eenige andere vogels, die hunne eijeren ter uitbroeding in de nesten van andere, vaak veel kleinere soorten hunner eigene klasse leggen, noch ook van het misbruik, door sommige sterkere vogels gepleegd, om de zwakkere uit de door hen gebouwde nesten te verjagen en deze als hun eigendom in bezit te nemen. Een en ander leert ons helaas, dat ook in de vogelen-maatschappij, even als in die der menschen, zelfzucht en booze hartstogten menige handeling besturen. Maar reeds straks zagen wij aan het voorbeeld van het winterkoningje, dat vogels ook nesten kunnen bouwen, die niet bestemd zijn om eijeren en jongen te ontvangen, nesten, die om zoo te spreken, uit louter liefhebberij, uit lust tot uitoefening van het hun aangeboren kunsttalent, door hen worden gebouwd, even als,—men vergeve mij de vergelijking,—onze dames een gedeelte van haren tijd besteden aan het vervaardigen van fraaije handwerken, die haar eene genoegelijke bezigheid verschaffen, en waardoor haar leven en dat van anderen veraangenaamd wordt.

Er zijn echter ook vogels, die op eene veel treffender wijze toonen, dat er nog een andere prikkel tot bouwen dan enkel ouderliefde bij hen bestaan kan.

Ik moet mijne lezers daartoe wederom naar onze tegenvoeters heenvoeren, naar dezelfde wereldstreken, Nieuw-Holland en Nieuw-Guinea, waar wij zoo even vertoefden bij de beschouwing van de reusachtige nesten der loophoenders. Thans treft daar onzen blik een geheel ander voortbrengsel van dierlijke bouwkunst, met oneindig meer kunst zamengesteld dan de ruwe bladerenhoopen van dezen. Wij bevinden ons in een digt bosch, zamengesteld uit die eigendommelijke boomvormen met hunne regte takken en stijve, lederachtige bladeren, welke aan de Australische flora zulk een bijzonder karakter geven. Op een der geheel onder het lommer dier boomen verscholen plekje zien wij eene soort van prieeltje in het klein. Het is zamen [ 216 ]gesteld uit eenen vloer van dooreen gevlochten twijgjes en daarover heen verheft zich een gewelf, mede uit takjes gevormd, die bovenwaarts omgebogen en zamengevlochten zijn. Ook ontbreken aan dit landelijk verblijf geene sieraden; aan zijnen ingang en in zijn binnenste ontwaart men eene menigte van fraaije vederen van papegaaijen en andere vogels, snippers en lapjes van gekleurde kleedingstoffen, schelpjes en andere blinkende voorwerpen, die soms van grooten afstand daarheen zijn gebragt. Vraagt gij naar de bestemming van dit kleine, zoo fraai versierde gebouw? Het strekt tot tijdelijke verblijfplaats van een paar jonggehuwden, die daar hunne wittebroodsweken doorbrengen. Een paar satynvogels (Ptilorhynchus holosericeus), elk nagenoeg zoo groot als een duif, het mannetje in een glinsterend blaauwzwart, het wijfje in een olijf kleurig kleed gedoscht, hebben het tot dit doel te zamen gebouwd, en wel tot dat doel alleen, want eijeren of jonge vogels worden nimmer in deze prieeltjes aangetroffen.

Nog andere vogels in hetzelfde werelddeel, de in het oosten daarvan levende Chlamydera maculata, bouwen dergelijke tot hetzelfde doel bestemde lusthoven, doch die open zijn aan weerszijden en zoo meer gelijken op onze ouderwetsche berceaux. Deze hebben soms eene lengte van drie voeten, en de buitenzijde dezer uit vlechtwerk bestaande gaanderij is bekleed met gras, terwijl de vloer netjes met steentjes is bestrooid. Even als de vorige soort verzamelt ook deze allerlei blinkende en fraai gekleurde voorwerpen om daarmede de beide ingangen van haar verblijf op te sieren. Ook kennen de inlanders die neiging dezer verschillende soorten van vogels zoo wel, dat zij, indien eenig klein voorwerp, b.v. eene pijlspits, door hen gemist wordt, dit gewoonlijk daar ter plaatse gaan zoeken en ook vaak terug vinden.

Trouwens, het is bekend, dat eene dergelijke neiging ook bij andere ons beter bekende vogels, zooals de raaf en de ekster, bestaat, waaraan het spreekwoord: »hij steelt als een raaf" ontleend is. Weiligt kan men zelfs aan die zucht om al wat schittert naar hun nest te slepen de zonderlinge neiging voor vuur toeschrijven, die de Zwitsersche alpenkraaijen (Pyrrhocorax alpinus) noopt gloeijende kolen en brandende stukken hout in haren snavel mede te voeren, waardoor reeds meermalen brand gesticht is.

[ 217 ]Hoogst waarschijnlijk vindt in diezelfde zucht eene bijzonderheid der levenswijze van eenen anderen vogel hare verklaring. Ik bedoel den in Engelsch-Indië zoogenaamden Indischen spreeuw (Loxia bengalensis), die zijn uit dooreen geweven grasvezelen zamengesteld, fleschvormig nest, met de opening benedenwaarts gekeerd, bouwt in den top van een palm- of anderen hoogen boom. Deze vogel voedt zich met insekten en maakt ook jagt op de tot die klasse behoorende glimwormen en vuurvliegen, aldus genoemd, omdat zij in het duister licht verspreiden. Doch in plaats van deze te verslinden, plakt hij ze met een weinig klei tegen den binnenwand van zijn nest, zoodat de holte daarvan verlicht wordt. Dat de reden, waarom deze vogel zoo op een of meer dergelijke nachtlichtjes gesteld is, geene andere kan zijn dan de zucht voor alles dat blinkt en schittert, die wij, gelijk wij zagen, ook bij andere vogels aantreffen, blijkt ook nog uit eene andere bijzonderheid. Deze vogel kan zeer gemakkelijk getemd worden, iets dat in Indië dan ook veel geschiedt. Hij kan dan zoo worden afgerigt, dat hij een stukje papier of ander in het oog vallend voorwerp, hetwelk zijn meester hem aanwijst, aanbrengt. Ja, men verhaalt zelfs, dat, indien men een ring boven een diepe put laat vallen en hem te gelijkertijd een teeken geeft, hij met bliksemsnelheid toevliegt en den ring grijpt nog vóór dat deze het water raakt. Te Benares en op andere plaatsen wordt van zulke afgerigte vogels nog een eigen gebruik gemaakt, waarvan ik vertrouw, dat onze Europésche dames niet zouden wenschen, dat het ook elders, zoo mogelijk, nagevolgd werd. De jonge meisjes aldaar dragen, als sieraad tusschen hare wenkbraauwen, dunne plaatjes goud, ticas geheeten, die slechts los bevestigd zijn. Gaan zij nu langs de straat, dan gebeurt het niet zelden, dat zulk een vogel komt aanvliegen, met behendigheid, zonder te kwetsen, het plaatje wegpikt en dit in triomf aan zijnen verliefden jongen meester brengt, die hem heeft uitgezonden om dit liefdepand te halen.

Al deze voorbeelden nu strekken tevens ten bewijze voor hetgeen wij reeds straks beweerden, dat namelijk aan de vogels eene zekere mate van aesthetisch gevoel, van behagen in hetgeen het oog aangenaam aandoet, geenszins ontbreekt, en dit verklaart tevens, hoe zeer [ 218 ]velen er een waar genoegen in scheppen aan hunne nesten bevallige, symmetrische vormen te geven en ze tevens op zoo kunstige wijze zamen te stellen, dat netheid en stevigheid van werk daarin gepaard zijn.

Echter komt geenszins aan alle vogels in dit opzigt even groote lof toe. Wij zagen dit reeds bij de loophoenders, en hetzelfde geldt van de hoenderachtige vogels in het algemeen en desgelijks van de duiven. Er is evenwel onder de laatsten ééne soort, wier nest wel is waar even kunsteloos is als dat van andere duiven, daar het slechts uit eenige lagen kruiselings over elkander gelegde takjes bestaat, maar welker nestbouw toch daarom merkwaardig is, omdat deze aanleiding geeft tot een dier tooneelen, welke door hare grootschheid eenen diepen indruk op het gemoed maken. De hier bedoelde vogel is de Noord-Amerikaansche trekduif (Columba migratoria). Geen vogel leeft er, die in talrijkheid van individu's met dezen wedijveren kan. De scharen zijn soms zoo groot, dat zij, over een landschap heenvliegende, in den vollen zin des woords de zon verduisteren, en dat hare nadering zich reeds in de verte door een gedruisch als dat van een stormwind aankondigt. Zij vliegen daarbij zoo snel, dat zij eenen afstand van een uur gaans in drie minuten afleggen. Audubon verhaalt, dat hij in Kentucky eens binnen den tijd van twintig minuten 63 zulke scharen over zijn hoofd zag vliegen, en hij begroot het geheele getal der duiven, welke deze scharen zamenstelden, op ruim 1115 millioenen, dat is weinig minder dan dat der op de geheele aarde levende menschen. Volgens andere mededeelingen zoude dit aantal somtijds nog aanmerkelijk grooter zijn. Men verhaalt van scharen, die een uur breedte besloegen, uit een aantal boven elkander vliegende kolommen bestonden, en welker lengte zoo groot was, dat het twee tot drie dagen duurde, alvorens de laatsten waren overgevlogen. Zulk eene schaar zoude niet minder dan een billioen stuks tellen! Dit trekken dezer scharen van de eene streek naar eene andere geschiedt om eene plek op te zoeken, waar hun gewoon voedsel, bestaande in beukennooten, eikels, kastanjes en andere zaden, weder in overvloed te vinden is, nadat zij op de plaats van hun vroeger verblijf alles wat daarvan voorhanden was verslonden hadden.

Ook gedurende hunnen broedtijd leven deze vogels gezellig. Men [ 219 ]denke zich verplaatst in een dier digte bosschen, welke zich uren ver naar alle zijden uitbreiden, gelijk er thans nog eenige in noordwestelijk Noord-Amerika gevonden worden, maar die welligt eer dat het eene halve eeuw verder is, even als zoo vele andere, door de bijlslagen eener zich voortdurend uitbreidende bevolking zullen gevallen zijn. Men stelle zich in dit bosch eene uitgestrektheid voor van twintig tot dertig vierkante uren, dat is eene oppervlakte zoo groot als een vierde of een derde der provincie Utrecht. Op elken boom, die daar groeit, hebben trekduiven hare nesten gebouwd; niet zelden ziet men er negentig of honderd op de takken van eenen enkelen. In dit van levende wezens, ouden en jongen, krioelende bosch is het echter niet geraden door te dringen, want hunne uitwerpselen vallen in den letterlijken zin als een regen neder, en gestadig breken grootere en kleinere takken af door het gewigt der daarop zittende vogels. De grond is hiermede bezaaid en het daarop groeijende gras en andere lagere planten zijn geheel bedolven onder eene dikke laag duivenmest, als het ware eene in het binnenland gevormde guanobedding. Het geraas in zulk een bosch, verwekt door het klapwieken der duiven, het nedervallen van takken, is zoo, dat de paarden der inwoners, die daar heen trekken om zich van de jonge duiven meester te maken, er voor schrikken en men elkanders woorden niet meer verstaan kan, zonder in het oor te schreeuwen. De boomen, waarop deze vogels nestelen, lijden daaronder zoozeer, dat zij, nadat de vogels hun broedplek verlaten hebben, weldra sterven, en nog jaren daarna biedt zulk een oord, waar ook alle plantengroei op den ondergrond vernield is, niets aan dan een tooneel van verwoesting.

Ook in ons vaderland en elders in Europa is een vogel, welke in maatschappijen leeft en nestelt, ofschoon deze op verre na niet zoo talrijk zijn als die der Amerikaansche trekduiven. Het is de roek (Corvus frugilegus), een vogel, die een weinig grooter is dan een gewone kraai, doch er overigens zeer op gelijkt. Niet zelden ziet men honderden dezer nesten op de boomen in eenen kleinen omtrek bijeen, soms tien nesten op eenen enkelen boom. Deze nesten munten, even als die van kraaijen en raven, niet uit door bijzondere kunstigheid, daar zij alleen bestaan uit dooreen gevlochten takjes en wortelvezelen, [ 220 ]maar ik maak er hier gewag van, omdat ik wel eens verwondering heb hooren betuigen over de wijze, hoe kraaijen en andere dergelijke vogels, die hun nest hoog in de boomen bouwen, waar dit blootgesteld is aan alle weer en wind, met den aanleg daarvan aanvangen. Wij zullen zien, dat dit geenszins zonder behoorlijk overleg geschiedt. De roeken leveren ons bovendien een voorbeeld eener soort van policie in eene vogelen maatschappij. Ziehier wat ooggetuigen, die gelegenheid hadden de levenswijze en het bouwen der roeken gade te slaan, ons daaromtrent mededeelen.

In de lente zoeken de oudere roeken hunne nesten, die zij in vroegere jaren gebouwd hebben, weder op; elk paar neemt bezit van zijne woning en herstelt deze voor zoo ver noodig. Voor de jonggehuwde paren hebben echter de ouders niet gezorgd; deze moeten zich zelven helpen. Op dit tijdstip ziet men velen hunner dan ook zoekende naar eene geschikte plaats, waar zij hun nest kunnen maken. Sommige takken zijn daarvoor niet sterk genoeg, andere te veel aan den wind blootgesteld, of nog andere splitsen zich niet genoeg op korten afstand in kleinere takken. Dit laatste is vooral een punt van groot gewigt, want alleen op zulk een plekje kunnen de fondementen van het nest met goed gevolg gelegd worden. Dagen lang onderzoekt het jonge paar daartoe elken boom met groote naauwkeurigheid. Eindelijk hebben zij eenen tak gevonden, dien zij, de onervarenen, oordeelen daarvoor geschikt te zijn. Nog een paar dagen brengen zij in beraadslagingen te zamen op dien tak gezeten door, of welligt wachten zij op eene gunstige weersgesteldheid. Eindelijk aanvaarden zij de groote taak; beurtelings brengen zij takjes aan, die zij tusschen de reeds nedergelegde doorsteken, en zoo groeit allengs het nest, dat bestemd is hunne eerstelingen te ontvangen. Doch helaas! daar ontdekt een ouder paar roeken, hetwelk zijn nest op denzelfden boom heeft, de nieuwe aankomelingen. De drukte en beweging van dat jonge volk is hinderlijk voor die meer bedaagde buren. Zij besluiten hen te verjagen, vallen op het in aanbouw zijnde nest aan en vernielen het in weinige oogenblikken op de onbarmhartigste wijze. Het verdreven paar moet van nieuws aan het zoeken gaan; het vindt een ander plekje, nu op eerbiedigen afstand van de nesten van oudere [ 221 ]vogels, en begint wederom te bouwen. Zij kwijten zich aanvankelijk met lust en ijver van hunne moeijelijke taak, doch na eenigen tijd valt het hun zwaarder de daarvoor vereischte losse takjes en wortelvezelen te vinden. Die, welke in de nabijheid van den boom gelegen waren, zijn reeds door hen of andere roeken tot gelijk doel verbruikt. Zij moeten al verder en verder vliegen om de noodige bouwstoffen te halen; hun nest zal welligt niet tijdig genoeg gereed zijn;—en waartoe al die moeite? In hunne onmiddellijke nabijheid bevindt zich immers een groote voorraad van het kostelijkste bouwmateriaal, geheele hoopen van de uitgezochtste takjes en wortelvezelen! Waarom dan de moeite van zoo verre togten niet gespaard, terwijl zij daar al wat zij wenschen kunnen slechts voor het grijpen hebben? Maar die voor hen zoo verleidelijke voorraad is het eigendom der oudere vogels, het zijn de nesten van dezen. Aan een openlijken aanval is niet te denken; nog versch is het hun in het geheugen, hoe zij in den ongelijken strijd voor de krachtiger snavels en klaauwen hunner oudere soortgenooten de vlugt hebben moeten nemen. Derhalve een gunstig oogenblik waargenomen,—gewacht totdat een of ander nest onbewaakt is,—dan toegevlogen en de beste takjes er achtereenvolgens uitgepikt. Nu vordert de bouw van hun eigen nest snel; reeds verheugen zij zich in eene spoedige voltooijing;—doch ziet, daar wordt de diefstal ontdekt! Niet het beroofde paar alleen, maar nog een aantal andere roeken, zich daarbij aansluitende om de misdaad te straffen, vallen op het nest aan en scheuren het uiteen, zoodat de takjes, die het zamenstelden, naar alle zijden verstrooid worden.

Door droevige ervaring geleerd, begrijpen de jonggehuwden eindelijk, dat zij in eene wereld leven, waarin elk zich zelven helpen moet, en wel op eene eerlijke wijze, zonder zich aan het eigendom van anderen te vergrijpen. Zij spannen nu met ernst hunne eigene krachten in; nog grijpt er wel eens van tijd tot tijd eene kleine schermutseling plaats, maar na verloop van eenige dagen is het nest gereed, van binnen daarin een bedje van fijn hooi gespreid, en begint het wijfje hare eijeren te leggen. Van dit oogenblik af houden alle vijandelijkheden op. Het jonge ouderenpaar is opgenomen in de kolonie en leeft voortaan in vreedzame eendragt met zijne oudere stamverwanten.

[ 222 ]Uit het medegedeelde volgt ten duidelijkste, dat, gelijk wij reeds vroeger opmerkten, de nestbouw der vogels geenszins alleen een noodwendig gevolg is eener op zich zelve blinde aandrift, waarvan zich het dier volstrekt niet bewust is. Ware dit het geval, dan waren de dieren,—gelijk beweerd is door sommige wijsgeeren, zoowel oudere als nieuwere, die de natuur alleen uit hun boekenvertrek beschouwden,—niet anders dan levende werktuigen. Het tegendeel is waar. Elk dier komt met eenen bepaalden aanleg tot het verrigten van zekere werkzaamheden, die noodig zijn tot instandhouding zijner soort, ter wereld. Maar het is of wordt zich volkomen bewust van zijne handelingen en ook van het doel, waartoe deze strekken. De omstandigheden, waaronder het werkt, kunnen die handelingen tot op zekere hoogte wijzigen; driften en hartstogten oefenen daarop mede eenen krachtigen invloed uit, en vooral in de dieren-maatschappijen, gelijk die der roeken en zoovele andere, erkennen wij dien invloed op eéne wijze, welke niet zelden herinnert aan hetgeen plaats grijpt in de menschelijke maatschappij.

Er zijn nog talrijke andere vogels, die, even als de pas genoemden, hunne nesten voornamelijk uit grootere en kleinere takken zamenstellen, zonder blijken te geven van eene bijzondere kunstvaardigheid, die meer doet dan deze bouwstoffen tot een stevig geheel te verbinden. In het algemeen kan men zeggen, dat die vogels, welke of voor zich zelve of voor hunne jongen het minst voor vijanden te vreezen hebben, ook de minste zorg in het bouwen hunner nesten aan den dag leggen. Zoo b.v. de dagroofvogels, arenden, gieren, valken enzv. In boomen of op rotsen stapelen zij de takken opeen, die het nest zamenstellen, deze onderling verbindende door dunnere buigzame twijgen, die door de dikkere heengevlochten worden. Het nest van een arend maakt soms een geheele wagenvracht uit. Maar het ligt daar open en bloot, zonder verdere beschutting dan die, welke de omringende takken of een rotswand aanbieden.

Zoo is het ook gelegen met de nesten der meeste soorten van reigerachtige vogels, waaronder er zijn, die, even als de trekduiven en roeken, in maatschappijen nestelen.

Onder degenen, die zulks doen, behoort ook de gewone reiger [ 223 ](Ardea cinerea), die zijn nest in den top van boomen bouwt. De ooijevaar daarentegen nestelt, ter plaatse waar geen menschelijke woningen zijn, niet op boomen, maar op rotsen; hij verstaat namelijk de kunst niet om tusschen de takken de fondementen van een nest te leggen. Dit kan tot bewijs strekken, dat hij in ons laag liggend land, waar geen spoor van rots te zien is, eerst kan gekomen zijn, nadat dit bevolkt is geworden, en de bouwkunst der inwoners genoeg gevorderd was om hem op schoorsteenen of andere platte verhevenheden eenen voldoenden ondergrond voor zijnen nestbouw aan te bieden.

Nog andere dergelijke langbeenige en langsnavelige vogels (de orde der Steltloopers) b.v. de roerdomp (Ardea stellaris), de blaauwe kwak (Ardea nycticorax), enzv., leven in het riet en bouwen te midden daarvan een kunsteloos nest.

Doch er is althans één tot dezelfde orde behoorende vogel, die een zeer merkwaardig nest bouwt, dat veel arbeids kost. Het is de in zuidelijk Afrika levende Ombervogel (Scopus umbretta). Zijne levenswijze komt grootendeels met die der reigers overeen, hij houdt zich veelal op boomen op, maar zijn nest bevindt zich steeds op geringe hoogte, zes of zeven voet boven den grond; het omgeeft den stam en steunt op eenen zwaren tak. Op eenigen afstand gezien vertoont zich dit nest als een groote, ruwe klomp van drie voeten hoog en vier voeten breed. Van naderbij beschouwd, blijkt deze geheel uit takjes en daartusschen gevoegde klei te bestaan. Aan de eene zijde ontwaart men eene opening en daarvoor eene soort van stoep. De opening of buitendeur geleidt in een voorportaal en van daar in eene tweede holte of kamer, van het voorportaal door een tusschenschot gescheiden, met eene opening daarin als toegang of binnendeur. In die kamer, de eigenlijke nestholte, is een kleed van droog gras, biezen en andere zachte stoffen gespreid, en daar zit het wijfje op hare drie eijeren, of met de reeds daaruit gekomen jongen. Het mannetje belast zich met de taak om voor het noodige voedsel van zijn gezin te zorgen, bestaande in kikvorschen en kleine visschen, of wel het houdt op de stoep voor de woning de wacht.

Ook mogen wij het nest van onzen ekster (Pica caudata) niet geheel voorbijzien. Even als de ombervogel onder de reigerachtige [ 224 ]vogels, munt de ekster onder de raafachtige vogels door zijn bouwtalent uit. Nest van een ekster.
Nest van een ekster.
Hij maakt zijn nest op boomen, en niet zelden kiest hij daartoe eenen vruchtboom in eenen boomgaard, nabij menschelijke woningen. Wanneer een paar eksters eenmaal een nest gebouwd heeft, dan dient dit tot broed- en woonplaats gedurende verscheidene jaren, tenzij de mensch het met baldadige hand vernielt, zooals maar al te dikwijls geschiedt. De bouwstof, waaraan de eksters de voorkeur geven, zijn de takken van den hagedoorn. Soms bestaat het geheele buitengedeelte van het nest daaruit en althans steeds het bovengedeelte, dat als een kap of dak het geheel overwelft, zoodat de opening zijdelings komt. Dit nest is soms zoo groot, dat men, den arm door de opening stekende, ter naauwernood den bodem daarvan bereiken kan. Op dien bodem liggen dunne wortelvezels, droog gras en wol, aldus een zacht bedje voor de eijeren daarstellende. Soms is dit binnengedeelte nog kunstiger gemaakt, namelijk uit klei, tot een soort van schotel gevormd, waarop dan de zoo even genoemde zachte stoffen zijn uitgespreid, en het gebeurt zelfs, dat ook de takken der buitenste lagen door klei verbonden zijn, doch het gewelf of dak bestaat altijd alleen uit door elkander gevlochten doorntakken, zoo geplaatst, dat de puntige doornen buitenwaarts uitsteken; en het nest dus tegen elken vijandigen aanval schier volkomen beveiligd is.

(Wordt vervolgd.)  
 

 
[ 225 ]
 

VLECHTERS, MANDENMAKERS, WEVERS, VILT- EN TAPIJTWERKERS;

DOOR

P. HARTING.

(Vervolg van bladz. 224.)

 

 

Wil men de kunst, door de vogels in hunnen nestbouw aan den dag gelegd, ten volle leeren waarderen, dan moet men zich vooral wenden tot diegenen hunner, welke door hunne kleinheid en gebrek aan wapenen magteloos tegenover eene menigte van roofdieren staan, die op hen en vooral op hunne jongen en eijeren jagt maken. Ook onder hen ontmoet men echter nog allerlei graden, allerlei trappen van meer of min vooruitziende zorg en van daaraan beantwoordende kunstvaardigheid in het meer of min ontoegankelijk maken van hunne nesten.

Velen bepalen zich alleen tot het opzoeken van een in het digte lommer, onder bladeren en takken verscholen plekje en bouwen daar een van boven open, komvormig nestje, waarvan de onderlaag en buitenste deelen steeds uit grovere, de binnenste daarentegen uit fijnere en zachtere bouwstoffen bestaan. Maar hoeveel kunst en vlijt is zelfs aan die eenvoudigste nestjes besteed!

Zie, b.v. dat (afgebeeld in fig. 2 der plaat) van den Wielewaal (Oriolus galbula), dien fraaijen, levendig geel en zwart gekleurden vogel, dien vrolijken zanger, wiens helder stemgeluid ons des zomers van verre tegenklinkt, al bekomen wij hem zelven slechts zelden te zien, want de Wielewaal is schuw en heeft reden den mensch te vreezen, want hij is een beruchte kersendief, al eet hij deze slechts als lekkernij, daar zijn hoofdvoedsel uit insekten bestaat.

Met de grootste zorg is zijn nestje tusschen een gevorkten tak [ 226 ]vast gemaakt, door middel van zelfgesponnen wollen draden, dikke grasvezelen, niet zelden ook timmermanskrullen, die de takken omwikkelen, terwijl het inwendige met hooi gevoerd is.

Nest van den gewonen Vink.

Nest van den gewonen Vink.

De kunst om hunne nestjes stevig aan de takken, waarop zij rusten, te bevestigen bezitten trouwens zeer vele vogels. Ik noem hier slechts als een tweede voorbeeld den gewonen Vink (Fringilla coelebs), wiens half-bolvormig nestje bestaat uit een viltwerk van fijne wol, mos, cocons van spinnen, stukjes schors, en dit alles zoo dooreen geweven en om de takken heen gewerkt, soms nog omslingerd van grasvezelen ter vermeerdering der stevigheid, dat de eijeren, die op den bodem liggen, daar de zachtste en tevens de warmste rustplaats vinden.

In een ander opzigt merkwaardig is het nest van den Lijster (Turdus musicus), even als de beide vorige tot de liefelijkste zangers onzer bosschen behoorende. De geheele buitenmuur van zijn komvormig nest bestaat grootendeels uit mos, maar, ten einde de teedere mosplantjes aaneen te verbinden en daaruit een kommetje met opstaande randen te vormen, zijn er gras- of fijne wortelvezelen doorheen gestoken en gevlochten, die zoo, als het ware, een balkstelsel vormen, waarvan de tusschenruimten met mos zijn aangevuld. Het opmerkelijkste echter in dit nest is, dat het van binnen bekleed is met een soort van hollen vloer, die volkomen glad en waterdigt is. Deze bestaat uit eene bruin gekleurde laag, die ongeveer de dikte en stevigheid van gewoon bordpapier heeft. Vroeger meende men, dat deze laag uit leem was zamengesteld; anderen beweerden, dat het koemest was; de waarheid [ 227 ]is, dat zij door den vogel wordt gemaakt uit de vezelen van vermolmd hout, vooral van dat in holle wilgenboomen, en dat hij de deeltjes daarvan tot een vast geheel verbindt door middel van zijn speeksel. Nest van een Lijster.
Nest van een Lijster.
Voorwaar men moet den vogel bewonderen, die eerst bewijst een volleerd mandenmaker te zijn en later op zoo nette wijze het werk van den stukadoor verrigt, al is dan ook de tot het laatste doel gebruikte stof geen kalk of gips, maar veeleer te vergelijken met eene soort van papier maché. Doch juist de digtheid dezer laag, waardoor geen water heendringt, maakt eene eigene voorzorg noodig, want indien er regen invalt, dan blijft deze er in staan. Het schijnt, dat de lijster dit weet, want steeds bouwt hij zijn nest op plaatsen, die voor den regen beschut zijn, hetzij onder een zeer digt looverdak, of onder een overhangenden tak, of wel hij kiest daarvoor eene holte in een boom; soms zelfs bouwt hij in een schuur.

Met voorbijgang van vele andere inlandsche vogelen, die nesten van dezen vorm bouwen, hoewel telkens in de bijzonderheden gewijzigd, noem ik van de uitlandsche hier alleen de Kolibri's (het geslacht Trochilus). Welligt wekt het bij sommige mijner lezers eenige verwondering, dat ook deze vogeltjes, waarvan vele soorten zoo klein zijn, dat menig insekt haar in ligchaamsgrootte overtreft, en de Franschen hen teregt oiseaux mouches noemen, nestjes bouwen, die van boven geheel open en onbeschermd zijn. Wanneer de ekster met zijn stevigen snavel en pooten, met een ligchaam wel honderdmaal [ 228 ]grooter dan dat van menige kolibri, Kolibri met haar nestje.

Kolibri met haar nestje.

zich een nest maakt, dat eene van scherp gepunte palissaden omgeven vesting gelijkt, ongenaakbaar voor elk op buit belust roofdier, waarom heeft dan de natuur die kleine, hulpelooze wezentjes zoo slecht onderwezen? Waarom hun geen instinkt geschonken, waardoor zij gedreven werden tot het vervaardigen van kunstig beveiligde woningen, als wij er later nog verscheidene zullen beschrijven, en die door merkelijk grootere vogels gebouwd worden? Nestje eener andere Kolibri

Nestje eener andere Kolibri; a. een ei.

Inderdaad de nestjes der kolibri's, hoewel eenigzins verschillend in grootte en zamenstelling naar gelang der soort, zijn niet anders dan kleine, ronde of ietwat langwerpig ronde napjes, van de kleinsten niet grooter dan een halve okkernootschaal en ongeveer even zoo diep als deze. De wanden zijn echter merkelijk dikker en bestaan grootendeels uit het wollig pluis van boomwol en andere planten. Uitwendig zijn deze, als ter versiering, bedekt met lapjes van verschillende korstmossen, [ 229 ]en het napje is op eenen tak vastgehecht door middel van spinwebdraden.

Maar wachten wij ons de natuur van stiefmoederlijke gezindheid te beschuldigen! Doorgaans blijkt, bij naauwkeuriger kennis, dat zij aan elk harer kinderen juist datgene geschonken heeft, wat tot instandhouding der soort noodig was. Zoo ook hier. Die kolibri's, hoe klein ook, zijn op verre na niet die onschuldige, magtelooze wezentjes, welke zij schijnen te wezen, wanneer men haar alleen kent uit afbeeldingen of uit de opgezette voorwerpen in een museum. Om haar regt te leeren kennen moet men die vogeltjes in hun vaderland gadeslaan. Men moet hen, met verbazende snelheid klapwiekende, zien zweven boven de bloemen, welker honig zij zuigen. Men moet hen als fonkelende edelgesteenten, door de zon bestraald, in dolle vaart zien schieten door de ruimte. En vooral, men moet hun gedrag tegenover andere dierlijke wezens opmerken. Dan komt men al spoedig tot de overtuiging, dat er geen strijdlustiger volkje is, dan de kolibri's. Zij zijn klein, maar dapper. Met onbesuisde woede vallen zij op elken vijand aan. Zelfs grootere roofvogels, valken enz., nemen voor hen de wijk, want de kolibri's bezitten in haren langen priemvormigen snavel een gevaarlijk wapen, waarvan zij zich bedienen om hunnen vijand de oogen uit te pikken, terwijl hun snelle vlugt en zelfs hunne kleinheid den roofvogel weinig gelegenheid geven om zijne klaauwen te slaan in het oogenschijnlijk zoo nietige schepseltje, dat hem telkens in het aangezigt vliegt.

Die opene nestjes zijn derhalve geheel in overeenstemming met den aard, het karakter en de levenswijze der kolibri's. Zij zijn te moedig, zij hebben te zeer het besef hunner werkelijke kracht, om het voorbeeld der meer vreesachtige vogels na te volgen en zich met hare eijeren en jongen in een nest met naauwen toegang te verschuilen. Zij behoeven geen barrikaden, geen wallen, geen bomvrije kasematen om zich te beveiligen, maar vechten het liefst in het open veld.

Die overeenstemming van den aard en het karakter der vogels met de wijze, waarop zij hunne nesten bouwen, blijkt nog duidelijker, wanneer wij van de nieuwe wereld, het uitsluitende vaderland der [ 230 ]kolibri's, onze blikken wenden naar de tropische en subtropische streken der oude. Daar zien wij ook een aantal soorten van vogeltjes, die mede uitmunten door kleurenpracht, die ook den honig van bloemen zuigen, hoewel zij zich bovendien met insekten en spinnen voeden en desgelijks eenen langen puntigen snavel bezitten. Het zijn de Honigvogels of Nectarinien, waarvan de talrijke, nog in verscheidene geslachten verdeelde soorten verspreid zijn over Afrika, zuidelijk Azië en eenige eilanden der Zuidzee. Zij vertegenwoordigen in die oorden de Amerikaansche Kolibri's. Maar, al zijn zij over het algemeen iets grooter dan deze, zij missen geheel en al den strijdlustigen moed, die dezen kenmerkt. Integendeel zijn zij schuw, vreesachtig, en de vrees maakt voorzigtig. Dit verkondigt zich dan ook in hunnen nestbouw. Tusschen de onderscheidene soorten bestaat ten dien aanzien meer verschil dan bij de soorten van kolibri's, zoowel in de gedaante van het nest als in de stoffen, die het zamenstellen en de plaats, welke het inneemt. Van zeer velen echter heeft het nest de gedaante van een peervormigen zak of beurs, die met het smalle einde is opgehangen aan een dunnen tak, terwijl de opening zich ter zijde bevindt. De bouwmaterialen dezer nestjes, verschillend naar de soort, zijn dan eens grovere, dan weder fijnere grasvezelen en smalle lange bladeren, of ook wel (b.v. bij Nectarinia pectoralis van Java, zie de afbeelding van het nest op de plaat) mos, stukjes korstmossen en schors, een en ander onderling verbonden door cocondraden en kapokvezelen (het wollige pluis van Gossampinus alba), terwijl het inwendige gevuld is met een zacht bedje van hetzelfde donzige pluis, waarop de eijeren gelegd worden, en waarin later de jongen zich koesteren zullen. Zij liggen daar veilig voor den nijdigen blik van roofvogels en voor het nog grooter gevaar, waarmede hen de slangen bedreigen, want het dunne takje, waaraan het nestje zweeft, kan door geen slang omkronkeld worden.

Er zijn nog zeer vele andere vogels, die hunne beursvormige nesten aan takken ophangen. Zoo b.v. doen zulks verscheidene soorten van het Amerikaansche geslacht Jcterus, de Troepialen, vogels, die de levenswijze der Europesche spreeuwen hebben, doch meerendeels schitterender kleuren, geel, oranje, rood, in hun gevederte vertoonen [ 231 ]ofschoon sommige soorten ook zuiver zwart zijn. Hunne grootte wisselt af van die eens vinks tot die eener duif. Ook in de grootte der nesten, welke zij bouwen, bestaat veel verschil. Eene soort, de in de bosschen van Guyana en Brazilië levende Chapoe (Icterus cristatus), maakt, uit dooreen geweven draden en vezelen van planten, nesten, die soms meer dan een Ned. el lang zijn, en welke het minste koeltje heen en weder doet slingeren. Deze vogels leven gezellig, en niet zelden ziet men dertig tot veertig dezer lange nesten aan eenen enkelen boom.

Ziehier een dergelijk nest, ofschoon vermoedelijk afkomstig van eene andere soort van hetzelfde geslacht[32]. Het bestaat geheel uit de lange, dunne, bruinzwarte schorsvezelen van palmen, onderling tot een digt vilt dooreen geweven en is aan een takje opgehangen door middel van twee koordachtige verlengselen. De breedte bedraagt slechts 10 Ned. duimen, doch de geheele lengte is een halve Ned. el, waarvan de eigenlijke nestzak de helft uitmaakt. Op eenigen afstand vertoont zich dit nest geheel als een groote, uit grof paardenhaar vervaardigde beurs.

Eene Noord-Amerikaansche soort (Icterus mutatus), die dergelijke, ofschoon merkelijk kleinere nesten uit lange, dunne, buigzame grasvezelen bouwt, en deze ophangt in de appelboomen der boomgaarden, is zulk een meester in de kunst van vlechten, dat eene oude dame eens in goeden ernst aan den Amerikaanschen ornitholoog wilson vroeg: of het niet mogelijk zoude zijn die vogels kousen te leeren breijen?

De meeste beroemdheid heeft echter de mede in Noord-Amerika te huis behoorende Baltimore-vogel (Icterus baltimore) erlangd. Het is een fraaije vogel, van de grootte eens leeuweriks. Zijn kop en hals zijn zwart, op de vleugels en overige deelen wisselt deze kleur af met een levendig oranje en witte zoomen langs de grootere vederen. Hij hangt zijn nest op aan de dunne uiteinden der takjes hoog in de boomen en verbindt het aan meer dan een dezer takjes door [ 232 ]Nest van den Baltimore-vogel.
Nest van den Baltimore-vogel.
middel van stevige draden derzelfde stoffen, waaruit het geheele nest bestaat. Die stoffen kunnen van zeer verschillenden aard zijn. Gewoonlijk zijn het: vlas, hennip, zijde, haar en wol, onderling tot een digt vilt dooreen geweven en door lange paardenharen als het ware zamengenaaid, zoodat de massa zich als hoedenvilt of een soort van grof laken vertoont. Gelijk blijkt, bezigt derhalve de baltimore-vogel ter zamenstelling van zijn nest allerlei stoffen, die reeds door menschen verwerkt zijn. Hij is dan ook een beruchte dief. Gedurende zijnen broedtijd zijn de vrouwen genoodzaakt de wacht te houden bij hare bleekerijen en dikwijls gebeurt het, dat de touwen, waarmede de boer zijn jong vee heeft vastgebonden, door den baltimore-vogel worden losgemaakt en medegevoerd. Strengen van zijde en ander garen worden vaak, nadat de bladeren zijn afgevallen, rondom de takken, waaraan het nest hangt, geslingerd gevonden, maar zoo uiteen geplozen en verward, dat zij schier onherkenbaar zijn geworden. Wel mag men vragen: hoe is deze vogel er toe gekomen om bij voorkeur juist die zelfstandigheden voor zijnen nestbouw te gebruiken, welke in zijn vaderland niet gevonden werden, voordat de Europeanen zich daar nedergezet en er de voortbrengselen hunner kunstvlijt overgebragt hadden? Inderdaad levert die vogel een der sprekendste bewijzen op voor de reeds meermalen in deze bladen ter sprake gebragte stelling: dat de dieren eene zelfbewuste keuze uitoefenen. Twee eeuwen geleden bouwden de voorouders der hedendaagsche baltimorevogels ook reeds nesten, die voorzeker in eenige hoofdpunten met de tegenwoordige overeenstemden,—en wij zullen zoo straks zien, dat zich een waar viltachtig weefsel ook laat zamenstellen uit zuiver [ 233 ]door de natuur voortgebragte stoffen,—maar niettemin is het zeker, dat de nakomelingen dierzelfde vogels thans dit niet meer doen, voor zoover zij in de gelegenheid zijn daarvoor andere door menschelijke kunst toebereide stoffen te bezigen. Dit kan alleen daardoor verklaard worden, dat zij door de ondervinding geleerd hebben, dat die stoffen werkelijk voor het door hen beoogde doel ook beter geschikt zijn. Het thans levende geslacht bouwt dus betere nesten dan het vroegere, en, al moge deze vooruitgang dan ook luttel zijn, zoo zoude men daaruit wel het besluit mogen afleiden, dat de bouwkunst van sommige dieren niet zoo volkomen onveranderlijk en stationair is, als men zulks in het algemeen aanneemt.

Hiermede in overeenstemming is ook de veranderlijkheid in de gedaante en het geheele maaksel der nesten van de baltimore-vogels. «Sommigen hunner," zegt wilson, »zijn veel voortreffelijker arbeiders dan andere. Het vilt, waaruit de wanden bestaan, is dan eens losser, dan weder steviger gewerkt; de zak, dien het vormt, is langer of korter; soms is deze geheel open, in andere gevallen van boven tot op eene naauwe opening na gesloten." Met één woord, de algemeene stijl, waarin deze nestjes gebouwd zijn, is wel dezelfde, maar in allen laat zich de trap van kunstvaardigheid, die de bouwmeester bereikt heeft, erkennen. Men zoude schier zeggen, dat het hedendaagsche geslacht van baltimore-vogels nog steeds zoekende is naar de beste wijze om van de nieuwe door den mensch daaraan verstrekte bouwmaterialen het meest doeltreffend gebruik te maken.

Onder de Zuid-Amerikaansche vogels, die kunstige hangnesten bouwen, onderscheiden zich mede de soorten van het geslacht Synallaxis. Eene dezer soorten, S. acuticaudatus, in grootte en kleur aan onzen leeuwerik herinnerende, bouwt een groot, eivormig, van binnen in twee kamers verdeeld nest en drijft de voorzorg zoo ver, van het op te hangen aan een tak, die met scherpe doornen bezet is. Eene andere soort, Synallaxis rubrifrons, ter naauwernood zoo groot als een sijsje, vervaardigt een nest, dat zich, op eenigen afstand gezien, als een lange takkebos vertoont, uit dunne takjes, zonder eenige netheid zamengesteld, die naar alle zijden uitsteken. Het is opgehangen aan een der onderste zijdelingsche takken van een boom. Sommige [ 234 ]dezer nesten zijn meer dan 1 Ned. el lang; doch zij bereiken deze lengte niet op eens.

Nest van Synallaxis rubrifrons.

Nest van Synallaxis rubrifrons.

Pas gebouwd zijnde door een jeugdig paar, bevindt zich aan het benedeneinde eene opening, en deze geleidt tot de eigenlijke nestholte, die inwendig met zacht mos is bekleed. Bij een volgend broedsel nu verlaat het paar het oude nest, maar bouwt onmiddellijk daarboven een nieuw, en hetzelfde wordt bij elk nieuw broedsel herhaald. Zoo bestaat dus dit zonderling gebouw uit eene geheele reeks van nesten, van welke alleen het bovenste door de vogels wordt bewoond, terwijl in de onderste daarentegen geheele muizen-familiën hun verblijf houden.

[ 235 ]Keeren wij nu weder terug naar Europa en wel naar ons vaderland, dan treffen wij daar wel is waar geene vogels aan, die in het ophangen hunner nesten beveiliging zoeken, doch er leven althans twee vogeltjes, die hunne nesten op eene eigendommelijke, hier der vermelding waardige wijze bevestigen. Ik bedoel de groote en de kleine Karekiet Sylvia turdina en S. arundinacea). Deze vogels houden zich bij voorkeur op langs de oevers van meren en plassen en bouwen aldaar ook hun uit dooreengevlochten biezen zamengesteld nestje[33], dat zij vasthechten aan vier of vijf rietstengels, langs welke het geheele nest kan op en neder schuiven, zoodat men gaarne gelooft hetgeen door sommigen beweerd wordt, dat namelijk dit nest met het water rijst en daalt. In dit zwakke wiegje zit de trouwe moeder op hare eijeren en verlaat haar broedsel nooit; zelfs wanneer de stormwind het riet doet buigen tot aan het water.

Aan deze vaderlandsche vogels herinnert de kleine, zuidelijk Europa bewonende Sylvia cysticola, zoowel door hare gedaante en kleur als door haar nestje[34], hetwelk tusschen grashalmen is opgehangen, doch op eene geheel andere wijze, dan dat der karekieten tusschen rietstengels. Dit nestje namelijk heeft eene zeer langwerpig peervormige gedaante en is van buiten geheel zamengesteld uit bovenwaarts omgebogen smalle bladeren en stengels van grasplanten, in dier voege dat de bodem op het wijdste gedeelte van het nestje door de bogt omspannen wordt en hunne uiteinden naar boven toe tot elkander naderen. Deze grasbladeren en halmen zijn bijna niet dooreen gevlochten, zoodat overal opene tusschenruimten overblijven, waardoor heen men het inwendige eigenlijke nestje ziet, waaraan dit uitwendige geraamte slechts tot steunsel strekt. Dit inwendige gedeelte stelt een gesloten zak daar, met eene zijdelingsche opening niet ver van den top. De wanden van dezen zak zijn geheel zamengesteld uit zeer fijn, wit zaadpluis en spinrag, en het laatste dient ook, zoowel om de buitenste deelen onderling, als aan de het nestje omgevende grashalmen [ 236 ]te bevestigen, waartusschen het, op eenigen afstand van den grond, aldus opgehangen is.

Onder de Europesche vogels is er echter geen, die een merkwaardiger nest bouwt, dan de buidelmees (Parus pendulinus). Deze vogel bewoont zuid-oostelijk Europa en Klein-Azië. Zijn nest[35] is een vrij groote, bijna ronde zak met een schuins benedenwaarts gekeerden, korten hals, aan welks uiteinde zich de opening bevindt. Het is aan een dun takje boven water opgehangen en stelt aldus een zoo veilig toevlugtsoord daar als eenige vogel bezit. Het opmerkelijkste van dit nest is evenwel de stof, waaruit de wanden vervaardigd zijn. De vogel bezigt daartoe het fijne donzige pluis, dat in het voorjaar de ontluikende knoppen van wilgen en vooral van populieren bekleedt, en verstaat de kunst om daaruit, met behulp van dunne grasvezelen, die als verbindingsdraden dienen, een zoo stevig vilt zamen te stellen, dat de boeren in zuidelijk Rusland deze nesten opzoeken om er pantoffels van te maken.

Nesten van eene dergelijke gedaante, ofschoon uit andere bouwmaterialen bestaande, worden nog door verscheidene andere vogels vervaardigd. Sommigen doen dat op eene wijze, die niet minder kunstig is. Inzonderheid moeten als zoodanig de Wevervogels (het geslacht Ploceus) genoemd worden, waarvan vele soorten over Afrika, zuidelijk Azië met de nabij gelegen eilanden en Australië verbreid zijn, waar zij de muschachtige vogels van noordelijker streken vervangen. Deze vogels verdienen hunnen naam te regt, want op eene vaak verwonderlijk nette en regelmatige wijze weten zij fijne draden en vezelen dooreen te vlechten, zoodat deze tot een waar weefsel worden. Zelfs in den gevangen staat drijft hen hun instinkt om draden van garen, of katoen of wol, die men hun geeft, op sierlijke wijze door de traliën van hunne kooi te vlechten.

De gedaante en het maaksel der nesten van de onderscheidene soorten van wevervogels leveren nog verschillen op. Echter komen verscheidene daarin overeen, dat de eigenlijke nestholte een ronden [ 237 ]of eironden zak daarstelt, en dat daarmede eene benedenwaarts gerigte buis zamenhangt, zoodat het geheele nest de gedaante eener retort heeft. Nesten van Ploceus pensilis

Nesten van Ploceus pensilis.

Deze nesten zijn dan, soms in grooten getale en wel doorgaans boven water, opgehangen aan de dunne twijgen van een boom, gelijk b. v. met die van den Madagaskarschen Ploceus pensilis, of aan bamboes, suiker- of ander riet, zooals met die van den Javaanschen P. hypoxanthus (P. philippinus T.) het geval is. De gewone materialen, waaruit deze nesten gebouwd zijn, zijn de dunne stengels en bladeren van grasplanten, die op eene vaak keurig nette wijze dooreen gevlochten zijn. Inzonderheid geldt dit van eene mede op Java levende soort[36]. De wanden der eigenlijke nestholte bestaan uit verscheidene lagen van een tamelijk digt weefsel, zonder openingen of mazen; de zich benedenwaarts verwijdende buis daarentegen is als 't ware à jour gewerkt. Alleen dunne, lange en taaije [ 238 ]grashalmen zijn daartoe gebezigd en in dier voege dooreen gevlochten, dat er groote tusschenruimten overblijven, waardoor dit gedeelte zich als een kant- of traliewerk vertoont, zoo net en regelmatig, dat men het veeleer voor het werk zoude houden van hen, die het welbekende sierlijke Oostindische mat- en vlechtwerk vervaardigen, dan voor het voortbrengsel van een vogel. Opmerking verdient ook de groote mate van overeenkomst in de bewerking tusschen de nesten van verschillende individu's dezer soort, zoodat daaruit ten duidelijkste blijkt, dat allen naar volkomen hetzelfde plan, men zoude zeggen, Daar hetzelfde patroon arbeiden. Ik had gelegenheid vier zulke nesten met elkander te vergelijken en bevond, dat de hoeken, waaronder de grashalmen, die den hals van het nest zamenstellen, elkander snijden, en dus de algemeene gedaante der daardoor gevormde mazen,—hoewel onderling eenig verschil opleverende,—toch zoo gelijk in die onderscheiden nesten waren, dat het weefsel van het eene bijna evenveel geleek op dat van het andere, als de eene honigraat op de andere gelijkt. Alleen in de lengte van den hals of buis bestaat een meer of min aanmerkelijk verschil. Terwijl deze soms niet langer is dan de nestholte zelve, bedraagt die lengte in andere gevallen veel meer. Een der door mij onderzochte, aan de verzameling van den Amsterdamschen zoölogischen tuin toebehoorende nesten heeft eene geheele lengte van 75 Ned. duimen, waarvan 60 alleen op de buis komen. Dit verschil hangt zamen met de wijze, waarop deze en soortgelijke nesten gebouwd worden. De wevervogels beginnen hun werk ter plaatse waar de nesten aan den tak zijn gehecht. Van daar uit, als van een vast punt, in benedenwaartsche rigting voortarbeidende, vlechten zij eerst eenen hollen kogel, met twee openingen van onderen, die door eene soort van brug gescheiden zijn. De eene dezer openingen bevindt zich daar waar later de bodem van het nest zal zijn, terwijl de andere zijdelingsche het begin van de buis of hals aanwijst. Nu wordt de eerste gesloten en daarop met het vervaardigen van den laatsten aangevangen. Die buis of hals is derhalve het laatst gebouwde deel van het nest, en er bestaat dus eenige grond om te verwachten, dat over het algemeen die vogels, welke hun werk het best verstaan, dat is zich daarin de grootste vaardigheid hebben eigen gemaakt [ 239 ]daaraan ook de langste buizen zullen toevoegen. En zoo is het werkelijk; men heeft namelijk opgemerkt, dat dergelijke nesten, door jonge vogels gebouwd, slechts zeer korte buizen hebben, terwijl de oude, meer ervaren vogels daaraan eene groote lengte geven. Wel heeft men regt ook hierin een bewijs te zien voor de stelling, dat de kunst, welke deze en andere dieren in het tot stand brengen hunner woningen aan den dag leggen, niet enkel de vrucht is van een aangeboren, geheel blind instinkt, maar ook van de ondervinding, welke zij bij de uitoefening van hun ambacht opdoen en van de grootere vaardigheid, die zij daardoor erlangen.

Nog verscheidene andere soorten van hetzelfde geslacht munten uit door hunnen merkwaardigen nestbouw, doch wij gaan deze voorbij, om slechts nog iets te zeggen over een hunner, die zich boven allen in dat opzigt onderscheidt.

In die streken van zuidelijk Afrika, welke de woonplaats zijn der eenige ware volkplanting van Nederlandschen oorsprong, gevormd door dat krachtig ras, hetwelk, Nesten eener kolonie van Ploceus socius
Nesten eener kolonie van Ploceus socius.
hoewel thans nog ietwat ruw, toch bestemd schijnt zich te ontwikkelen tot eene maatschappij, die de beschaving tot in de binnenlanden van Afrika zal doen doordringen; in die streken, waar onze stamgenooten strijd voeren met leeuwen en luipaarden, olifanten, rhinocerossen, buffels en de nog gevaarlijker Kaffers, ontwaart de jager te midden van een bosch eenen boom, met een zonderling aanhangsel daarom heen. Het schijnt een reusachtige paddestoel, die den geheelen stam omvat, of wel het dak van eene hut of tent,—ja zelfs komt welligt het denkbeeld op bij dengenen, die het op eenen afstand beschouwt, dat het gelijkt op [ 240 ]een geweldig groot, uitgespreid regenscherm, waarvan de stam des booms de stok is, terwijl eenige uit dezen ontspringende takken aan de baleinen of ijzeren roeden herinneren, die tot steunsels dienen.

Dit vreemde gevaarte is inderdaad het werk eener geheele kolonie van vogels. Vaillant, die op zijne reizen hen het eerst ontdekte en hunnen nestbouw beschreef, gaf hun den naam van »republikein."

De ornithologen noemen deze soort Ploceus socius. Het is een vogeltje, ongeveer van de grootte en gedaante onzer gewone ringmusch, en zich, even weinig als deze, door levendig gekleurd gevederte aanbevelende. Reeds zagen wij in het voorbeeld der Amerikaansche trekduiven en in dat van onze roeken, dat er ook onder de vogels soorten zijn, die in maatschappijen van grooteren of kleineren omvang leven. Wij zouden er nog anderen bij kunnen voegen, waarvan wij hier slechts in het voorbijgaan de Ani's (het geslacht Crotophaga) van tropisch Amerika noemen, die de merkwaardige gewoonte hebben van gezamenlijk een groot nest uit slingerplanten te bouwen, waarin de wijfjes, ten getale van vijf of zes, hare eijeren leggen en deze, vreedzaam naast elkander zittende, uitbroeden.

De vogels echter, die wij thans in het oog hebben en die de bouwmeesters zijn van die groote gevaarten, zijn wel is waar republikeinen, maar daarom nog geene communisten. Integendeel, elk paar heeft zijne eigene woning, al grenst deze ook onmiddellijk aan die van eene andere familie. Men kan hun gezamenlijk verblijf vergelijken bij een groot hotel, waarvan de talrijke bewoners elk hun eigen kamer hebben, al zijn deze alle onder een gemeenschappelijk dak vereenigd.

Het dak van dit vogelenhotel is de vrucht van den gemeenschappelijken arbeid van alle leden der kolonie. Het bestaat uit digt zamengevlochten hard gras, waardoor een gewelf wordt gevormd, dat volkomen tegen den regen beschermt. Tegen de ondervlakte van dit dak aan zijn de uit een fijner gras vervaardigde nestjes bevestigd, het eene vlak nevens het andere, zoodat men alleen de kleine openingen ontwaart, die toegang geven tot de nestholten. Elk nest dient slechts voor een enkel broedsel; het volgend jaar wordt een nieuw nest tegen het oude aan gebouwd, het dak tevens verbreed, zoodat het [ 241 ]steeds den regen buiten laat afvloeijen, en zoo groeit in den loop der jaren het gebouw, totdat het eindelijk te zwaar is geworden voor den boom of de takken, die het dragen, en in elkander stort. Niet zelden bereikt het echter, voordat deze voor de geheele kolonie zoo noodlottige gebeurtenis plaats grijpt, eenen omvang van tien of twaalf Ned. ellen. Vaillant telde aan een der grootsten niet minder dan driehonderd en twintig bewoonde nesten.

Eindelijk nog eene laatste opmerking, alvorens wij van deze en andere wevervogels afscheid nemen.

Reeds bewonderden wij de kunst door hen in hunnen nestbouw aan den dag gelegd; reeds staarden wij met deelnemende belangstelling op die zorgvolle ouders, welke al hunne krachten inspannen om voor hunne jongen eene veilige woning niet alleen te bouwen, maar deze ook zoodanig te bevestigen, dat hunne grootste vijanden, de talrijke slangen, welke in die oorden leven, en waaronder velen zijn, van welke een enkele beet doodelijk is, hen niet dan zeer moeijelijk bereiken kunnen. Wij mogen er nu nog bijvoegen, dat de Zuid-Afrikaansche soorten de voorzorg nog verder drijven, door hare eijeren en jongen als het ware onder de hoede te stellen van eenen magtigen beschermer, die zelf een der grootste vijanden voor de slangen is. Die beschermer is de secretaris-valk of slangendooder (Gypogeranus serpentarius, zie de afbeelding op de volgende bladzijde), die in geheel zuidelijk Afrika van de linie af tot aan de Kaap de Goede Hoop toe leeft; een ware roofvogel van aanmerkelijke grootte en kracht, doch die zich van alle andere roofvogels onderscheidt, doordat hij zeer hoog op de pooten staat, als een reiger of ooijevaar. Die pooten trouwens, van stevige nagels voorzien, zijn voor hem de krachtigste wapenen, waarvan hij zich bedient om de slangen, die zijn meest geliefd voedsel uitmaken, den kop te vermorselen. Uit eene hoogte van eenige voeten springt hij, met half geopende vleugels, op zijne prooi en tracht haar met eenen pootslag op den kop te dooden. Mislukt hem zulks de eerste maal, dan springt hij weder op, valt op nieuw aan en herhaalt dien aanval, totdat hij eindelijk de overwinning behaald heeft en zijne prooi levenloos uitgestrekt ligt, of wel,—gelijk somtijds gebeurt, wanneer [ 242 ]de slang tot de vergiftige soorten behoort,—een enkele hem toegebragte beet van deze stort het doodend venijn in zijne aderen, en

Secretaris-valk.
Secretaris-valk. (Gypogeranus serpentarius.)

na eenige oogenblikken ligt hij zelf stuiptrekkend ter neder, om niet weder op te staan. Dit laatste geschiedt echter zelden. Gewoonlijk blijft de vogel overwinnaar, zelfs in den heetsten strijd met de meest vergiftige slangen, en handhaaft zoo zijnen naam van «slangendooder", terwijl hij ten slotte zijnen verslagen vijand, te beginnen met den staart, in zijn geheel inslikt.

Deze vogel nu bouwt zijn wel is waar groot, doch overigens, even als dat van andere roofvogels, weinig kunstig, uit takken en aarde zamengesteld nest op hooge boomen, en waar men zulk een nest ontwaart, daar kan men bijna zeker zijn in den omtrek daarvan ook een aantal nesten van wevers en van andere kleine vogels aan te treffen. Herinnert dit tooneel niet aan de tijden der middeleeuwen, toen de arme bewoners van het platte land, die zich zelven niet verdedigen [ 243 ]konden, hunne woningen bouwden aan den voet der rots, waarop in een sterk kasteel de eene of andere baron of graaf huisde, die, niet zelden zelf een echte roofridder, hun bescherming beloofde tegen andere heeren, welligt nog roofzuchtiger dan hij? De vergelijking, indien wij haar nog verder doorvoeren, valt zelfs niet ten gunste uit van de adellijke heeren uit dien tijd, die, ter vergelding der verleende bescherming, van hunne dorpelingen allerlei diensten en opbrengsten vorderden, terwijl onze vogel daarentegen van zijne beschermelingen volstrekt niets eischt, ja, men zoude zeggen, zijne valken-natuur hun ten gevalle verloochent, daar eijeren, jonge en volwassen vogels van hem geenerlei aanval te duchten hebben, en hij zich, bij gebrek van slangen, die steeds zijn lekkerbeetje zijn, vergenoegt met hagedissen, kikvorschen of ook zelfs met insekten.

 

 

Thans moeten wij de klasse der vogels, waarbij wij ons zoo lang hebben opgehouden, voor eenigen tijd vaarwel zeggen, om ook onder de andere klassen van dieren rond te zien naar leden van het gild der vlechters en mandenmakers. Dat trouwens dit gild niet enkel uit vogels bestaat, is reeds gebleken, toen ik (bl. 211) op het nest wees, vervaardigd door de dwergmuis, derhalve door een zoogdier. Wij kunnen er thans bijvoegen, dat zelfs onder de reptilien dit talent niet geheel ontbreekt. Volgens eene mededeeling van den officier van gezondheid e.w.a. ludeking[37] zouden de Sumatraansche krokodillen (Crocodilus biporcatus), die op vrij grooten afstand (30 palen) van de zee de kleine eilanden in het meer van Maniendjoe bewonen, een rond, uit boomtakken en gras zamengesteld nest eenigzins landwaarts in bouwen, hetwelk steeds hoog genoeg boven den waterspiegel is gelegen om voor overstroomingen beveiligd te zijn. Wij hebben trouwens reeds vroeger (jaargang 1860, bl. 330) gezien, dat de Noord-Amerikaansche krokodillen ook de kunst verstaan [ 244 ]staan van, hoewel op eene geheel andere wijze, een nest ter opneming hunner eijeren te vervaardigen.

Vreemder echter zal het welligt aan sommigen mijner lezers voorkomen, wanneer ik hier ook visschen noem. Visschen! Bij dit woord denkt men immers aan wezens, die,—ja, zich bewegen en voeden, maar die overigens koud, ongevoelig, hartstogteloos zijn. »Zoo koud als een visch," is tot een spreekwoord geworden. Op de vischmarkt ziet men zelfs vrouwen, zonder de minste gewetensknaging, levende visschen villen of tot mooten snijden. Zouden zij dit ook doen, wanneer de visch schreeuwen kon, of wanneer hij gelaatsspieren had, zoodat hij een pijnlijk gezigt kon trekken, of ledematen, lang en stevig genoeg om zich te verweren of zich krampachtig zamen te wringen, wanneer het scherpe mes zijne huid doorklieft? Ter eere der vrouwelijke natuur hoop en geloof ik dat niet. Indien zij althans wisten, dat visschen niet enkel, even als alle andere dieren, ligchamelijk gevoel hebben, dus ook pijn ondervinden, maar dat zij ook hartstogten hebben, dat zij vatbaar zijn voor liefde en haat, dan zoude voorzeker menige hand beven, die thans zonder eenige aarzeling den paling het vel afstroopt of andere visschen onder eene langzame marteling laat sterven.

En dat werkelijk de visschen niet zoo koud, zoo ongevoelig, zoo hartstogteloos zijn, als velen meenen, dit wordt bewezen, doordat verscheidene hunner de opmerkelijkste blijken geven van ouderliefde, van zorg voor hun kroost.

Reeds bij eene vroegere gelegenheid (jaargang 1860, bl. 315) heb ik daarvan een voorbeeld aangevoerd. Nog sprekender zijn die, welke ik thans vermelden zal.

In de geschriften van aristoteles en van plinius vindt men reeds gewag gemaakt van eenen visch, door hen Phycis of Gobios genoemd, die een nest bouwt, waarin het wijfje hare eijeren legt. Tot voor eenige jaren had men dit echter voor eene fabel gehouden, en thans zelfs weet men nog niet, welke de, vermoedelijk in de Middellandsche zee levende visch is, die door hen bedoeld is geworden. Wel hadden enkele der nieuwere natuurkundigen, zich grondende deels op verhalen van visschers, deels op eigen waarnemingen, vermeld, dat eenige [ 245 ]visschen (Cyclopterus lumpus, soorten van Cottus, van Gobius, van Doras) de wacht houden bij de door het wijfje gelegde eijeren, totdat daaruit de jonge vischjes gekomen zijn; doch dat visschen een waar nest zouden kunnen zamenstellen, op eene dergelijke wijze als vogels zulks doen, scheen ongelooflijk. Waar feiten echter spreken, daar moet het ongeloof verstommen. Bijna gelijktijdig werd in Engeland en in Frankrijk de nestbouw van visschen door ooggetuigen van hunnen arbeid waargenomen, en wel bij visschen, niet van dezelfde soort, maar toch van hetzelfde geslacht, namelijk het geslacht der stekelbaarsen (Gasterosteus), vischjes, welke tot de kleinste hunner geheele klasse behooren, en die hunnen naam te danken hebben aan de scherpe stekels, waarmede hun rug gewapend is. In onze zoete wateren leven er twee, eene met 8 tot 10 stekels (Gasterosteus pungitius) en eene andere iets grootere (G. aculeatus), die slechts drie, maar langere stekels op den rug en beenige plaatjes op de zijden heeft. Ook in de zee, die onze kusten omspoelt, leeft eene soort (G. spinachia), die merkelijk langer dan de vorigen en wier rug met 14—15 stekels gewapend is.

Zoowel de zoetwater- als de zeestekelbaarsen nu bouwen nesten, doch elke soort op eene aan haar eigendommelijke wijze en met verschillende bouwstoffen.

Ziehier in het kort de wijze, waarop de zoetwater-stekelbaarsjes daarbij te werk gaan[38].

Van beide soorten zijn het alleen de mannetjes, die hier het werk doen.

Het minst kunstig is het nestje van de kleinste soort (G. pungitius). Het wordt alleen vervaardigd uit de fijne draden van conferven, dat is die groene uit lange vezelen zamengestelde massa, welke zoo veelvuldig in onze slooten wordt waargenomen en onder den niet zeer welluidenden naam van »flab" bekend is. In het voorbijgaan mogen [ 246 ]wij hier wel aanstippen, dat dit, in het oog van den oppervlakkigen beschouwer, zoo onaanzienlijke flab onder het mikroskoop tot eene wereld vol schoonheid en wonderen wordt. Dit weten trouwens onze vischjes even weinig als de boer, die dat lastige, steeds weder aangroeiende vuil uit zijne slooten haalt en op den kant daarvan werpt.

Nest van de kleine zoetwater-stekelbaars
Nest van de kleine zoetwater-stekelbaars (gastreoteus pangitius)

Zij beoordeelen, even als deze, de zaken alleen uit het oogpunt van het dadelijk voordeel, hetwelk zij er van genieten. Het voordeel nu, hetwelk de stekelbaarsjes van dit flab trekken, bestaat daarin, dat het hun een gereed middel aanbiedt om met weinig moeite daaruit een nestje zamen te stellen, dat de gedaante van een kort kokertje heeft. Het vischje brengt ten dien einde met zijnen bek achtereenvolgens een aantal dezer conferven tusschen de takken of bladeren van de eene of andere waterplant en verbindt deze daaraan. Is de aldus opgehoopte hoeveelheid zijner bouwstof groot genoeg, dan heeft het verder niets anders te doen dan (op de wijze, die in de figuur is voorgesteld) zijn ligchaam te midden daarvan eenige malen in dezelfde rigting rond te wentelen, waarbij het van zelf door de draden [ 247 ]omwikkeld wordt. Door het slijm, dat aan de oppervlakte van zijn ligchaam wordt afgescheiden, kleven de draden aaneen, en, zoodra de wand van het aldus ontstane kokertje stevig genoeg is, stroopt het dit af, zoodat het nestje tusschen de bladeren of takken blijft hangen.

Veel kunstiger is de nestbouw der andere zoetwatersoort (G. aculeatus). Deze bezigt ook geheel andere materialen, die veel meer zorg en overleg vereischen, om daaruit een stevig geheel zamen te stellen.

Het mannetje begint met op de plaats, waar het bouwen wil, een soort van vloer te leggen, zamengesteld uit allerlei fijne plantenvezelen; het haalt deze soms van vrij groote afstanden en draagt ze in zijn bek aan. Daar het echter ligtelijk zoude kunnen gebeuren, dat door de beweging van het water die materialen weder zouden worden medegesleept of verstrooid, zoo neemt het de voorzorg om ze te bezwaren met zand en kleine steentjes, die het daartoe ook met zijnen bek aanvoert. Is de vloer dik genoeg, dan wrijft het met zijnen buik herhaaldelijk daarover heen en strijkt aldus het slijm af, waardoor de fijne plantenvezelen aaneen gelijmd worden.

Op dien vloer, als op een fondament, gaat het vischje dan voort met het bouwen der zijwanden, die het echter uit eenigzins andere, steviger materialen optrekt. Het zoekt daartoe kleine wortelvezelen en andere iets grovere vezeltjes van planten en hecht deze aan de onderlaag vast, deels ze daarop leggende en tijdelijk, evenals vroeger, met steentjes bezwarende, deels ze door de reeds aanwezige heen stekende, zoodat een waar vlechtwerk ontstaat. Dikwijls ziet men het vischje een reeds doorgestoken vezel weder uittrekken en op nieuw elders aanbrengen of ook wel geheel wegwerpen en door een andere vervangen, waarmede het beter zijn oogmerk bereiken kan. Van tijd tot tijd ook maakt het vlak boven zijn wordend nestje sterke schuddende bewegingen, als om te beproeven of de materialen stevig genoeg verbonden zijn. En telkens ziet men het met zijn ligchaampje digt daarover heen kruipen om de nieuw aangevoerde vezelen onderling door het daarvan afgescheiden slijm zamen te kleven.

Zijn de zijwanden gereed, dan gaat het vischje over tot het bouwen van het dak of gewelf, waarbij het zich van dezelfde bouwstoffen bedient en in het algemeen op gelijke wijze te werk gaat, daarbij [ 248 ]zorg dragende, dat de nestholte ruim genoeg blijft, waartoe het telkens met zijn snoetje de te veel uitstekende vezeltjes naar binnen stoot, en tevens dat er eene kringvormige opening met zeer gladde randen als toegang blijve.

Nestje van zoetwaterstekelbaars

Nestje van de grootere zoetwater-stekelbaars (Gasterosteus aculeatus); het mannetje het wijfje door het nest drijvende, waar dit laatste hare kuit achterlaat.

Wanneer het nestje gereed is, waartoe ongeveer vier uren tijds gevorderd worden, dan stelt het een rond gewelf daar van omstreeks een palm in doorsnede. Het mannetje drijft dan de dragtige wijfjes er door heen en deze laten bij dien doortogt er hunne eijeren achter.

Niet minder opmerkelijk is de nestbouw van de zeestekelbaars (G. spinachia) [39]. Daar deze zelf grooter is, is ook zijn nest grooter; het heeft namelijk eene lengte van ongeveer twee palmen en eene peervormige gedaante. De bouwstoffen, waaruit het is zamengesteld, zijn natuurlijk alleen die, welke in de zee voorkomen, t.w. verschillende [ 249 ]soorten van wieren (Fucus, Corallina, Ulva), maar het opmerkelijkste daaraan is, dat deze onderling verbonden zijn door draden, die in allerlei mogelijke rigtingen door de massa heenloopen. Deze draden zijn zeer lang, wit, zoo fijn als gewone zijde en eenigzins veerkrachtig. Men weet nog niet, hoe deze draden gevormd worden, maar vermoedelijk ontstaan zij door vasthechting en daarop gevolgde uitrekking van het aan de oppervlakte des ligchaams afgescheiden slijm, op eene dergelijke wijze als de byssus van vele schelpdieren, die mede (vooral bij Pinna-soorten) uit zulke tot draden uitgetrokken slijm bestaat[40].

Ziedaar derhalve drie verschillende soorten van een en hetzelfde geslacht van visschen, die elk op hare manier een nestje bouwen. Natuurlijk ontstaat dan de vraag: zouden er onder het talloos heir van dat geschubde vee niet nog meer andere zijn, die iets dergelijks doen, en zoude het niet vooral aan de hen aan ons oog onttrekkende middenstof, aan het water moeten geweten worden, dat de bijzonderheden van de levenswijze der visschen nog zooveel gebrekkiger bekend zijn dan die der levenswijze van de in de lucht ademende dieren? Niet alleen moeten wij het laatste gedeelte dezer vraag toestemmend beantwoorden, maar zelfs mogen wij er bijvoegen, dat men ook reeds andere dergelijke nesten gevonden heeft, hoewel zonder de eigenlijke bouwkunstenaars daarvan te kennen. Voor eenigen tijd namelijk vertoonde de Fransche natuurkundige valenciennes[41] in de vergadering der akademie twee nesten, bij de kabeljaauwvangst op de banken van New-Foundland uit eene diepte van 60 Ned. ellen met de lijnen opgehaald. Deze nesten zijn komvormig, als die van vele vogels en hebben eene middellijn van 15 tot 30 en eene hoogte van 10 tot 12 Ned. duimen, terwijl de holte 4 tot 5 duimen diep is. De tamelijk dikke wanden zijn zamengesteld uit een vlechtwerk van een groot [ 250 ]aantal der dunne stelen van verschillende soorten van Polypen en Bryozoën (Sertularinen, Cellarien, Catenicellen, Cuscutarien), waartusschen vele kleine mosselschelpen (van Mytilus borealis) en zandkorrels ingesloten zijn.

Gelijk reeds gezegd is, kent men de dieren niet, die deze nestjes gebouwd hebben. Zeer mogelijk zijn het visschen, en valenciennes vermoedt zelfs, dat zij tot de soort behooren, die bij de kabeljaauwvisschers den naam van »kapellaan" (Mallotus villosus) draagt; doch het zoude ook mogelijk kunnen zijn, dat zij door geheel andere dieren dan visschen gebouwd waren. In die zee toch leven zoo velerlei schepselen! In rijkdom van leven, in verscheidenheid van vormen, waaronder zich het leven openbaart, overtreft de zee verre het land en de lucht te zamen. Onder die de zee bewonende dieren behooren ook talrijke soorten van schaaldieren, van de soms reusachtige krabben en kreeften af tot aan vele andere toe, die bijna alleen door het vergrootglas waarneembaar zijn. En dat er onder deze klasse ook dieren zijn, die nesten bouwen, is zeker.

nestjes

A. Antennularia met nestjes van Siphonocetus crassicornis.
B. Nestjes van Podocerus pulchellus op eene Laomeda.

Volgens de visschers op de kusten van Bretagne doet zulks eene aldaar op vrij groote diepten levende soort van kreeft (Palinurus vulgaris), en dat ook verscheidene andere, veel kleinere schaaldieren, uit de orde der dubbelpootigen (Amphipoda, namelijk soorten uit de geslachten Ceropus), [ 251 ]Amphitoë, Podocerus, Siphonocetus) kokervormige nestjes vervaardigen, is voor eenigen tijd ontdekt door spence bate[42]. Ukva met nestje

C. Ulva met nestjes van Podocerus funula.
D. Voet eener Laminaria een nest van Amphitoë rubricata bedekkende.

Deze nestjes, verschillend naar de soort, bestaan hetzij uit een Ulva-blad, dat omgeslagen en waarvan de randen zamengelijmd zijn door eene uit het ligchaam van het diertje afgescheiden stof, of uit andere onder zijn bereik liggende materialen, kleine vezelen, slijk- en zandkorrels enz. Deze kokertjes zijn vastgehecht aan wier of aan een polypensteel, en zijn dan eens rolrond (die van Podocerus funula, Z. fig. C) dan weder laagsgewijs opgebouwd en daardoor als het ware uit ringen zamengesteld (die van Siphonocetus crassicornis, z. fig. A), of eindelijk zij hebben eene peervormige gedaante, met eene zijdelingsche opening, wanneer zij geheel voltooid zijn (die van Podocerus pulchellus, z. fig. B).

Larven van watermotten

Larven van watermotten (Pryganidae) in hare kokers.

Trouwens wij behoeven niet naar de zee te gaan om soortgelijke nestjes te zien, gebouwd door dieren, welke behooren tot de met de orde der schaaldieren na verwante orde der insekten. Schier in alle onze slooten is daarvan een overvloed te vinden. Ik bedoel de larven of maskers der watermotten, ook wel kokerjuffers (Phryganidae) genoemd.

[ 252 ]In den volkomen toestand viervleugelige insekten, die zich alleen in de lucht kunnen ophouden, leven zij daarentegen gedurende hunne jeugd als vleuggellooze maskers in het water. Hunne huid is echter teederder dan die van vele andere waterinsekten. Bovendien kunnen zij zich slechts langzaam voortbewegen, zoodat zij zeer gemakkelijk de prooi zouden worden van vele andere met hen in het water levende dieren, ware het niet dat de natuur hen had toegerust met het talent van zich een kleed te vervaardigen, dat hunne huid bedekt, een harnas, schier ondoordringbaar voor de wapenen hunner vervolgers. Zij verstaan namelijk de kunst om uit allerlei materialen, uit kleine stukjes van bladeren, uit dunne takjes, ja uit kleine schelpjes of stukjes steen en zandkorrels, kokertjes te bouwen, binnen welke zij hun ligchaam geheel kunnen intrekken en verbergen, en welke zij steeds achter zich aanslepen, wanneer zij, met den kop en de pootjes daar buiten, langzaam over den bodem voortkruipen. Het is voorwaar een zonderling gezigt, die schijnbare stokjes, welke zich als het ware van zelve voortbewegen, wanneer men hen niet van nabij genoeg beschouwt om het diertje zelf te kunnen waarnemen, dat de oorzaak dier beweging is.

Ook onder de in de lucht levende insekten zijn er eenige, welke dergelijke draagbare huisjes bouwen. Reeds vroeger (jaargang 1860, bl. 358) noemde ik als zoodanig de rups van een klein vlindertje, welke uit kleine stukjes steen een tentje zamenstelt. Wij kunnen er thans nog bijvoegen, dat nog andere rupsen (maskers en ongevleugelde wijfjes van het vlindergeslacht Psyche) dergelijke uit stukjes gras en bladeren zamenstellen, welke zij overal met zich slepen. Gewoonlijk zijn het regte kokertjes; eene soort bouwt echter een huisje, dat geheel de gewonden gedaante van een slakkenhuis heeft, hetgeen dan ook aan von siebold, die dezen vorm het eerst ontdekte, aanleiding tot de soortbenaming, Psyche helicina, gegeven heeft.

Er zijn nog kleinere vlindertjes, welker rupsen woningen bouwen, die welligt nog hooger bewondering verdienen, hoewel zij zulks doen ten koste van den mensch. Elk kent en vreest de kleederen-mot (Tinea vestianella). Wanneer men deze diertjes of de door hen gelegde eitjes of daaruit gekomen rupsjes in eenig kleedingstuk of elders [ 253 ]

ontdekt, dan zal ieder zich haasten deze gevaarlijke gasten zoodra mogelijk te verdelgen, en toch wagen wij het aan onze lezeressen in bedenking te geven, om althans aan een paar der rupsjes, indien zij deze ergens vinden, het leven te schenken. Men kan ze trouwens onschadelijk maken door ze onder een glasplaat te plaatsen. Om haren arbeid gade te slaan, geve men haar een stukje laken, liefst niet te glad geschoren, maar goed wollig, met lange haren daarop. kleederenmot

a en b, rups van de kleederenmot ' (Tinea vestianella), op verschillenden leeftijd, in haar kokertje; c het kokertje alleen, met de naad, waarlangs,, het is open geknipt; d en e, het volkomen insekt.

Zijn de rupjes nog zeer klein, pas uit het ei gekomen, dan zijn zij natuurlijk naakt. Om zich te kleeden bijten zij met hare kaakjes de langste haren af en vereenigen die onderling met spinsel. Haar eigen ligchaam als mal gebruikende, stellen zij uit deze haren een kokertje zamen, dat aan beide einden open is. De buitenzijde van dit kokertje bestaat uit de langste haartjes, voor de meer binnenwaarts gelegen deelen bezigt het rupsje kortere, terwijl het inwendige alleen met spinsel bekleed is.

Doch het rupsje groeit en de woning of liever het kleed wordt het te eng. Als een zuinig schepseltje werpt het echter het oude kleed niet weg om zich dadelijk van een nieuw te voorzien, maar, gelijk de waarnemingen van réaumur en van bonnet geleerd hebben, het vergroot zijn kleed, door er nieuwe lappen op te zetten. Daartoe knipt het diertje zijn kokertje overlangs open. Het doet dit echter niet op eens, van het eene einde tot het andere, want dan zoude het kokertje zich ontrollen, en het gaat boven zijne magt om zich in zulk een, in verhouding tot zijn eigen ligchaampje, groot stuk stof op nieuw te wikkelen. Daarom geeft het achtereenvolgens vier knipjes in zijn kleed, een aan elk der beide einden en twee in [ 254 ]het midden, maar zet na elk knipje een nieuw lapje in, voordat een volgend gemaakt wordt.

De kokertjes hebben natuurlijk de kleur van de stof, waaruit zij gebouwd zijn. Geeft men dus aan de rupsjes een stuk blaauw laken dan zijn de kokertjes blaauw, geeft men hun geel, rood of groen laken, dan wordt ook hun kleed geel, rood of groen. Plaatst men hen achtereenvolgens, gedurende hunnen groei, op laken van verschillende kleur, dan vervaardigen zij zich een gestreept kleed, dat evenveel kleuren telt als de soorten van stof, waarop zij geleefd hebben (zie de figuur bij a, b, e), en dit geeft tevens het meest gepaste middel aan de hand, om naauwkeurig de wijze na te gaan, waarop zij hun kleed vergrooten.

Wilgenbladeren

a. Wilgenbladeren, door de rups van Tortrix salicis zamengesteld;
b. een bundel dezer bladeren, doorgesneden.

Nog verdienen hier andere rupsen kortelijk vermeld te worden, die geene beweegbare woningen bouwen, maar zich een vast en veilig verblijf weten te verschaffen door bladeren om te rollen, in dier voege dat aldus een kokertje gevormd wordt, waarvan de wand dan door spinsel zoo bevestigd wordt, dat zich het opgerolde blad of bladgedeelte niet weder ontrollen kan. Het is naar deze eigenschap, dat de kleine vlinders, wier rupsen haar bezitten, den algemeenen naam van bladrollers (het geslacht Tortrix) ontvangen hebben. Sommige soorten daarvan, inzonderheid de op de wijnstokken levende Tortrix vitana, kunnen, wanneer zij zich sterk vermenigvuldigen, aldus groote schade aan de planten te weeg brengen, wier bladeren zij tot hunne woonstede hebben uitgekozen.

[ 255 ]Ook onder de kevers of schildvleugelige insekten zijn er, die de kunst verstaan van, door zamenrolling van bladeren, voor hunne eijeren beschermende kokertjes te vervaardigen. Dit doen namelijk eenige soorten van snuitkevertjes; zoo de op de bladeren der berken levende Curculio (Rhynchites) Betulae.
Nestbouw van Curculio Betuli.
Dit kevertje is slechts omstreeks 4 millim. lang. «Wie zich in de vrije natuur een vermaak wil verschaffen,"—zegt ratzeburg[43],—»zie toe, hoe het kleine diertje dit voor hem eigenlijk kolossale werk vol voert, hoe het dikwijls met het grootste geduld het peperhuisje, dat reeds bijna gereed was, maar zich weder opent, nog eens en nog eens zamenrolt." Niet het geheele blad wordt echter daartoe gebezigd; eerst knipt het kevertje ter weerszijden van den bladsteel, daar waar deze in de middelnerf van het blad overgaat, twee lapjes uit, op de wijze zoo als in figuur B is aangeduid. Daarna rolt het de overgebleven gedeelten der beide bladhelften zamen, legt in het aldus gevormde peperhuisje een eitje, dat het nog omgeeft van een zakje, bestaande uit een lapje afgescheiden opperhuid van het blad, en sluit dan de bovenste opening door de spits van het blad om te buigen (zie fig. A).

Op eene niet minder opmerkelijke wijze handelt de verwante Curculio (Rhynchites) Betuleti met de bladeren van den wijnstok. Rozier[44] geeft daarvan de volgende beschrijving: «De kever vertoont zich reeds, zoodra de bladeren aan den wijnstok verschijnen, en voedt zich met de teederste blaadjes, waardoor hij veel schade kan aanrigten. Vooral echter doen zij zulks in den legtijd, in Junij. Zij zoeken dan de grootste bladeren op en beginnen met een gaatje te boren in den [ 256 ]bladsteel. Dientengevolge vermindert de toevloeijing van sap naar het blad, en na eenige dagen begint dit te verwelken. Dan herhaalt het diertje dezelfde bewerking aan elk der vijf bladribben. Is het blad hierdoor slap genoeg geworden, dan legt het kevertje eenige eitjes op de kleinste of buitenste der vijf bladlobben, deze daarop vasthechtende met een kleverig vocht. Deze lob wordt dan spiraalsgewijs opgerold en wel bovenwaarts. Daarop begeeft zich het kevertje naar de tweede lob, legt daar ook zijne eitjes en rolt haar op, doch in eene tegengestelde rigting aan de eerste, dat is benedenwaarts. Op gelijke wijze handelt het met de derde en vierde lob, zoodat twee lobben van regts naar links en twee andere van links naar regts gerold zijn. De vijfde nog overgebleven lob wordt dan door het diertje gebruikt als een algemeen hulsel voor de vier andere. Vijf tot zes dagen worden voor het voltooijen van den geheelen arbeid vereischt. Dan blijft het blad hangen, maar verdroogt. Na acht tot tien dagen komen de jonge larven uit de eitjes en vinden dadelijk hun voedsel in de zelfstandigheid van het drooge blad."

pop en pophulsel

Pop en pophulsel van Curculio Schach.

Nog verwonderlijker is de kunst aan den dag gelegd in het vervaardigen van het pop-hulsel, waarvan nevenstaande figuren eene afbeelding in natuurlijke grootte geven. Zij zijn genomen naar twee voorwerpen door Dr. snellen van vollenhoven uit Suriname ontvangen, en mij ter beschrijving in deze bladen welwillend afgestaan. Een dezer voorwerpen is geopend en vertoont de in de holte [ 257 ]bevatte pop, welke die van een kever is en wel, volgens genoemden ervarenen entomoloog, die van Curculio Schach. Het geheele, bijna een Ned. duim dikke hulsel bestaat alleen uit 10 tot 15 Ned. duimen lange, dunne, taaije plantenvezelen (stengels eener bies- of grassoort), die als het ware tot een langwerpig van alle zijden gesloten kluwen gewonden zijn, waarvan oorspronkelijk de larve de kern was. De doode pop vult echter nog niet twee derden der holte, hetgeen welligt deels aan indrooging moet worden ingeschreven.

Hoe de larve in staat geweest is haar ligchaam te omwikkelen met een dergelijk vezelen-hulsel, is inderdaad zeer moeijelijk te verklaren. Er is tusschen de vezelen geen spoor van een haar verbindend spinsel, het getal der elkander overdekkende windingen, dat is der vezellagen, die den wand zamenstellen, bedraagt van 12 tot 15; nergens is eene opening of eene plaats gehad hebbende zamenhechting waarneembaar. Alles schijnt aan te duiden, dat de inwikkeling door rolling geschied is, doch hoe heeft het dier de daartoe vereischte beweging kunnen verrigten, terwijl het reeds bij de eerste omwenteling zich zelven in eene gevangenis had opgesloten?

Hopen wij, dat de waarneming eenmaal dit raadsel zal oplossen, even als in het volgende merkwaardige geval.

In Nieuw Zuid-Wales leeft eene soort van groene mier, welker nestbouw werd waargenomen gedurende de eerste reis van kapitein cook. Zij leeft op boomen en is door hare kleur moeijelijk van de bladeren te onderscheiden. De nesten, welke deze mieren vervaardigen, verschillen van grootte, van die van een manshoofd tot die van een vuist. Zij worden gevormd door verscheidene bladeren, elk zoo breed als eene hand, nederwaarts te buigen en hunne punten zamen te kleven, zoodat zij eene soort van beurs vormen. Duizende dezer mieren zijn te gelijker tijd bezig om de bladeren in de omgebogen stelling vast te houden, terwijl eene menigte andere aan de binnenzijde het kleverige vocht, waarschijnlijk haar eigen speeksel, aanbrengen, waardoor de bladeren zamengelijmd worden.

Met uitzondering van deze, even als andere harer geslachtgenooten, in maatschappij levende mieren, bouwen al de overige in de laatst voorgaande bladzijden genoemde insekten hunne, hetzij vaste of beweeglijke [ 258 ]woningen met een zelfzuchtig oogmerk. Eigen veiligheid is alles wat zij daarmede beoogen. Dat echter onder de insekten er ook velen zijn, die geene moeite ontzien om zich van hunnen moederpligt te kwijten, daarvan getuigen vele reeds vroeger door mij aangevoerde voorbeelden. Dat hetwelk ik thans vermelden zal is tevens opmerkelijk door het talent, hetwelk de kleine bouwmeester daarbij ten toon spreidt.

Het bedoelde insekt is eene soort van bij, die ook bij ons te land niet zeldzaam is en den naam draagt van Megachile centicularis. Ik zoude geneigd zijn dien met den Nederduitschen naam van «behanger" te verwisselen. Wij zullen dadelijk zien waarom.

Nestbouw

Nestbouw van Megachile centicularis.

Deze bij graaft, hetzij in de aarde of in de voegen van muren of eindelijk in rottend hout eene cylindrische holte, die soms meer dan een halve voet diep is. In zooverre doet zij echter niets meer dan hetgeen, gelijk wij vroeger zagen, ook andere gravende bijen doen. Doch zij vergenoegt zich daarmede niet; de begraven gang moet nog in eenige cellen of kamers verdeeld worden en de wanden daarvan mogen niet naakt blijven; zij moeten bekleed of behangen worden. Daartoe nu begeeft de bij zich doorgaans en bij voorkeur naar een rozenboom, soms echter ook naar eene andere plant met zaagsgewijs getande bladeren[45], en plaatst zich op den rand van een blad. Dan begint zij met hare scherpe kaken een cirkelrond of eirond lapje uit het blad te knippen, zoo scherp en net, dat men moeite zoude hebben [ 259 ]dit met eene schaar even goed te doen. Daar zij nu hierbij, gelijk gezegd is, op dat gedeelte van den rand van het blad staat, hetwelk in het uit te knippen gedeelte begrepen is, zoo is het duidelijk dat dit ligtelijk door het gewigt van het daarop rustende diertje zoude afscheuren op het oogenblik, dat het lapje bijna geheel uitgeknipt is. Dit weet ook onze bij, en daar zij grooten prijs stelt op het verkrijgen van nette zuiver afgescheiden lapjes, zoo wendt zij in dit kritiek oogenblik een even eenvoudig als doeltreffend hulpmiddel aan. Zij begint dan namelijk, terwijl zij den rand steeds met de pootjes vastklemt, met de vleugels te klapwieken; het gevolg hiervan is, dat de drukking ophoudt, die dreigde het lapje te vroeg te doen afscheuren. Nu nog eenige weinige knipjes, en zij vliegt met haar stukje behangsel naar het vooraf gegraven hol. Daar brengt zij het op zijne plaats, waarbij de veerkracht van het blaadje maakt, dat het zich van zelf tegen den wand aanvoegt. Zoo legt zij nu het eene lapje over het andere, steeds in dier voege dat de ruwe zaagsgewijs getande rand buitenwaarts tegen den wand aan, de effene uitgeknipte rand daarentegen binnenwaarts komt. Is aldus ééne laag gelegd, dan gaat de bij voort met daar binnen tegen aan nog twee, drie, soms vier of zelfs vijf dergelijke bekleedselen te leggen. Opmerkelijk is het hierbij, dat zij dit doende altijd zorg draagt de opvolgend aangebragte lapjes steeds zoo te plaatsen, dat de reten tusschen de boven elkander gestelde, elkander slechts even overdekkende lapjes, juist door de middengedeelten der nieuw aangevoegde lapjes bedekt worden, en aldus een goed op alle punten gesloten kokertje ontstaat, dat nu nog slechts van boven open is.

Bladerencel

Bladerencel eener Megachile.

Is de eerstgebouwde cel zooverre gereed, dan verzamelt de zorgvuldige moeder eene genoegzame hoeveelheid honig en stuifmeel, bij voorkeur van distels, legt in deze deegachtige massa een enkel ei, en gaat nu over tot het sluiten der opening, hetgeen zij doet met drie op elkander gelegde cirkelronde lapjes, zoo zuiver geknipt, dat geen passer met meer juistheid de gedaante had kunnen aanwijzen. (Zie nevenstaande figuur, naar een voorwerp van den heer snellen van vollenhoven.)

[ 260 ]Boven op deze eerste cel wordt dan op gelijke wijze eene tweede, eene derde cel enzv. gebouwd, zoodat ten slotte het geheele gebouwtje uit zes of zelfs meer dergelijke opeengestapelde cellen bestaat, elk met een ei en den noodigen voorraad voor de jonge larve, die daaruit komen zal, om daarop te teren, totdat deze zelve in een volkomen insekt zal veranderd zijn, dat op zijne beurt op geheel dezelfde wijze zijnen moederpligt jegens zijn nog ongeboren kroost zal betrachten.

Voorwaar een der opmerkelijkste voorbeelden van aangeboren kunstdrift, die tot zeer zamengestelde handelingen in staat stelt, zonder dat van vooraf verkregen ervaring sprake kan zijn! Een van die gevallen, waar elke verklaring van het hoe te kort schiet, al kunnen wij ook van het waarom eenige rekenschap geven.

Trouwens in meerdere of mindere mate geldt zulks van alle kunstdriften der dieren. Wij worden slechts te meer getroffen door het raadselachtige, hetwelk haar steeds aankleeft, naar mate die kunstdriften zich meer op eene wijze uiten, die schijnt te getuigen van een verstandelijk overleg, en het, bij nadere overweging van de omstandigheden, waaronder de handelingen geschieden, blijkt, dat daarvan geen sprake kan zijn. Wij verwonderen ons dan teregt over het tot stand komen van een werk, zoo net, zoo doeltreffend, vervaardigd door eenen geheel ongeoefenden arbeider, maar die verwondering leidt dan ook tot bewondering van de voortreffelijke inrigting der natuur, waar elk schepsel zich in het bezit ziet gesteld van de beste middelen om het voortbestaan zijner soort hier op aarde te verzekeren, van middelen, die niet beter hadden kunnen wezen, wanneer het inderdaad het verstand, gesteund door ervaring, geweest ware, dat deze had uitgedacht.

 

 
[ Afb ]

[ 261 ]
 

IETS OVER HET MIJNWEZEN EN DE
MIJNWERKERS IN HET HARTZGEBERGTE;

DOOR

H. M. C. van OOSTERZEE[46].

 

 

Het Hartzgebergte is eene der schoonste en belangrijkste streken van Duitschland. Geen wonder, dat het ontelbare malen door reizigers is bezocht en beschreven. Vooral sedert de spoorbanen iedere bedenking van eene lange en lastige reis naar het eigenlijke terrein der togtjes en uitstapjes hebben weggetooverd, is het geene zoo groote onderneming meer den Hartz te gaan bezoeken; en daar de wegen ook daar aanmerkelijk zijn verbeterd, is het er oneindig gemakkelijker reizen geworden dan in de dagen, toen het beklimmen van en overnachten op den Bloksberg een roekeloos waagstuk was voor ieder ander menscheiijk wezen dan eene heks met een bezemsteel, vooral in den St. Walpurgis-nacht.

Het zijn echter niet enkel de hier bevallige, daar wilde en stoute natuurtafereelen, die den Hartz merkwaardig maken; ook de menschelijke nijverheid verdient er de opmerking van den vreemdeling, te meer wegens de geheel eigenaardige wijze, waarop die nijverheid wordt uitgeoefend, en wegens de niet minder eigenaardige persoonlijkheid dergenen, die dit doen. Het laatste vooral is het, waarvoor dit opstel de welwillende aandacht van den lezer vraagt; doch de schrijver wil het door een paar woorden over den Hartz in het algemeen doen voorafgaan.

De bergstreek, die den naam «Hartz" draagt, strekt zich in het noordwestelijk gedeelte van Duitschland uit van 50° 31' tot 51° 57', [ 262 ]Noorderbreedte, en van 9° 50' tot 11° 30' Oosterlengte van Greenwich. Zij heeft eene lengte van 14, eene breedte van 4 tot 5 geographische mijlen en eene oppervlakte van ruim 36 vierkante mijlen. Het grootste gedeelte behoort aan Hannover, doch voor een kleiner maakt zij ook een gedeelte van Pruissen, van Anhalt-Bernburg en van Brunswijk uit. Tusschen de Saale en de Wezer gelegen, reikt echter de Hartz-streek noch tot aan de eene, noch tot aan de andere dier beide rivieren, daar zij aan de oostzijde eerst in het Maasfeldsche, ten westen van de Saale, aanvangt en aan de westzijde bij de Brunswijksche stad Seesen, die oostelijker dan de boorden der Wezer ligt, eindigt.

Het Hartzgebergte bestaat uit eene afwisseling van ontelbare bergen, heuvels, dalen en bergkloven, die als een ware doolhof door elkander slingeren. De hoogste dier bergen is de Brocken of Bloksberg, die 3506 Par. voet hoog is; voorts zijn de voornaamste bergtoppen: de Koningsberg, de Heinrichstop, de Bruchberg, de Achtermannstop, de Winterberg, de Vuursteen, de Wormberg, de Kalenberg en de Rammelsberg. Onder de plaatsen, die door den natuurlijken toestand tot de merkwaardigste behooren, verdienen voorts vermelding: de Rosstrap, het meest woeste punt van den geheelen Hartz, een ontzettende ketel, in welken eene beek met schuimende wildheid stroomt, en in welks midden zich een bergkegel verheft, die eenigermate doet denken aan die ringbergen, welke men in ontelbare menigte op de oppervlakte der maan waarneemt; voorts de Baumans- en de Bielsgrot, beiden uitgestrekte druipsteengrotten met ontelbare bezienswaardige holen, zuilen en grillige figuren. De Baumansgrot, sedert het jaar 1672 bekend, heeft eene lengte van 768 voet, maar met vele zijgangen en gewelven; de Bielsgrot, negentig jaren later voor het eerst betreden, heeft, zooveel men weet, elf verschillende afdeelingen of kamers, van welke de achtste een allerprachtigst druipsteenwerk bevat, wegens zijne figuur «het orgel" genoemd; de laatstgenoemde grot is nog niet geheel bekend en schijnt ook niet overal toegankelijk.

De geheele bergstreek wordt verdeeld in, of liever aangeduid met twee benamingen: de Opper- en de Beneden Hartz, terwijl de hoogten ten westen en zuiden van het eigenlijke Hartzgebergte gelegen, maar daartoe eigenlijk niet behoorende, den naam Voor-Hartz dragen. De [ 263 ]scheiding tusschen de beide genoemde gedeelten is de Brocken, zoodat de Opper-Hartz ten noordwesten, de Beneden-Hartz ten zuidoosten van dien berg ligt. De Opper-Hartz, het kleinste gedeelte, heeft eene gemiddelde hoogte van 2000 voet; de Beneden-Hartz, die veel grooter is, slechts eene van 1500 voet. Dit verschil van hoogte doet zich onmiddellijk waarnemen aan den plantengroei, daar het geboomte in het eene genoemde gedeelte meest uit naaldhout bestaat, terwijl het andere gedeelte met loof- of bladgeboomte bezet is. In de dalen heeft de Hartz heerlijke weiden, waar talrijke kudden een overvloedig voedsel vinden; de graanbouw is er onbeduidend en bepaalt zich bijna alleen tot een weinig haver en rogge, hoewel men zich in den Beneden-Hartz sedert eenige jaren meer op den landbouw is gaan toeleggen. Van veel meer belang is er de boschbouw; tot het Hannoversche alleen behooren omtrent 250,000 bunders houtgewas. Men vindt er overheerlijke eiken, beuken, berken en kreupelhout, terwijl in de hoogere bergstreken zich statige pijnbosschen hemelwaarts verheffen. De houtcultuur en houthandel maken dan ook een aanzienlijk bestaanmiddel uit voor de inwoners, die, omtrent 70,000 in getal, in 40 steden, dorpen en vlekken, behalve in de afzonderlijk staande smelterijen, wonen.

Doch een niet minder voornaam middel van onderhoud zijn voor den Hartz de rijke mijnwerken. De bergen namelijk, die ten deele uit graniet, ten deele uit graauwacke bestaan, bevatten in deze laatste grondstof eenen onmetelijken rijkdom van delfstoffen, als: goud, zilver, koper, zink, ijzer, lood, bruinsteen, vitriool, zwavel, aluin, arsenicum, graniet, porfier, lei, marmer, albast enz., terwijl men aan de oostzijde, nabij Hartzburg, belangrijke zoutmijnen vindt. Al die bergstoffen worden sedert vele eeuwen bearbeid; zelfs weet men den tijd niet op te geven, wanneer daarmede een begin gemaakt werd, hoewel waarschijnlijk is, dat reeds in de X{{smaller|{{de}} eeuw de bergbouw zich heeft ontwikkeld. Bekend is het, dat de Duitsche keizer dukaten plagt te laten slaan »ex auro Hercyniae" (uit het goud van het Hercynische bosch), van hetwelk de Hartz een gedeelte was. Goud echter wordt, en dat nog slechts in eene geringe hoeveelheid (jaarlijks 10 à 11 mark), gewonnen uit den Rammelsberg, aangaande welks groeven [ 264 ]de overlevering het volgende meldt: Keizer otto de Groote, die van 936 tot 963 regeerde, bevond zich in de door zijnen vader hendrik den Vogelaar gestichte stad Goslar. Een zijner jagers doolde te paard in den omtrek om. Op eenmaal vond hij zich verward in het struikgewas en wist geen uitweg op te sporen. Ten einde eenen te zoeken, steeg hij af en bond inmiddels zijn paard aan eenen boom. Terugkomende zag hij de ertsen blinken, die het ongeduldige dier met zijne hoeven had blootgekrabt. Die jager zou ramm geheeten hebben en de berg, die eerlang op 's keizers last ontgonnen werd, door dezen naar zijnen jager genoemd zijn. Onwaarschijnlijk is deze overlevering niet, en dit is zeker, dat het aan den voet van den Rammelsberg gelegen Goslar, bekend als oude vrije keizerlijke rijksstad, overblijfselen der oudheid bevat, die heenwijzen naar eenen, hier voor vele eeuwen reeds plaats gehad hebbenden mijnbouw. Op de markt vindt men er een ijzeren waterbekken, tot eene aldaar staande pomp behoorende. Volgens de overlevering zou dat bekken in éénen nacht door den duivel zijn vervaardigd—blijk genoeg, dat het van eene overoude herkomst is. En in eene der kapellen, die na het afbreken van de overoude Cosmas- en Damianus-kerk zijn blijven staan, vertoont men een offeraltaar of dergelijk voorwerp, dat uit een onbekend metaal vervaardigd is en tot de afgodendienst zou hebben gediend, welke in deze oorden ten tijde van karel den Groote is uitgeroeid.

De gemiddelde opbrengst der bergwerken in den Hartz bedraagt tegenwoordig ongeveer:

zoodat deze 6 mijnstoffen te zamen eene jaarlijksche opbrengst geven van omtrent ƒ 1,666,900.

Aangaande de waarde der opbrengst van de overige metalen en [ 265 ]andere bergstoffen hebben wij geene opgaven aangetroffen; ook geene aangaande het verschil tusschen de onzuivere en de zuivere winst en dus hetgeen de bearbeiding der mijnen en de zuivering der metalen kosten. Alleen aangaande den reeds genoemden Rammelsberg, die goud, zilver, lood, zink, koper, zwavel, aluin en vitriool oplevert, vonden wij aangeteekend, dat de jaarlijksche zuivere overwinst der exploitage van dien berg 40,000 rijksdaalders (f 107,550) bedraagt, terwijl men berekent, dat er sedert de eerste ontginning eene waarde van honderd millioen gulden uit is te voorschijn gebragt.

Te Clausthal, de hoofdstad van den Hartz, te Lautenthal, te Altenau en te Andreasberg vindt men de smelterij, waar het zilver wordt gezuiverd en afgescheiden van het lood, waarmede het in de meeste mijnen van het Hartzgebergte zoo innig verbonden is, dat het er met veel kunst uit moet worden afgezonderd. De smelterij bij Clausthal, de oudst bekende, dagteekent van het jaar 1554. De omtrek van zulk eene smelterij levert een treurig schouwspel des doods op: de plantengroei is er geheel en al vernietigd door de vergiftige bestanddeelen der rookkolommen, die uit de hooge schoorsteenen opstijgen, en niet minder door de zwavelachtige uitwasemingen der open loodsen, in welke die metalen of andere mijnstoffen op roosterwerk liggen, om deze te doen oxyderen.

Het metaal, dat zich gemakkelijkst laat brengen tot den toestand, geschikt om het ter verkoop aan te bieden, is het ijzer. Sommige ijzersmelterijen vindt men te Lehrbach, aan den weg van Clausthal naar Osterode en in de prachtige bosschen langs de glooijing van den berg, nabij Grund; maar de voornaamsten staan aan de oostelijke zijde van den Bloksberg, rondom Elbigerode. Men rekent, dat tegenwoordig jaarlijks voor bijna f 800,000 aan gietijzer door de gezamenlijke ijzersmelterijen in den Hartz wordt geleverd.

Wij zeiden zoo even, dat de houtcultuur mede een belangrijk bestaanmiddel in dat gebergte uitmaakt. Die tak van nijverheid staat insgelijks in naauw verband tot het mijnwezen. In de mijnen wordt verbazend veel hout gebruikt tot stutten, terwijl men berekent, dat jaarlijks minstens 200,000 kubiek el (Ned.) houtskool ten behoeve der smelterijen worden gebrand. Men behoeft dan ook de bosschen slechts [ 266 ]oppervlakkig te doorwandelen om overal de drukten te zien van aanplanten, rooijen, hakken, zagen en vervoeren van het hout, terwijl zich op ontelbare plaatsen aardhoopen vertoonen, waar de rook uit kleine togtgaten zich eenen uitweg banende, het kolenbrandersbedrijf verraadt. Daartoe wordt meest de pijn- of denneboom (abies excelsa) gebruikt; na uitrooijing heeft eene nieuwe aanplanting plaats en men rekent, dat een bosch om de 120 jaren geheel vernieuwd wordt. Het beheer der bosschen staat, gelijk het geheele mijnwezen, onder ambtenaars van den staat, houtvesters genoemd, die de onbruikbaar geworden planken en balken, uit de mijnen teruggebragt, jaarlijks nog voor meer dan ƒ 70,000 verkoopen.

De hoofdtak der industrie in den Hartz heeft alzoo drie hoofdafdeelingen: de bewerking van het lood en het zilver, die van het ijzer en de houtteelt met al wat daartoe behoort; behoorende de bearbeiding der overige mijnstoffen minder tot het onderwerp van deze beschouwing. Elke dier drie hoofdafdeelingen heeft haar eigen bestuur, hare afzonderlijke vereenigingen van werklieden en deze hebben hunne afzonderlijke gewoonten, levenswijze en zelfs kleederdragt. Elke maakt als het ware een afzonderlijken menschenstam uit met eene inwendige inrigting van het maatschappelijke leven en een huishoudelijk bestuur, dat sedert de middeleeuwen nagenoeg onveranderd gebleven is. Ten grondslag strekt het beginsel, dat alles het eigendom is van den staat en door dezen bestuurd en beheerd wordt; mijnen, bosschen, smelterijen, in één woord, al wat op en onder den grond is, behoort aan den souverein. Wel zijn de bergaderen bij kavelingen afgestaan aan associatiën of afzonderlijke personen, maar alles onder het opperbewind van den staat. Elke mijn in den Hartz is verdeeld in 128 zoo te noemen' aandeelen, die den naam van kuxen dragen; die, welke zich in handen van bijzondere personen bevinden, kunnen, gelijk van zelf spreekt, weder tot in het oneindige worden gesplitst, zoodat één aandeel niet zelden in duizende portiën verdeeld is, die te zamen echter slechts één aandeel worden geacht uit te maken. Deze aan bijzondere personen of corporatiën toebehoorende aandeelen zijn onderworpen aan de kansen van winst of verlies, met uitzondering van slechts vier in ieder 128tal, die aan de steden [ 267 ]en kerken van den Hartz toebehooren en aan geen verlies of schade onderhevig zijn.

De staat heeft van lieverlede de aandeelen der bijzondere personen ingekocht en gaat daarmede nog steeds voort, zoodat de regten van derden op vijf zilvermijnen, welke nog bestaan, na eenen betrekkelijk niet langen tijd mede staatseigendom zullen geworden zijn. Intusschen worden de aandeelen in de winst aan de regthebbenden uitgekeerd, maar verder strekt zich ook het regt dier actiehouders niet uit; zij hebben geen de minste inzage in het beheer en mogen zonder verlof van de ambtenaren niet eens de mijn bezigtigen, die voor een zooveelste gedeelte hun eigendom heet. Bij deze bezwarende omstandigheden komt nog, dat de staat eerst een tiende van de winsten aftrekt voor de mijnkas, die den naam van tiendenkas draagt; voorts nog een negende voor het onderhoud en waar het noodig is den aanleg van waterleidingen ten behoeve der mijnen, en eindelijk bepaalt de staat zelf den niet zeer hoogen prijs, waarvoor de aandeelhouders de mijnstoffen moeten afstaan, namelijk: het zilver voor ƒ 18.75 het Ned. pond, terwijl het voor ruim ƒ 28 in den handel gebragt wordt; het lood wordt hun slechts voor den halven prijs aangerekend; bovendien moeten zij het werkloon der meesters mijnwerkers betalen, en tot vergoeding voor dat alles hebben zij alleen hout en brandstoffen om niet.—Waarlijk redenen genoeg om niet magtig veel tegen eenen afkoop van staatswege in te brengen!

De staat is dus de wezenlijke eigenaar der mijnen in den Hartz. De staat alleen bestuurt alles, regelt het werkloon, bepaalt de arbeidsuren, stelt den prijs en de voorwaarden van verkoop vast—dat zegt met andere woorden: beschikt oppermagtig over het lot der inwoners. Indien dit beheer plaats had bij vorm van gecentraliseerd bewind, zou zulk een staat van zaken geheel onhoudbaar zijn; maar het opperbewind is in zekeren zin een bewind in naam, en men kan naar waarheid zeggen, dat de Hartz zich zelv' bestuurt. Zij die dat bewind in handen hebben, zijn geen ambtenaren, slechts te genaken langs den weg van eene omslagtige correspondentie en omtogen met het drievoudig kleed van onkunde, trotschheid en vormdienst; het zijn mannen, levende te midden der werklieden, dikwijls onder hen [ 268 ]opgegroeid, die langzamerhand tot hooger zijn opgeklommen, maar niet zonder van nabij te zijn bekend geworden met al wat hunne onderhoorigen te arbeiden en door te staan hebben. Er bestaat dientengevolge tusschen de werklieden en hunne hoofden eene betrekking, niets bezittende van de lasten eener ambtelijke ondergeschiktheid. In de eenzame stilte van het gebergte nemen zeden en gewoonten als van zelv' iets eenvoudigs, iets aartsvaderlijks aan. Niet zelden hoort men den gewonen groet: Glück auf! het eerst uit den mond van den opzigter en wordt die beantwoord door dengene, die haar volgens de regelen van étiquette het eerst had moeten uiten. Men kan dan ook onmogelijk eenigen tijd in den Hartz doorbrengen, zonder getroffen te worden door de zachtzinnigheid, met welke de opzigters hunne onderhoorigen behandelen, en de gehechtheid der laatsten aan de eersten.

Door deze onderlinge verhouding, door het bijna vaderlijke aan de eene en het bijna kinderlijke aan de andere zijde wordt dan ook alles weggenomen wat er hinderlijks en kwetsends zou zijn in de oppermagt van den staat; maar daar is nog eene omstandigheid, die de onderhoorigen vrede met die oppermagt doet hebben. Ieder leeft in de vaste overtuiging, dat die oppermagt slechts werkzaam is in het belang der inwoners van den Hartz. Men is er niet blootelijk op uit om rijke overwinsten te storten in de Hannoveraansche schatkist; men bevlijtigt zich niet op dadelijke groote voordeden; maar het hoofddoel is, ieder jaar zooveel te winnen als noodig is om al de onkosten te dekken en winst te verschaffen aan allen. Getrouw aan dit beginsel bearbeidt men de mijnen met voorzigtigheid, ja men mag zeggen: met langzaamheid. De rijkdom, dien het Hartzgebergte aan metalen bezit, is niet onuitputtelijk; de ertsaderen zijn bijna alle bekend, zoodat men weet, hoe ver zij zich uitstrekken en de voornaamste van hare vertakkingen alle onderzocht zijn. Er bestaat altijd hetgeen men zou kunnen noemen eene stelselmatige begrooting van den arbeid voor eenige jaren, zoodat deze zich zelfs over eene halve eeuw vooruit uitstrekt. Er bestaat dan ook een bepaald, met die berekeningen overeenkomstig stelsel van mijngangen, zoodat men lang vooruit heeft bepaald waar en wanneer het houweel van den werkman het erts zal uitgraven. Ware het mijnwezen aan eene vereeniging van afzonderlijke [ 269 ]personen, aan handelsspeculanten overgelaten, dan zouden deze er zich op beijveren om in den kortstmogelijken tijd de meestmogelijke voordeelen bijeen te scharen, en eene inhalige regering zou het niet veel beter maken. Maar de Hannoversche heeft de mijnen van den Hartz nooit aangemerkt als een middel tot verkwisting; legde zij er zich op toe om de mijnen in korten tijd uit te putten, dan zouden er aanmerkelijke sommen in de schatkist vloeijen—maar dat wil men niet. Ten voorbeelde strekke de mijn, die den eigenaardigen naam Hülfe Gottes draagt. Bij uitbreiding der werkzaam heden zou zij gemakkelijk het vijfvoudige kunnen opleveren van de bijna ƒ 100,000, die zij thans geeft; maar dan zou zij ook reeds na eenige jaren uitgeput en eene menigte handen zouden zonder werk zijn. Aldus gaat men, om deze uitdrukking te bezigen, zuinig om met hetgeen de Hartz in den schoot der aarde bevat, ten einde er een matig, maar des te langduriger genot van te hebben. In de behoeften van den geheelen Hartz wordt door de schatten van den Hartz zelven voorzien; de opbrengst der mijnen is toereikende tot het bezoldigen van alle ambtenaren, toereikende tot het aanleggen en onderhouden van wegen, smelterijen en wat dies meer zij, toereikende tot het onderhouden, aanplanten en bearbeiden der bosschen, zoo tot het kolenbranden als tot het werkhout in de mijngangen. Slechts éénmaal heeft eene dwaze regering het beproefd om de Hartz-mijnen gelijk men het noemde meer krachtdadig te exploiteren; het was gedurende de Fransche overheersching en het kortstondig bestaan van het koningrijk Westfalen; maar een verlicht Fransch bergbouwkundige, béron de villofosse, wist de dwaze staatkunde te belezen, en nog wordt 's mans naam met eerbied en liefde genoemd door den dankbaren landzaat.

Het bestuur over den Hartz is toevertrouwd aan den mijnraad, die een onbeperkt gezag uitoefent. Aan het hoofd van dien raad staat een voorzitter, die de onmiddellijke vertegenwoordiger der kroon is. Voorts heeft de mijnraad vijf leden; een hunner is bijzonder belast met het opzigt over die mijnen en smelterijen, welke lood, zilver en koper leveren; een ander met al wat de ijzermijnen en ijzersmelterijen betreft; de derde bestuurt het boschwezen; de vierde heeft het bestuur over het eigenlijk administrative en de vijfde eindelijk beslecht alle [ 270 ]geschillen. Jaarlijks maakt de mijnraad eene soort van begrooting op, met de noodige voordragten aangaande de voornaamste te ondernemen' werken. De Hannoveraansche volksvertegenwoordiging keurt die begrooting doorgaans zonder eenige bedenking goed. De Hartz zelf zendt twee afgevaardigden naar de Tweede Kamer; zij worden benoemd door de gemeentebesturen en door kiesvergaderingen, tweemaal zooveel leden als die besturen tellende, en gekozen door allen, die een huis bezitten of directe belastingen betalen, zoodat een eenvoudig mijnwerker medekiezer in den eersten en ook in den tweeden trap zijn kan.

Terwijl de staat de belangen van den Hartz behartigt, bewijst hij tevens zijdelings eene dienst aan de streken, die dat oord omgeven, daar er de handel aanmerkelijk door wordt bevorderd. De bergstreek zelve brengt bijna niets voort van hetgeen noodig is voor de levensbehoeften eener zoo talrijke bevolking, en tot het ontginnen ten behoeve van den landbouw bestaat er geene de minste aanmoediging, daar de staat te allen tijde het regt heeft om de gronden tot zeer lagen prijs te onteigenen, die eerst aan de des verlangenden tot vrij hoogen prijs zijn afgestaan. En de gronden, tot den landbouw geschikt, zijn betrekkelijk weinige, zoodat bijna alles wat tot voeding, kleeding enz. noodig is, van elders moet worden aangevoerd, te meer daar de boschbouw hoe langer zoo meer wordt uitgebreid en dus de landbouw hoe langer zoo meer beperkt; een gevolg van de meer en meer toenemende behoefte aan hout voor het inwendige der mijnen, alwaar de steunsels en dergelijke in zulk eene verbazende hoeveelheid voorhanden zijn, dat volgens het in den Hartz bekende spreekwoord, er meer hout onder dan boven den grond is.

Trouwens, men behoeft ook het voorkomen van het land slechts oppervlakkig in oogenschouw te nemen, om zich te overtuigen, dat er weinig tot levensonderhoud gevonden wordt. Meestal ziet men in de nabijheid der dorpen niets dan eenig weiland. De huizen zijn omringd door tuintjes, waar een weinig groenten worden verbouwd. De steenachtige grond is arm, en naarmate men hooger klimt, weigert de bodem meer het voeden van die planten, welke tot levensonderhoud dienen. Clausthal ligt 560 Ned. ellen boven den waterspiegel [ 271 ]der zee; rondom die stad vindt men hier en daar nog aardappelenteelt, maar hooger op treft men niets aan dan naaldhout en die grassoorten, welke slechts op groote hoogte wassen en den grond als met eenen somberen mantel bedekken; hier en daar ontwaart het oog groote hoopen zwarte turf, afgestoken in vierkante stukken, en luchtig opgestapeld om te droogen.

Doch wenden wij het oog af van die treurige, eentoonige natuur, om terug te keeren tot de inwoners en den toestand te schetsen, die voor hen voortvloeit uit de inrigting van hun maatschappelijk leven, gelijk wij haar boven hebben beschouwd. Om dat met eenige juistheid te doen, moeten wij het oog vestigen op de bijzondere omstandigheden, welke een zoo zwaren en gevaarvollen arbeid vergezellen.

De kinderen der mijnwerkers ontvangen in de scholen het eerste onderwijs, terwijl hun het godsdienst-onderrigt door de leeraars, genoegzaam allen tot de Evangelisch-Luthersche kerk behoorende, gegeven wordt. Zij gaan des morgens uit om dikwijls eenen grooten afstand naar het schoolgebouw af te leggen, en rustig stappen zij met boek en lei onder den arm langs passen en kloven, waarbij het hun is aan te zien, dat zij vroeg gewend worden aan het staan op eigen beenen. Die kinderen brengen al hunnen tijd door in de school en aan den huiselijken haard, of op weg tusschen beiden. De moeder alleen is belast met de zorg voor de huishouding, en de vader komt alleen van zijn werk of uit de mijn, ten einde eene rust te genieten, die hem moet sterken tegen den volgenden arbeid, terwijl knapen en meisjes spelen in de hut, of als de gure wind het toelaat, in hare nabijheid.

Maar weldra is die speeltijd voorbij. Naauwelijks heeft de knaap zijnen veertienden jaardag achter den rug, of hij begint zijne leerjaren aan den mond van den put, die naar de mijn leidt. In de ertsader zijn de ertsen zelve doormengd met aard- en steenachtige zelfstandigheden en men kan het erts zelf niet uithouwen zonder die onbruikbare stoffen mede te nemen. Nu is het werk der kinderen, een voor een de stukken te onderzoeken, die uit de mijn worden te voorschijn gebragt; zij moeten leeren op het oog al de mijnstoffen te onderkennen en de verschillende op verschillende hoopen te werpen, b.v. zilverhoudend [ 272 ]lood, koper of zink. Maar dat is nog niet alles. Onder de brokken zilver- en looderts moeten die stukken bijeen gelegd worden, welke ongeveer dezelfde verhouding van hetzelfde metaal hebben. Dat is een zeer vervelend werk, vooral voor eenen levendigen knaap; maar het is noodzakelijk, er in ervaren te zijn, omdat het den grondslag uitmaakt van alle verdere bearbeiding der metalen. Eéne zaak heeft inmiddels de knaap nog in zijn voordeel—hij verrigt zijn werk in de opene lucht, met het gezigt op uitgestrekte valleijen of statige bosschen, terwijl het ruischen van den wind door de hooge dennen hem geestverheffend bezig houdt.

Wanneer hij genoeg in het uitzoeken der ertsen gevorderd is, wordt onze knaap nu gezonden naar de smelterijen (Hutten), waar het erts wordt gezuiverd en vatbaar gemaakt om gegoten te worden. Die smelterijen staan in de valleijen langs eene beek of gegraven vaart, in welke het afloopende water achtervolgens zijne diensten bewijst aan de verschillende smelterijen, zoodat niet zelden onderscheidene smelterijen zich van dezelfde beek bedienen. Daar echter niet overal het natuurlijk stroomende water voorhanden is, heeft men op vele plaatsen in den Hartz waterbekkens gemaakt, door dijken of wallen omringd, in welke het water wordt verzameld, dat de goedkoopste en daarom algemeen gebezigde beweegkracht bij de onderscheidene werkzaamheden is. Met behulp van het waterrad pompt men de mijnen droog, haalt men de ertsen op, brengt men de stampmolens in beweging en verrigt, in één woord, al die werkzaamheden, welke elders, waar men minder op onkosten en brandstof behoeft te zien, door den stoom worden bewerkstelligd. En bij het zuiveren van het erts vooral moet de grootst mogelijke zuinigheid worden in acht genomen, daar de hoeveelheid metaal en vooral metaal van waarde, zooals zilver, er dikwijls zoo uiterst gering in is, dat de minste onachtzaamheid in het betrachten van spaarzaamheid al het voordeel zou doen verloren gaan. Uiterst eenvoudig is dan ook het beginsel, waarop de geheele bewerking rust, namelijk de ongelijke wederstandbieding in een loopend water van eene zwaardere en eene ligtere zelfstandigheid, met andere woorden: het verschil in gemakkelijk opheffen en medevoeren. De mijnstof wordt onder water gedompeld, in eene buis, in welke onophoudelijk eene soort [ 273 ]van stamper op- en neer gaat. In die stampmolens, gelijk men ze zou kunnen noemen, wordt het erts als het ware gezift en de stukken liggen er hooger of lager in naarmate van hun gehalte. Weldra schieten er slechts stukken over, die goed zijn om naar den smeltoven te brengen; doch ook het overige, een slijkerige afval, bevat nog deeltjes, die erts bevatten, welke er van moet worden afgescheiden. Deze papachtige massa wordt dun uitgespreid op eene soort van hellend vlak, dat onophoudelijk wordt bevochtigd door afstroomend water en tevens door eene zeer eenvoudige inrigting in eene bestendige schudding gehouden, evenals de bak op de kafmolens, met welke de landlieden het koren van het kaf zuiveren, of de trechter, waarin op de molens het graan geworpen wordt om tusschen de steenen te vallen. Kinderen, ieder met een bezem in de hand, gaan onophoudelijk langs dit hellend vlak, ten einde het slijk weg te vegen en van tijd tot tijd de zwaardere en daardoor bijeenzakkende metaaldeelen te verzamelen. Doch men ziet ook in die afgelegene en eenvoudige loodsen hier en daar de werktuigkunde haren scepter zwaaijen en de werktuigelijke beweegkracht voor die van arm en hand in de plaats treden; maar wel ver van eene ramp te zijn voor de nijvere bevolking van den Hartz, is zij integendeel eene groote weldaad voor hen, of liever voor hunne nakomelingen, want naarmate alzoo de bearbeiding der ertsen minder kostbaar wordt, beloont het te meer de moeite om ook de kleinste hoeveelheden metaal uit de ruwe brokken af te zonderen, zoodat men, eene grootere hoeveelheid metaal uit dezelfde massa erts trekkende, de mijnen veel minder uitput en dus langer in stand doet blijven, dan wanneer er door de gebrekkige bearbeiding te veel verloren gaat.

Nadat onze knaap alzoo zijnen leertijd buiten de mijn volbragt heeft, wordt hij naar beneden gezonden. Elke week moet hij zesmaal in de mijn afdalen en er telkens acht uren blijven. Zie, daar staat hij in zijn werkpak, met eene dikke witte muts op het hoofd tegen het stooten tegen of het afvallen van brokken steen en erts; om de lendenen draagt hij een stuk leder, ten einde zijn werk zittende te kunnen verrigten op eenen grond, doorweekt met vitrioolachtige vochten. Een kleed van grove, grijze stof, een lampje aan [ 274 ]een haak en de noodige gereedschappen maken voorts zijne geheele uitrusting uit. Indien de mijn niet zeer diep is, daalt men er met ladders in af. Langs de zijwanden van den put zijn hier en daar planken bordesjes in de rots vastgemaakt, op welke een ladder staat. Elk bordesje heeft eene opening, groot genoeg om een mensch door te laten ten einde op den volgenden ladder te komen; en zoo komt men op den eenen ladder voor, op den anderen na, totdat men eindelijk in de mijn zelve is afgedaald. Dat afdalen zelf is reeds uiterst vermoeijend, vooral wanneer het—en dit is niet zeldzaam, want men moet het langzaam en voorzigtig doen—een uur of meer duurt. De sporten der ladders zijn nat en slijkerig; het water druipt langs alle zijden af en de walmende lamp geeft een rood, donker, blikkerend licht. De werkman is dus in den regel reeds vermoeid eer hij zijn werk begint; het afdalen en opklimmen is op zich zelv' een zware arbeid, te zwaarder naarmate de mijn dieper is. De zilvermijn bij Andreasberg, die den naam Samson draagt, de diepste der wereld, heeft eene diepte van 230 Ned. ellen beneden den waterspiegel der Noordzee en van 791 ellen beneden den beganen grond. De mijn George Wilhelm bij Clausthal is 604 ellen diep.

In het jaar 1833 heeft een eenvoudig bergwerker, met name dörell, eenen hoogst eenvoudigen toestel uitgevonden, die het afdalen en opklimmen in de mijnen oneindig vergemakkelijkt. Men stelle zich twee houten stijlen voor, die van den mond tot aan den bodem van den put op en neder loopen. Elke dier stijlen is op bepaalde afstanden voorzien van uitsteeksels, op welke men kan gaan staan, terwijl men zich met de hand vasthoudt aan een stevig ijzeren handvat. Terwijl de eene stijl daalt, rijst de andere, en deze beweging wordt aan den mond van den put geregeld onderhouden door middel van een waterrad. Nu gaat de werkman op het oogenblik dat de eene stijl naar beneden gaat, op dat uitsteeksel staan, dat gelijk is met den beganen grond. Bleef hij daar nu op staan, dan zou hij onophoudelijk dalen en weder rijzen. Maar op het oogenblik, dat hij zou gaan rijzen, komt hem, waterpas met het uitsteeksel waarop hij staat, dat aan den anderen stijl voorbij, die naar beneden gaat en hem zoo nabij is, dat hij gemakkelijk op het andere uitsteeksel kan overstappen. Hij doet dat door met [ 275 ]de hand, die hij vrij boeit, het handvat aan den anderen stijl te grijpen, te gelijk den voet op het uitsteeksel te zetten en de andere hand en voet los te laten. Op zijne nieuwe staanplaats daalt hij weder zoolang, totdat de stijl naar boven zou gaan. Maar dat is het oogenblik, dat hij weder naar den anderen stijl kan overgaan, en zoo komt hij, zonder zich te vermoeien, al lager en lager. De bergwerkers noemen dit: Fahrkunst en bedienen er zich met het uiterste gemak van. Men heeft alleen te zorgen, dat men steeds op zijde blijft staan en dus niet tusschen de beide stijlen geraakt, als ook, dat men zich niet aan den wand van de put stoot. Het is onnoodig te zeggen, dat men bij het opstijgen op dezelfde wijze te werk gaat. Deze hoogst eenvoudige, maar tevens zeer vernuftig uitgedachte toestellen vindt men tegenwoordig in den Hartz in alle mijnen, die eene groote diepte hebben.

Wanneer de mijnwerker in de onderaardsche gewelven is afgedaald, moet hij dikwijls door eenen waren doolhof van gangen heen om bij de ertsader te komen, aan welke hij te arbeiden heeft, en acht uren achtereen is hij bezig met het boren van gaten, die met buskruid worden opgevuld, ten einde de rots te doen springen. Na zijn werk voltooid en alle voorzorgen genomen te hebben, steekt hij de lont aan en verwijdert zich haastig, iedereen waarschuwende, dien hij ontmoet. Weldra hoort men een dof gedruisch, en zoodra nu de kruiddamp genoegzaam opgetrokken is, slaat de werkman met een grooten hamer alle mogelijke stukken van het losgesprongen rotsbrok af, hij zondert de metaalhoudende ertsbrokken af van de onbruikbare stukken rots, die dienen tot het opvullen der geheel uitgegraven mijngangen. Het erts wordt op kleine wagentjes geladen, die over sporen loopen en het naar den bodem van den mijn put overbrengen, waar het in bakken geladen en door middel van een waterrad omhoog getrokken wordt. Bij dat laten springen is veel voorzigtigheid noodig, daar anders de werkman gevaar loopt van deerlijk gebrand of zwaar gekwetst te worden. Zelfs zijn er voorbeelden, dat eene ongelukkig te vroeg plaats hebbende uitbarsting aan den mijnwerker het leven kostte.

Na acht uren arbeid komt de werkman uit »de ingewanden der [ 276 ]aarde" te voorschijn en begroet het vrolijke daglicht. Zestien uren kan hij nu in den schoot van zijn gezin uitrusten; en waarlijk, rust is zijne eerste behoefte, rust hetgeen hij boven alles verlangt. Men heeft wel eens pogingen aangewend om aan de mijnwerkers eenigen arbeid te verschaffen, door welken zij hunne verdiensten voor het gezin ook nog vermeerderen konden gedurende den tijd, dat zij boven den grond zijn; maar vruchteloos. De gansche zorg voor het huisgezin rust op de vrouw; zij haalt de noodige levensbehoeften, niet zelden op uren afstand; zij heeft zich, in één woord, met alles te bemoeijen. De mijnwerker ligt te bed of zit voor zijn venster achter de bloemen, met welke het bijna altijd versierd is; het hoogste wat hij doet is vogels op te kweeken. Overigens rookt hij zijne pijp of ligt hij te slapen; zelfs het spreken schijnt hem te veel moeite, en deze stilzwijgendheid merkt men op dat toeneemt, naarmate iemand langer in de mijnen gearbeid heeft. Zoolang de mijnwerker jong is, blijft hij levendig en opgeruimd; maar die opgeruimdheid neemt van lieverlede af en maakt plaats voor eene afgetrokkenheid, die wel niet droefgeestig is, maar toch somberheid als een sluijer spreidt over al wat hem omringt en zich zelfs overplant op zijnen spreektoon en op den inhoud der weinige woorden, die hij uit.

In één opzigt is de mijnwerker in den Hartz vrij van den kommer, die elders de arbeidende klasse zoozeer drukt en kwelt; hij behoeft namelijk nimmer beducht te zijn, dat het hem aan werk zal ontbreken. Want hij weet, dat de bewerking der mijnen reeds geregeld is voor een veel langer tijdvak dan hij leven zal, en hij weet tevens, dat het bestuur het zich ten heiligen pligt stelt den arbeid nooit te doen staken. Hij is dus volkomen zeker van zijne verdienste en kan van die zijde de toekomst met gerustheid te gemoet treden. En die gerustheid kan nog te grooter zijn, daar de staat onderscheidene inrigtingen van voorzorg te zijnen behoeve heeft in het leven geroepen. Eene derzelve strekt ten behoeve der eigenlijk gezegde mijnwerkers, eene andere voor de werklieden in de gieterijen, eene derde voor de opzigters en arbeiders in de bosschen, de kolenbranders, vrachtlieden, metselaars, slotenmakers en dergelijken. De mijnwerkers verdienen gemiddeld ƒ 6 in de week, en zelfs kan dit [ 277 ]weekloon tot bij de ƒ 10 klimmen, maar daarvan worden eenige weinige centen ingehouden voor de mijnkas, die ook nog andere inkomsten heeft. Het hoofdbeheer stort namelijk in die kas jaarlijks voor elke mijn eene zekere som, afhankelijk van het aantal werklieden, die er toe behooren, namelijk van ƒ 0.50 tot ƒ 1.50 in de drie maanden[47] voor iederen werkman. Bovendien krijgt de kas de opbrengst van die weinig beduidende ertsklompen, uit welke alleen dan de geringe hoeveelheid metaal wordt afgezonderd, wanneer er overvloed van water is; alsmede de opbrengst van boeten, geschenken van den staat en van vreemdelingen, die de mijnen bezoeken, en dergelijke. Uit deze kas erlangt de mijnwerker in geval van ziekte of verwonding kosteloos geneeskundige hulp en artsenijen, terwijl hem, indien de ziekte slechts 14 dagen duurt, zijn volle loon wordt uitbetaald. In geval van langeren duur ontvangt hij ƒ 1.30 in de week tot aan zijne herstelling of overlijden. Dit laatste weekgeld wordt ook toegelegd aan den werkman, die buiten staat geraakt is tot den arbeid. Bovendien wordt aan diegenen, welke in het genot van het laatstgenoemde weekgeld van ƒ 1.30 getreden zijn, iets meer dan 20 cent in de week uitbetaald voor ieder zijner kinderen beneden de 14 jaren. Na zijnen dood bekomt zijne weduwe de helft. Deze voorzorgen zijn allerdoelmatigst en brengen veel toe tot verzachting van het lot der mijnwerkers, dat wij ook buitendien van eene gansch andere zijde beschouwen dan zij, die van der jeugd af niets anders hebben gezien.

De huisgezinnen der mijnwerkers zijn over het geheel niet zeer talrijk en zelden zal men er aantreffen met meer dan drie kinderen. Het cijfer der bevolking schrijdt dan ook in den Hartz minder voorwaarts dan men bij zulke gunstige inrigtingen voor den werkman denken zou. Verschillende oorzaken werken daartoe zamen. Inzonderheid deze, dat geen manspersoon, wegens de wetten op de verpligte krijgsdienst, voor zijn zevenentwintigste jaar in het huwelijk treden kan. Elders zou zulk eene bepaling schromelijke gevolgen voor de [ 278 ]zedelijkheid hebben; maar in den Hartz heerscht over het geheel nog eene benijdenswaardige eenvoudigheid en ingetogenheid, door de godsdienst verhoogd, zoodat men er meer voorbeelden aantreft van gelieven, die eerst na jaren door den band des huwelijks vereenigd worden, dan van kwade gevolgen eener verbindtenis, welke nog wachten moet naar verlof tot den echt.

Eene andere oorzaak van weinige toeneming der bevolking, en daarmede tevens van de weinige talrijkheid der huisgezinnen, is gelegen in de natuur der Hartzbewoners, die over het geheel niet sterk van gestel zijn; ten deele een gevolg van het gebrek aan krachtig voedsel en ten deele van hunnen arbeid in de mijnen. Een langdurig verblijf in die diepe spelonken veroorzaakt, in weerwil van alle voorzorgen tot luchtzuivering, eenige ziekten en kwalen, inzonderheid in de luchtpijp en de longen, terwijl zij, die in de zuiveringsplaatsen en smelterijen werkzaam zijn, weder voor andere eigenaardige ongesteldheden blootstaan. Ook heeft de snelle afwisseling van warmte en koude eenen allernadeeligsten invloed op de gezondheid der werklieden. Des winters hebben zij, dikwijls half naakt, voor den gloeijenden smeltoven gestaan en keeren niet zelden huiswaarts onder eenen snijdenden sneeuwstorm. Voor zoo ver zij in de loodwerken arbeiden, ademen zij deeltjes in, welker vergiftige eigenschappen algemeen bekend zijn. Onder zulke omstandigheden kan het geen verwondering baren, dat het gemiddelde cijfer van den ouderdom der mijnwerkers slechts 45, en dat der arbeiders in de smelterijen niet meer dan 42 jaren bedraagt. Voorwaar, die arme lieden verdienen wel, dat van staatswege alles gedaan wordt om hun te gemoet te komen. De prijs, voor welken zij hun koren kunnen koopen, is bepaald lager dan die ergens, zelfs bij den grootsten overvloed is; ja men mag veilig zeggen, dat de arbeidslieden in den Hartz slechts de helft voor hun graan betalen van hetgeen het elders kost. Terwijl op de markten te Wolfenbüttel en Osterode de graanprijs afwisselt van ƒ 7 tot f 16 het mud, levert het landsbestuur het in den Hartz af tot den vasten prijs van nagenoeg ƒ 6, waarvoor ieder huisgezin 36 Ned. pond in de maand, elk ongehuwde de helft bekomen kan. Op dezen maatregel geeft het land gemiddeld ƒ 35,000 in het jaar toe; of liever: het te [ 279 ]kort wordt gedragen door de aandeelhouders der mijnen en door de boven vermelde spaarkas. Het koren wordt gemalen en het meel bewaard in magazijnen, waar de vrachtlieden zelfs voor eenen matigen prijs haver ten behoeve hunner paarden bekomen kunnen.

Nog op eene andere wijze wordt de mijnwerker bevoordeeld; het is met betrekking tot den eigendom van woningen en gronden. Wanneer een werkman sterft, heeft een mijnwerker de voorkeur boven ieder ander, ingeval hij de woning wil koopen; zelfs behoeft hij niet eens in het bezit der koopsom te zijn. Het hoofdbestuur schiet hem die voor tegen 4 pct., terwijl hij zich met kleine aflossingen langzamerhand kwijt van zijne schuld. De gunstige bepaling deswegens wordt alleen daardoor gedrukt, dat de staat het onbeperkte regt van onteigening heeft, ingeval zulks in het belang van het mijnwezen noodig geoordeeld wordt, zoodat de arbeidslieden in wezenlijkheid meer als huurders of bruikers, dan als eigenaars zijn aan te merken.

Door al deze inrigtingen staat de mijnwerker, of meer in het algemeen de arbeider in den Hartz onder eene gedurende zijn gansche leven voortdurende voogdij. Heeft hij weinig levensgenot, hij heeft ook weinig levenskommer. Meent men misschien, dat zulk eene levenswijze voor den behoeftigen daglooner inderdaad die is, welke beantwoordt èn aan zijne eigene wenschen èn aan het denkbeeld, hetwelk men meent zich te moeten vormen van de toepassing der zoo hoog geroemde verdeeling van den arbeid—de lezer herinnert zich hierbij ongetwijfeld de inrigting van hardy in den Juif errant van sue, — dan wijzen wij juist op die arme Hartzbewoners, ten betooge van het tegendeel. Er is iets aantrekkelijks in het onzekere der toekomst, iets opwekkends in de verwachting, iets aanmoedigends in het hopen. Maar van dat alles bezit de arme man niets, die in den Hartz het kolenbrandersbedrijf uitoefent, of in de mijnen arbeidt, of voor den smeltoven staat. Hij kan zijn gansche leven en lot vooruit zien met eene zekerheid, die hem aan de eene zijde van allen kommer voor zijn tijdelijk bestaan vrij houdt, maar hem ook aan den anderen kant alle uitzigt beneemt op eene lotsverbetering, van hem zelven uitgaande. Heeft hij niet te vreezen, hij heeft ook niet te hopen. Het ontbreekt hem aan veerkracht, aan inspanning,—waartoe zou hij ze [ 280 ]behoeven, wat zou hij er mede uitvoeren? Hij verrigt zijn werk en ontvangt zijn loon—ziedaar alles. Zal hij sparen? Waartoe? Voor den kwaden dag? Maar wat kwade dag zou hem verbeiden? Aan een armoedig leven, aan sobere spijze is hij gewoon. Wordt hij ziek—hij ontvangt hulp en weekgeld. Wordt hij ongeschikt tot zijn werk—hem toeft een weekgeld. Vooruitkomen kan hij niet. Door inspanning van krachten zich ontscheuren aan zijn voortslepen van het leven—het is voor hem een onbereikbaar iets. Waartoe zou hij zich dan vermoeijen? Neen! het verwondert ons niet, dat rust en stilte zijn hoogste genot zijn in de zestien uren, die hij in zijne woning doorbrengt om straks weder den eentoonigen arbeid te hervatten. Eentoonig—ja, ook dit bluscht zijnen geest uit, dat zich nimmer eenige afwisseling voor zijnen blik vertoont. De landman bearbeidt den ledigen akker en bezaait hem; het koren komt op, wast, en het uitwieden van het onkruid geeft afwisseling aan zijn bedrijf; eene afwisseling, die voortduurt bij maaijen, inoogsten, dorschen. Maar de arme mijnwerker ziet ertsbrokken, niets dan ertsbrokken, zijn leven lang, en dat in de sombere diepte der mijngangen — gelukkig bij hem de houthakker in de dennebosschen, die ten minste nog in de vrije natuur arbeidt. Eentoonig is zijn leven, eentoonig zijn zelfs zijne uitspanningen. De geest wordt er bij uitgebluscht en slechts de pijp tabak bewaart hem tegen eene eindelooze sluimering.

Men zij echter regtvaardig en wijte het niet aan 's lands regering, dat zij zulk eene wezenloosheid bevordert door de wijze, waarop zij de industrie in den Hartz bestuurt. Het is een vraagstuk, gemakkelijker op te werpen dan op te lossen, hoe men aan de arbeiders in den Hartz een bestaan zal verschaffen, waarbij zij meer zelfstandig worden in hun leven en handelen, zonder hen bloot te stellen aan rampen en gevaren, bij welke onbarmhartig zou worden hetgeen hun onder schijn van barmhartigheid gegeven werd. Maar al ware het dat zich dit ingewikkelde vraagstuk in eenige regelen liet oplossen, dan nog zou het er de plaats niet voor zijn in een tijdschrift, dat wel inleidt tot de kennis der natuur en hare verschijnselen, maar geenszins ten doel heeft zich te verdiepen in staathuishoudkundige beschouwingen.

 

 
[ 281 ]
 

DE NAAISTERS ONDER DE DIEREN;

DOOR

P. HARTING.

 

 

In een vorig opstel (bl. 231) vermeldde ik de vraag eener bejaarde dame: of men eenen zekeren, zich door zijn kunstig vlechtwerk onderscheidenden vogel niet kon leeren breijen? Mijne geëerde lezeressen hebben welligt over deze onnoozele vraag geglimlacht. Maar toch, al zijn er geen vogels, die kunnen breijen, noch het immer zullen leeren, zeker is het, dat er vogels zijn, die de kunst van naaijen verstaan.

Indische snijdervogel

Indische snijdervogel (Orthotomus sutorius).

Hun aantal is niet groot,—trouwens buitengewone talenten zijn altijd zeldzaam, ook onder de dieren;—ook zijn zij kleine nietige wezentjes, die zich bovendien meerendeels geenszins door kleurenpracht onderscheiden, maar in hunnen dunnen priemvormigen snavel bezitten zij een uitmuntend werktuig, dat zij beurtelings als naald of priem en als eene fijne knijptang of schaar gebruiken om, door middel van wol of spinsel, bladeren zamen te naaijen en zoo eene buitenbekleeding voor hun nestje daartestellen. Uit hoofde van deze inderdaad bewonderingswaardige kunstvaardigheid heeft men hun den algemeenen naam van «snijder- of kleedermakervogels" gegeven.

[ 282 ]Nest vanIndische snijdervogel

Nest van Orthotomus sutorius

Er zijn daarvan verschillende soorten, die allen zuidelijk Azië en de aangrenzende eilanden bewonen. De oudst bekende is de snijdervogel van Ceylon en het vaste land van Indië (Orthotomus sutorius s. longicaudatus). Hij kiest om zijn nestje te bouwen eene plant met tamelijk groote bladeren, verzamelt vervolgens eenige boomwol, die hij zelf van de struik plukt en met zijn snavel en dunne pootjes tot een draad spint, en naait dan de randen van het omgevouwen blad of in andere gevallen ook wel die van twee bladeren te zamen met eenige lange steken. De zoo gevormde holte wordt vervolgens gevuld met boomwol, fijne donsige vedertjes en andere zachte stoffen, waarop het wijfje hare eijeren legt en uitbroedt.

Daar dit vogeltje geenszins altijd de bladeren derzelfde plant bezigt om zijn nest te bouwen, maar integendeel dan eens deze dan weder gene, al naar de gelegenheid zich aanbiedt, zoo is ook de gedaante dezer nestjes zeer verschillend, en moet het, ofschoon zijne kunst hem aangeboren is, deze overeenkomstig de veranderde omstandigheden wijzigen.

Hetzelfde geldt van den Javaanschen snijdervogel (Prinia (Orthotomus) familiaris). Deze bouwt, in het algemeen op dezelfde wijze als de vorige soort[48], een nest uit een enkel[49] of uit twee bladeren, doch hij bezigt om deze zamen te naaijen niet enkel plantenwol, maar ook zijde, namelijk het spinsel van rupsen[50]. Somwijlen zelfs brengt hij zijn hem van de [ 283 ]natuur geschonken talent niet eens in toepassing, namelijk wanneer hij zijn nestje bouwt tusschen de sparrige takken der op Java menigvuldig tot omheiningen gebezigde Lanthana-soorten, alsdan daartoe alleen zulke zelfstandigheden gebruikende, waaruit anders het inwendige bestaat, zooals fijne grashalmen, vezelen van kokosnoot-schalen, en daar binnen een donzig bekleedsel van plantenwol en kokosdraden. En terwijl in andere gevallen de gedaante van het nest zich geheel wijzigt naar den vorm der daarvoor gebezigde bladen en de opening gewoonlijk bovenwaarts gekeerd is, heeft daarentegen zulk een vrij tusschen takjes gebouwd nest eene tamelijk regelmatig ronde of eironde gedaante en eene zijdelingsche opening. Zoo zien vrij in dit geval weder de duidelijke blijken van eene soort van overleg, waarvan eene verandering in de bouwwijze het gevolg is. Het is als of het vogeltje weet, dat zich takken niet laten zamennaaijen, en het zich daarom de vergeefsche moeite spaart, maar, eenmaal die plaats voor zijnen nestbouw gekozen hebbende, nu ook poogt aan zijn nest eene grootere veiligheid te verschaffen, door het van boven te overdekken en den ingang minder in het oog te doen vallen.

Vermoedelijk is het een vogeltje van hetzelfde geslacht (Orthotomus), waardoor de kunstige nestjes zijn zamengesteld, welke reeds voor vele jaren door onzen martinet[51] zijn beschreven, terwijl hij aan die beschrijving eene afbeelding toevoegde, welke naar zulk een nestje in den verschen toestand gemaakt was door den heer van braam houckgeest, die, tijdens zijn verblijf te Canton, er twee uit de boomen, staande achter zijn huis, genomen had. Een ander werd door genoemden heer ten geschenke gezonden aan het stadhouderlijk kabinet en is vermoedelijk, met de overige voorwerpen, die deze verzameling zamenstelden, naar Parijs overgevoerd, terwijl het niet blijkt, dat het later weder onder de vandaar door brugmans teruggebragte voorwerpen heeft behoord. Wel is waar bevindt zich thans een zoodanig nestje in 's Rijks Museum te Leiden, doch uit de bijgevoegde etiquette

[ 284 ]verneemt men, dat dit eerst is voorgekomen op eene verkooping te 's Gravenhage, van daarnaar Londen is gegaan, en dat het daar ter plaatse op eene verkooping is aangekocht en zoo zijnen weg naar hier te lande weder heeft terug gevonden.

Nest van den Chineschen snijdervogel

Nest van den Chineschen snijdervogel, naar de afbeelding bij martinet, tot op 23 verkleind.

Doch hoe dit zijn moge, de zamenstelling van elk dezer nestjes is dezelfde. Het bestaat uit drie aaneen gevoegde bladeren van eironden vorm, welker tamelijk lange bladstelen van eenen gemeenschappelijken steel ontspringen. De aldus omsloten peervormige holte is voor een goed deel gevuld met een zacht bedje van boomwol. De draden, waarmede de randen door eenige onregelmatige steken zijn zamengehecht, bestaan mede uit boom wol, en daar deze, bij het door martinet beschreven voorwerp, rood, wit en blaauw gekleurd is, zoo blijkt, dat het vogeltje, hetwelk zich in de nabijheid van menschelijke woningen ophield, zich daartoe niet van ruwe boomwol bediend heeft, maar van katoendraden, welke reeds door menschenhanden bereid en geverwd waren[52]. Men zoude schier in [ 285 ]verzoeking komen te gelooven, dat het de vlag geplunderd heeft, die boven het huis van onzen landgenoot wapperde. Echter heeft het diertje de kunst verstaan om die verschillend gekleurde katoendraden met zijn snaveltje tot eenen enkelen draad zamen te spinnen, terwijl het eindelijk, even als eene naaister zoude doen, door het leggen van een knoop aan het einde des draads, gezorgd heeft, dat het naaisel niet los kan schieten. Nest van Arachnothera longirostris

Nest van Arachnothera longirostris, halve grootte, van ter zijde en van boven gezien.

Gij bewondert reeds met mij, geëerde lezers en lezeressen! het kleine vogeltje, dat op zoo zorgvuldige en waarlijk kunstige wijze een wiegje voor zijne jongen vervaardigt. Welligt meent gij, dat de dierlijke nijverheid in dit voortbrengsel haar toppunt bereikt heeft. En toch is datgene, welks afbeelding hiernevens staat, inderdaad

[ 286 ]nog kunstiger gemaakt, hoewel dit eigenlijk eerst blijkt bij eene naauwkeurige beschouwing van de wijze, hoe het is zamengesteld.

Ik vond dit nestje in 's Rijks Museum en geloof niet, dat het immer te voren beschreven was[53]. Het is vervaardigd door een vogeltje uit de reeds bij eene vorige gelegenheid (bl. 230) door mij vermelde groep der Nectariniën, dat den naam draagt van Arachnothera (Cinnyris) longirostris. Deze soortnaam, in het Nederduitsch »langsnavelig", wordt genoeg gewettigd door den zeer langen, dunnen, priemvormigen snavel, die in een fijne spits uitloopt. Het is een vogeltje, dat op Java niet zeldzaam is; het hier afgebeelde nestje is af komstig van Buitenzorg.

De gedaante van dit nest verschilt zeer van dat der meeste andere Nectariniën, die, gelijk wij zagen, meestal peervormige nestjes bouwen, met eene zijdelingsche opening, en deze ophangen aan het einde van een takje. Dit nest daarentegen vertoont zich als een langwerpige zak, 18 Ned. duimen lang en 8 duimen breed, welke aan het eene einde open is. De bovenwand van dien zak wordt daargesteld door een vederblad van een kokospalm, de benedenwand dooreen aantal geraamten van bladeren. De keuze dezer bouwstof is reeds op zich zelve opmerkelijk. Het diertje had daartoe even goed geheele bladeren kunnen nemen, en wij zullen zoo dadelijk zien, dat hij ook deze voor een ander gedeelte van zijn gebouwtje gebruikt, maar deze zijn veel zwaarder dan het ligte kantwerk, dat overblijft, nadat het weefsel tusschen de bladnerven door beginnende verrotting of op eenige andere wijze verwijderd is. Bovendien dit kantwerk heeft reeds natuurlijke openingen, en dit spaart de moeite van dergelijke met het snaveltje er in te prikken, gelijk het vogeltje anders zoude moeten doen, want al die bladgeraamten zijn onderling door vezelen en zijden draden te zamen verbonden. Onder het mikroskoop herkent men daarin de draden van tweederlei soort van spinsel van rupsen.

Zoo ontstaat dan de bolle benedenwand van het nestje, welke als het ware uit aaneen genaaide lapjes kant is zamengesteld. [ 287 ]Doch terwijl het vogeltje met dit werk voortgaat, bevestigt het tevens de randen van dien lappendeken tegen de ondervlakte van het palmblad, dat den boven wand van het nestje moet daarstellen. Dit doet het wederom met spinseldraden, die van onderen verbonden zijn aan de kanten der bladgeraamten, terwijl in het palmblad zelf uiterst kleine, slechts even zigtbare prikjes gemaakt zijn, waardoor dan de draden zijn doorgestoken en elk voor zich met een klein knoopje aan de bovenvlakte van het blad bevestigd. Beziet men dit van boven, dan vertoonen zich al deze knoopjes als kleine geelachtig witte stipjes, die, ter weerszijden onregelmatig op drie of vier rijen geplaatst zijn, welke zich naar de zijde van den bladsteel vereenigen, en aldus juist het hoefijzervormig beloop der randen van het daaraan opgehangen zakje aanduiden. Aan het hier beschreven voorwerp bedraagt het geheele getal dezer knoopjes niet minder dan 103.

Binnen in dien zak, tegen den uit bladgeraamten zamengestelden benedenwand aan, is nu eerst eene laag gave bladeren gelegd, zoodat daardoor het nestje aan de benedenzijde behoorlijk gesloten is. Op deze tweede laag ligt dan het zachte kussentje, bestaande uit zeer fijne plantenvezelen, dat bestemd is om als onderlaag voor de eijeren te dienen.

En zoo is dan het nestje gereed, kunstiger, maar ook veiliger dan welligt dat van eenigen anderen vogel. Opgehangen hoog in den top eens slanken palmbooms, gedragen en tevens overwelfd door een blad, stelt het een hangmat daar, welke geen roofdier ligt bereiken kan, en welke zelfs aan de scherpe blikken der in het luchtruim zwevende roofvogels schier geheel onttogen is.

Gaat het u als mij, geëerde lezers en lezeressen, dan heeft thans uwe bewondering van der vogelen bouwkunst haar toppunt bereikt. Wij zullen dan ook nu van hen voor goed afscheid nemen, maar ik neem de vrijheid u uit te noodigen later nog met mij de voortbrengselen van andere dieren te beschouwen, welke zulks in geene mindere mate verdienen.

 

 
[ 288 ]

DE BLIKSEMENDE ROTS.[54]

 

 

In de nabijheid van de handelstad Stavanger aan de westkust van Noorwegen bevindt zich eene lange, naauwe, steile en hoogst zonderlinge Fiordkloof of inham, zoo als de kust van Noorwegen ze over hare geheele uitgebreidheid in groote menigte bevat. Deze fiord of inham ligt op 59° 1' noorderbreedte en draagt den naam van Lysefiord. De geheele lengte van dezen fiord bedraagt 5½ G. mijlen bij eene breedte van slechts 6000 voet, die op eenige plaatsen tot op 2000 voet inkrimpt. Deze naauwe fiord wordt op enkele uitzonderingen na omgeven van loodregte of overhangende rotswanden, die zich tot 3000 voet en nog hooger boven den waterspiegel verheffen. Het geheel kan als eene ontzaggelijk groote kloof in de massa van het gebergte beschouwd worden. Op meerdere plaatsen heeft deze fiord eene diepte van niet minder dan 1400 voet.

In dezen Lyse-fiord doet zich een verschijnsel voor, dat de opmerkzaamheid van velen getrokken heeft, maar dat ook, daar het niet zeer dikwijls wordt waargenomen en uit zijn aard zeer zonderling is, gedurende langen tijd als zeer onzeker werd beschouwd, tot dat het werkelijk bestaan daarvan door de geloofwaardige berigten van een ooggetuige werd bevestigd.

Deze natuurmerkwaardigheid komt hierop neder: Van eene rots aan de zuidzijde van den fiord, ongeveer 13 mijl van zijn oostelijk uiteinde, schiet onder zekere omstandigheden een lichtstraal voort, gelijk aan eenen horizontaal gerigten bliksem en vergezeld van een geraas, dat aan den donder gelijkt. In het jaar 1855 werd de eerste luitenant krefting uitgezonden om kaarten van deze streek te vervaardigen. [ 289 ]Hij had zelf gelegenheid dit verschijnsel waar te nemen, en uit zijn daarover ingezonden berigt is het volgende uittreksel ontleend:

«Nabij het uiteinde van den Lyse-fiord, waar de rotsen tot elkander naderen, bijzonder wild gevormd zijn en aan de zuidzijde zelfs op eene hoogte van 3000 voet over den fiord hangen, bevindt zich eene plaats, waarvan de bewoners dier streek verhalen, dat vuur en rook, van geweldige donderslagen vergezeld, daarvan zouden uitgaan. Op eenen donkeren avond had ik de gelegenheid dit verschijnsel te zien. Er blies toen een sterke zuidoostewind, buiten welken het zich, naar men zegt, niet vertoont. Ik hoorde eerst enkele knallen, die van lieverlede menigvuldiger en sterker werden. Daarop hoorde ik een buitengewoon sterk gekraak en zag een lichtstraal in horizontale rigting uit de rots tot bijna ter halverwege over den fiord schieten, waar hij zich oploste en verdween. Deze straal was zeer wit en

De Lyse-fiord
De Lyse-fiord.

[ 290 ]sterk, maar verbreidde geen licht om zich heen. Op de plaats, waar hij uit de rots kwam, was hij zeer smal, maar werd spoedig daarop aanzienlijk breeder, totdat hij weder tot de oorspronkelijke grootte zamenkromp, om dan op nieuw, gelijk de eerste maal, zich te verbreeden en weder zamen te krimpen, totdat hij zich eindelijk oploste."

Uit het profiel op de nevensgaande teekening volgt, dat de lichtstraal uit den berg op eene hoogte van ongeveer 2000 voet boven de oppervlakte der zee moet zijn uitgeschoten, dat de straal zelf meer dan 1000 voet lang en slechts aan de uiterste spits eenigzins omhoog gebogen was.

Het berigt gaat dan op volgende wijze voort: «Nadat deze lichtstraal verdwenen was, kwamen andere stralen uit dezelfde plaats te voorschijn, doch al kleiner en kleiner, totdat zij eindelijk geheel ophielden. Het gekraak duurde echter zoo lang, als de storm aanhield. Op den volgenden dag onderzocht ik de plaats en vond, dat de rots hier eenigzins boven den fiord heen hing en eene groote holte vormde; in deze bemerkte ik enkele horizontale scheuren. Dat de straal op eenige plaatsen smal, op anderen breed is, mag wel daar van daan komen, dat hij zich vermoedelijk gedurende zijn uitschieten uit eene van die horizontale scheuren omdraaide, zoodat hij nu eens zijn dunne, dan eens zijn breede zijde liet zien."

In eenen brief aan den heer a. vibe, chef van de Noorweegsche opmetingen, zegt krefting verder nog over dit onderwerp het volgende:

«Volgens de verhalen zal men somtijds bij stil weder, en wanneer in langen tijd geen zuidoostelijke wind gewaaid heeft, kunnen zien, dat uit de vermelde opening een geelachtig graauwe rook te voorschijn komt, die langs de zijde van de rots omhoog stijgt. Ik heb dit wel is waar zelf niet bemerkt; maar ik vermoed, dat dit verschijnsel dan plaats heeft, als zich zoo vele dampen ontwikkeld hebben, dat zij door eigene kracht naar buiten dringen. Professor esmark, die in het jaar 1823 den Lyse-fiord bezocht, vond, dat de rots op deze plaats 3387 voet hoogte moet hebben. Hij kreeg echter niets van dit verschijnsel te zien en waagde ook niet de opening te onderzoeken, daar men zich dan van de rotskam ongeveer 1000 voet naar beneden moet laten zakken. Hetzelfde verschijnsel moet zich volgens [ 291 ]kraft's statistiek ook bij andere rotsen hier te lande vertoonen. Bij het hof Molaup aan de oevers van den Jörend-fiord op 62° 20' noorderbreedte is een berg, die Troldgjöl of tooverberg genoemd wordt en van welken somtijds vuur, rook en een gekraak als van een kanon uitgaat, welk verschijnsel zich bij zekere veranderingen van het weder voordoet. Hetzelfde verschijnsel komt in Olaf-dal bij het hof Hustad op 62° 12' noorderbreedte ook in het kerspel Jörend-fiord voor. Bij de beide hier vermelde rotsen is de plaatsgesteldheid van zoodanigen aard, dat de openingen in die rotsen zeer moeijelijk onderzocht kunnen worden.

R. 
 


 

GELUIDGEVEND ZAND BIJ DE STAD KOLBERG[55] .

 

 

Aan het zeestrand bij Kolberg, ten oosten van de haven, neemt men hetzelfde verschijnsel waar, dat de Schot hugh miller van het eiland Eigg verhaalt, namelijk dat het zand, als men er over gaat, onder zekere omstandigheden geluid geeft. Dr. girschner geeft van dit opmerkelijk verschijnsel het volgende berigt:

«Het Kolberger zand zelf bestaat in zijne grondmassa uit kleine, blinkende bolletjes van wit kwarts; daar tusschen liggen andere van dezelfde grootte, die door ijzeroxyde rood tot bruin toe gekleurd zijn, eindelijk geheel zwarte, insgelijks zeer blinkende van een zeker ijzererts; de laatste kunnen met den magneet aangetrokken worden. Dit schoon gekleurde zand wordt ver weg, zelfs naar Berlijn, als strooizand verzonden. Gaat men nu op zekere tijden (want het verschijnsel [ 292 ]doet zich niet altijd voor) door hetzelve, dan hoort men het een klinkend geluid geven, namelijk als men met den voet in eene scheve rigting stoot, even zoo als miller het beschrijft."

»Na eenige oefening is men in staat, deze merkwaardige toonen zoo luid en schel te laten worden, dat men ze ver af hooren kan. Als mijne kinderen in het zand spelen, noemen zij het «zandmuziek." De voorwaarden, onder welke deze eigenaardige muziek zich voordoet, zijn de navolgende: Vooreerst moeten bij hoogzee de golven der branding over het zand gegaan en het door en door bevochtigd hebben; ten tweede moet onmiddellijk daarop de zon het beschenen en tot de diepte van ongeveer één voet volkomen droog gemaakt hebben. Als deze omstandigheden te zamen treffen, dan wordt het zand één of meerdere dagen lang muzikaal: later gaat dit weder verloren."

»Dat zelfde zand, door den zeewind onmiddellijk daarachter in de duinen opgehoopt, vertoont geen spoor van klank. Ook zal men dien te vergeefs pogen voort te brengen, als de zee langen tijd rustig geweest, het oeverzand van sterken regen doorweekt en dan weder door de zon gedroogd is.—Uit dit alles besluit ik, dat onze zandkorrels, behalve hunne andere eigenaardigheden, eene fijne, vast klevende bedekking van kristallen van zeezout moeten hebben, als zij dat klinkende geluid zullen voortbrengen. Blijven ze langer liggen, dan valt die bedekking er af, of wordt door het regenwater verwijderd. Met deze hypothese schijnt de waarneming van miller in overeenstemming te zijn, dat het oeverzand van het eiland Eigg daar het sterkste geluid gaf, waar onder het drooge en losse zand een zandlaag verborgen was.—Met het zand van Gebel Nakus en insgelijks ook met dat van den Reg-Rawan moet het zeker nog eenigzins anders gesteld zijn."

R. 
 

 
[ 293 ]
 

DE SPINNERS ONDER DE DIEREN;

DOOR

P. HARTING.

 

 

Elk werk vordert een werktuig. Vraag het den metselaar, hij zal u zijn troffel voorhouden. Vraag het den timmerman, en hij zal u zijne zagen, beitels, schaven enz. toonen. Vraag het welken ambachtsman gij wilt, elk hunner zult gij in het bezit vinden van eenige meer of min eenvoudige of zamengestelde, niet zelden hoogst vernuftig uitgedachte werktuigen, waarmede zij hun werk verrigten, en zonder welke zelfs de geoefendste arbeider niet in staat zoude wezen zich van zijne taak te kwijten.

Niet het minst opmerkelijke in de nijverheids-voortbrengselen der tot hiertoe beschouwde dieren is het, dat de voornaamste werktuigen, welke de natuur hun schonk, om zoo veelsoortigen arbeid te verrigten, hun mond en hunne pooten zijn. Wel is waar kan die mond zeer verschillen; hij is gewijzigd overeenkomstig de bepaalde behoefte van het dier, en hetzelfde geldt, hoewel in mindere mate, van de ledematen of pooten.

Maar toch, indien wij de eenvoudigheid der middelen vergelijken met de vaak verwonderlijke kunst, waarvan zoo menigeen dezer voortbrengselen getuigt, dan klimt onze verbazing daarover, en als van zelf komen ons de woorden voor den geest, welke franklin den natuurkundigen toeriep: »gij moet leeren boren met de zaag en zagen met de boor."

Niet bij alle dieren is de natuur echter zoo spaarzaam geweest. Er zijn ook, die, behalve hunnen mond en pooten, nog eenen anderen toestel bezitten, hun opzettelijk geschonken om daarmede eenen arbeid [ 294 ]te verrigten van zoo fijnen en teederen aard als door geen door menschen zamengesteld werktuig immer verrigt kan worden. Wij zagen dit reeds vroeger (bl. 178 en volg.) bij eenige insekten en weekdieren, die in het bezit zijn van hoogst kunstig ingerigte boortoestellen. Maar hetzelfde geldt ook van hen, die het vermogen bezitten om uiterst fijne draden te vervaardigen uit eene in hun ligchaam zelf afgescheiden stof. Elk begrijpt reeds, dat het de spinnen en vele insekten zijn, welke ik hier in de eerste plaats op het oog heb.

Spinnen! Bij dit woord overvalt welligt sommige mijner lezeressen eene soort van huivering. Zij herinneren zich daarbij een dier met een dik wanstaltig achterlijf, acht harige, lange, kromme pooten en groote, scherpe kaken, voor aan een deel geplaatst, dat uit een zamengesmolten kop en borst zonder hals bestaat. Zij sidderen op de gedachte, dat zulk een afzigtelijk schepsel ook slechts even met hare kleederen in aanraking zal komen, nog veel erger, dat het haar bijten mogt en zoo zijn venijn in de wond storten.

Indien er zoodanige onder haar wezen mogten, haast ik mij haar gerust te stellen. In ons vaderland zijn geene vergiftige spinnen en zelfs geene, die den mensch verwonden kunnen. Het zijn integendeel alle hoogst onschuldige diertjes, die men zonder vrees kan aanvatten en van naderbij beschouwen, al volgt men dan ook het voorbeeld niet na van de geleerde anna maria schuurman, van wie elk weet, — al weet hij ook niets anders van haar,—dat spinnen voor haar eene lekkernij waren. Trouwens ik betwijfel, of deze dame het hart zoude gehad hebben haren lust op te volgen, indien zij geweten of althans bedacht had, hoeveel schoons zij dit doende tusschen hare tanden of met hare tong verbrijzelde. Of meent men het woord »schoon" hier ongepast te zijn? Welnu, zonder te treden in eene beschouwing van het geheele zamenstel eener spin, waardoor dit woord meer dan geregtvaardigd zoude worden, wil ik alleen wijzen op het maaksel van den spintoestel, die bij deze dieren zich in en aan het achterlijf bevindt.

Deze bestaat vooreerst uit de zoogenaamde spinklieren, waarin de lijmachtige stof wordt afgescheiden, welke later tot een draad [ 295 ]Achterlijf van een spin

Geopend achterlijf eener spin, met de daarin bevatte spinklieren, bij zwakke vergrooting gezien, (volgens treviranus). a. opgerolde, b. blinddarmvormige spinklieren.

moet worden gevormd. Deze spinklieren zijn kortere of langere, blind eindigende buisjes, soms vertakt of tot een kluwentje opgerold. Het getal en de grootte dezer spinklieren zijn verschillend bij de onderscheidene soorten. Terwijl er eenige zijn, die niet meer dan zes grootere hebben, zijn er daarentegen andere, die er meer dan duizend bezitten. Tot deze laatsten behoort de zoo algemeen bekende kruisspin (Epeira diadema.)

a. Aarsopening, b. Vier spin-tepels, c. Twee spintepel-voelers.


a. Een der spintepels, sterker vergroot, b. Eenige spinbuisjes.

Elk dezer kliertjes heeft een uitlozingskanaaltje, dat zich begeeft [ 296 ]naar de vier of zes spintepeltjes, welke men aan het achterlijf eener spin kan waarnemen. Deze spintepeltjes hebben de gedaante van afgeknotte kegels en bestaan elk voor zich nog uit twee of drie geledingen, waardoor elk spintepeltje zich kan buigen en tevens min of meer verlengen of verkorten. Ter zijde daarvan bevinden zich kleine voelers of palpen.

Spinbuisje

Spinbuisje, op zich zelve, sterk vergroot.

Spintepels

Spintepels, met hunne spinbuisjes, waaruit de spinragdraden te voorschijn treden.

Aan de oppervlakte nu dezer spintepeltjes openen zich alle de uitlozingskanaaltjes, doch niet met eenvoudige mondjes, maar onder den vorm van hoornachtige spinbuisjes, die zich als zeer dunne haartjes vertoonen, doch welke inderdaad hol zijn. Door deze gezamenlijke spinbuisjes treedt dan de nog vochtige, weeke spinstof naar buiten. Elke spinragdraad bestaat derhalve eigenlijk uit even zoovele zamengesmolten draden als er spinbuisjes zijn, en, wanneer men nu bedenkt, dat het getal dezer laatsten bij de gewone kruisspin 5 tot 6000 bedraagt, en dat desniettegenstaande de geheele daardoor gevormde draad zoo dun is, dat er verscheidene honderden van gevorderd worden om de dikte van een gewoon hoofdhaar uittemaken, doch tevens zoo stevig, dat het ligchaam eener spin er gemakkelijk door gedragen wordt, dan moeten wij erkennen, dat de fijnste werktuigen, waarvan menschen zich bedienen, grof en lomp zijn, vergeleken met die, waarmede de natuur deze dieren tot het verrigten van hunnen arbeid heeft toegerust.

Voegen wij daarbij nog, dat de spinnen tevens in hare pooten, die eindigen in drie klaauwtjes, waarvan er twee, als kleine kammen, getand zijn, de uitmuntendste [ 297 ]werktuigen bezitten om dien fijnen draad te grijpen en heen te leiden naar willekeur,—en niemand zal aan die inrigting den titel van schoon kunnen ontzeggen, zoolang in de natuur schoon heet, wat op de voortreffelijkste en volkomenste wijze aan het gestelde doel beantwoordt.

Kamvormige haken aan het uiteinde van een spinnepoot

Kamvormige haken aan het uiteinde van een spinnepoot.

De wijze nu, waarop de spinnen zich van dien toestel bedienen, is zeer verschillend. Elke soort heeft in dit opzigt iets eigendommelijks, in overeenstemming met hare bijzondere leefwijze. Doch het ligt niet in mijn plan daaromtrent in vele bijzonderheden te treden.

Kruisspin

Kruisspin (Eipeira diadema) aan een gespannen draad hangende.

In het algemeen kan men zeggen, dat Kamvormige haken aan het de spinnen haar spinsel gebruiken: hetzij om uiteinde van een spinnepoot. daaruit webben te vervaardigen, bestemd om daarin hare prooi te vangen, die dikwijls bestaat uit dieren, veel vlugger en sterker dan zij zelve, òf wel om hare eijeren van een beschermend hulsel te voorzien. Het eerste doen slechts eenige, het laatste doen alle spinnen; alle kwijten zich van de taak om voor hare toekomstige jongen, die zij zelve vaak niet eens zullen kennen, een verblijf te bouwen, waarin zij veilig het ei verlaten kunnen. Ja zelfs zijn er onder die zoozeer verafschuwde spinnen eenige soorten, welke ten dien aanzien eene meer dan gewone zorg aan den dag leggen. Zoo de in onze tuinen niet zeldzame Dolomedes mirabilis (zie de afbeelding op de volg. blz), eene tamelijk groote soort, die zeer snel loopt, en waarvan de wijfjes in boomen of struiken een nestje van spinrag bouwen, dat de gedaante van een klokje of trechtertje heeft, om er daarna hare eijeren in leggen. Gaat dan echter vervolgens de spin op de jagt,—want zij behoort niet tot de een web [ 298 ]makende soorten,—dan neemt zij het zakje met de eijeren mede en draagt het tegen hare borst aan, het met de kaken en voelers vasthoudende.

Dolomedes mirabilis

Dolomedes mirabilis.

Op eene dergelijke, hoewel eenigzins andere wijze, handelen de wijfjes der mede in onze tuinen levende wolf- of aardspin (Lycosa saccata), die men in de maand Mei over den grond kan zien loopen, met een klein, haar achterna slepend zakje van blaauwgroene kleur, dat door middel van eenige draden aan haar achterlijf is vastgehecht. Dit zakje bevat hare eijeren. Poogt eene andere spin of insekt deze te vermeesteren, dan verdedigt zij ze met woede. Hebben eindelijk de jongen de eijeren verlaten, dan klauteren deze op den rug der moeder en worden zoo een tijdlang nog door deze op hare togten medegevoerd.

Hoewel het nu uit deze voorbeelden blijkt, dat zelfs bij spinnen goede neigingen geenzins ontbreken, zoo is het toch niet te ontkennen, dat zij in andere opzigten toonen eenen bloeddorstigen, wreeden en verraderlijken aard te bezitten. Wel vermogen zij,—althans die, welke hier te lande leven,—niets tegen den mensch en de grootere dieren, maar des te meer moeten het de arme insekten ontgelden, die, argeloos vliegende, zich plotselijk verstrikt voelen in de fijne draden van een web of besprongen door eene spin, die van uit haar verborgen schuilhoek als een tijger op zijne prooi loert.

Maar al gevoelen wij sympathie voor de arme slagtoffers, toch mogen wij onze bewondering niet weigeren aan de kunst, welke in vele dier webben doorstraalt. Ik zeg in vele, want het is er verre af, dat alle soorten van spinnen even kunstige webben weven. Sommigen (b.v. de geslachten Pholcus, Theridium enz.) brengen het niet verder dan tot het vasthechten van eenige draden in verschillende rigtingen, zonder eenigen regel of orde. Andere daarentegen (zoo als de talrijke soorten van het geslacht Epeira, van Tetragnata enz.) bouwen die sierlijke, radvormige webben, welke wij allen kennen, en [ 299 ]die reeds als kinderen onze bewondering wekten. Wel is het der moeite waardig de spin gade te slaan, wanneer zij dit web bouwt. Zij vangt aan met het spinnen en vasthechten van een tamelijk dikken draad, die bestemd is om het web te dragen. Daar een enkele draad niet dik genoeg is, kleeft zij tot dit einde er twee of drie te zamen. Van tijd tot tijd beproeft zij dan, of die draad sterk genoeg is, niet alleen door er met de pooten aan te trekken, maar door er zich op verschillende punten van af te laten vallen en, terwijl zij er aan blijft hangen met eenen anderen draad, die zich uit den spintoestel ontwikkeld heeft, allerlei bewegingen met haar ligchaam te maken, zoodat dit begint te schommelen. Heeft zij aldus de overtuiging erlangd, dat de draad, die tot fondament moet strekken, de vereischte stevigheid heeft, dan gaat zij voort met het aanleggen van den buitensten veelhoek, daarbij partij trekkende van de plaatselijke omstandigheden, dat is van de takken of andere steunpunten, tusschen welke zij haar web bevestigt. Kruisspin, bezig haar web te maken
Kruisspin, bezig haar web te maken.
Somwijlen gebeurt het, vooral wanneer het web tusschen twee eenigzins ver van elkander verwijderde struiken is uitgespannen, dat zij voor een benedenste steunpunt geene geschikte plek kan vinden. In zulk een geval heeft men waargenomen, dat zij onder aan haar web met een van daar uitgaanden draad een steentje ophangt, waardoor het gespannen wordt gehouden.

Is de veelhoek gereed, dan gaat zij over tot het vervaardigen van [ 300 ]het eigenlijke net, dat bestaat uit de stralen, die als de spaken van een wiel naar den omtrek loopen, en waarvan sommigen tot vermeerdering der stevigheid met twee uiteenwijkende draden aan den veelhoek gehecht worden, en uit de tusschen die stralen uitgespannen koorden, welke laatste echter bij nadere beschouwing blijken slechts uit eenige weinige spiraalsgewijs gewonden draden te bestaan, die telkens op de ontmoetingspunten met de stralen aan deze zijn vastgehecht.

Het opmerkelijkst daarbij is, dat de spin, zoowel bij het spannen der stralen als van de deze verbindende koorden, hare pooten als passers gebruikt om de draden steeds op gelijke afstanden aan te brengen, zoodat de mazen dientengevolge nagenoeg even groot worden. Die grootte is dan ook steeds juist evenredig aan de grootte van de spin, iets waarvan elk zich gemakkelijk overtuigen kan door webben van jeugdige spinnen met die van oudere derzelfde soort te vergelijken.

Hoewel minder fraai en regelmatig, verdienen toch ook de meer buis- of hangmatvormige webben van andere spinnen wel eene nadere beschouwing. De gewone huisspin (Tegenaria domestica) bouwt een zoodanig web. Bezien wij het voordat de onmeedoogende raagbol het wegvaagt. Het bestaat uit een steeds meer of min horizontaal uitgespannen zak, die slechts aan de eene zijde open is. Daar binnen, als ware het een fuik, bevindt zich eene buis, die eindigt aan eene holte in den muur of het houtwerk, en het is daarin dat de spin zich gewoonlijk ophoudt, om slechts te voorschijn te komen, wanneer zij eene prooi ontwaart. De wanden van de verschillende gedeelten van dit web bestaan uit een veel digter weefsel dan het radvormige net van andere spinnen, en te vergeefs zoekt men daarin naar eenige netheid en sierlijkheid. Deze zijn geheel opgeofferd aan de stevigheid, die het dan ook in merkelijk hoogere mate bezit.

Nog vele andere spinnen bouwen min of meer met dit overeenkomstige webben, waarbij wij echter niet willen vertoeven, maar liever even stil staan bij dat van de waterspin (Argyronecta aquatica.)

Deze spin, eene der grootste onder de Europesche soorten, is vrij menigvuldig in onze slooten en andere zoete wateren, mits deze niet te snel vlieten en er planten in groeijen. Zij houdt zich tamelijk diep [ 301 ]onder de wateroppervlakte op, maar daar zij, even als alle spinnen, een luchtademend dier is, zoo moet zij zich van tijd tot tijd naar boven begeven om adem te halen. Waterspin

Waterspin Argyronecta aquatica.

Dit schijnt haar echter op den duur eenigzins lastig te vallen, welligt omdat zij door die herhaalde togten de kleine, met haar in het water levende insekten, welke zij gaarne zoude vangen, verjaagt. Hoe dit ook zijn moge, zeker is het, dat onze spin er de voorkeur aan geeft om, al kost het haar dan ook tijdelijk meer moeite, eenen goeden voorraad lucht voor eenen langen tijd op te doen, even als ook wij het gemakkelijker vinden van brandstoffen en eetwaren eenen zekeren voorraad in huis te hebben, dan deze telkens bij kleine hoeveelheden te moeten inslaan.

Een voorraad vordert echter eene bergplaats, een kelder, zolder of wat dan ook. Dit weet ook de spin, en zij bouwt zich een luchtkeldertje uit zeer digt geweven draden en zoo groot als de halve schaal van een duivenei. Het is met de opening benedenwaarts gekeerd en met eenige draden aan eene waterplant vastgesnoerd. Nu begeeft zich de spin naar boven en haalt van de oppervlakte des waters de lucht, die aan haar behaard ligchaam klevende naar beneden wordt gevoerd en in het klokvormig nestje gebragt. Het diertje herhaalt dien togt zoolang, totdat de holte met lucht gevuld is en het nestje als een groote kwikzilverdroppel in het water glinstert. Te midden van dien wel verworven rijkdom, onder water in de lucht zittende, als in een duikerklok, houdt dan de spin haar verblijf en loert op hare prooi.

Wanneer de winter gekomen is, legt het wijfje in datzelfde nestje hare eijeren, maar omgeeft ze eerst nog met een eigen spinsel en verdedigt ze tegen elken aanval.

Op eene overeenkomstige wijze handelt het wijfje van de groote, zuidelijk Frankrijk bewonende Epeira fasciata. Ook zij bouwt een klokvormig hulsel, echter niet in het water, maar in de lucht, en in [ 302 ]Cocon

a. Cocon van Epeira fasciata,
b. dezelfde in doorsnede.

Nestje

Nestje van Epeira arundinacea.

dit buitenste, beschermende hulsel hangt zij dan aan een paar draden het zakje op, dat de door haar gelegde eijeren bevat.

Dat ook nog andere, ons vaderland bewonende spinnen aardige nestjes weten te bouwen, moge blijken uit het hiernevens afgebeelde naar een voorwerp, gevonden en mij welwillend tot dit doel ter beschikking gesteld door mijnen in de araneologie zoo ervarenen vriend dr. van hasselt. Het is dat van eene kleine spin (Epeira arundinacea), die zich tusschen riet ophoudt, en heeft geheel de gedaante van een hengselmandje, zamengesteld uit fijn, helder wit spinrag, waarop eenige nog van korte steeltjes voorziene bloesemaartjes van grassen zijn vastgekleefd, terwijl ook net dunne hengsel, waarmede het opgehangen was aan een rietstengel, uit dezelfde materialen bestaat.

Eindelijk herinner ik hier nog aan de metselspinnen, van welker bouwtalent reeds bij eene vorige gelegenheid gewag is gemaakt (zie jaargang 1860, bl. 360).

De spinnen bezitten nog een vermogen, dat op den eersten blik zeer raadselachtig schijnt en dan ook werkelijk zeer uiteenloopende en daaronder tamelijk zonderlinge verklaringen heeft uitgelokt. Ik bedoel het vermogen om draden tot op vrij groote afstanden uit te werpen. Plaats b.v. eene zoodanige spin (eene Epeira of Tegenaria) op een takje in een met water gevulde kom. Na eenigen tijd zult gij bevinden, dat de spin ontsnapt is, en, bij naauwkeurige beschouwing, zal het u blijken, dat er van het takje naar den rand der kom [ 303 ]een draad gespannen is, waarlangs de spin, als over eene brug, heeft weten te ontkomen.

Doch hoe is die draad ontstaan? Hoe heeft de spin dezen kunnen vasthechten aan een punt, dat zij zelve onmogelijk bereiken kon? Er zijn geweest, die beweerden, dat de spinnen, door plotselinge, sterke zamendrukking van het achterlijf, zulk eenen draad uitschoten. Anderen, die inzagen, dat deze verklaring, uithoofde van de ligtheid der stof en den weerstand der lucht, weinig aannemelijk was, riepen de elektriciteit te hulp. De draad zoude negatief, de lucht positief geelektriseerd zijn, en zoo zoude er eene afstooting plaats grijpen! Er is een tijd geweest,—en deze is zelfs nog niet geheel voorbij, — dat velen alles wat hun op andere wijze onverklaarbaar toescheen, op rekening stelden der elektriciteit, die zelve nog onverklaard is. Het is in zulke gevallen steeds beter zijne onkunde te belijden, maar het best voorzeker is het verschijnsel naauwkeurig te onderzoeken en zoo te beproeven om tot de oorzaak daarvan door te dringen.

Dit hebben dan ook anderen (blackwall, later rennie[56]) gedaan. Zij begonnen met verschillende soorten van spinnen te plaatsen op een takje, dat regtop gezet werd in een vat met water. Het duurde niet lang, of de spinnen waren langs door haar gesponnen draden ontsnapt. Nu werd de proef herhaald, doch met die wijziging, dat het geheele vat met een glazen klok overdekt werd, en ziet!—de spinnen bleven op het takje. Dit reeds maakte het meer dan waarschijnlijk, dat de gespannen draden door een luchtstroom, door wind of, in een vertrek, door togt, medegevoerd worden en zoo den rand van het vat bereiken.

Werkelijk gelukte het dan ook bij aandachtige beschouwing dit waar te nemen en tevens de opmerkelijke handelwijze der spinnen daarbij gade te slaan. De spin begint met het uit hare spintepeltjes tredend vocht ergens op het takje vast te hechten en verwijdert zich daarop tot op eenen kleinen afstand, waarbij derhalve reeds een kort draadje gesponnen wordt. Nu klemt zij zich vast met hare voorpooten en heft daarbij het achterlijf in de hoogte, zoodat zij als [ 304 ]het ware op den kop staat. Dan ligt zij met een harer achterpooten den gespannen draad op, zoodat deze een lis vormt, waarop de wind natuurlijk meer vat heeft dan op den enkelen draad. Zij behoeft dan slechts voort te gaan, met zachtjes hare spinstof naar buiten te persen, welke door den wind tot een draad gesponnen wordt, die, allengs in lengte toenemende, eindelijk het een of ander zich op den weg bevindend vast punt bereikt en zoo de gemeenschap van dit met de plek, waar de spin zich ophoudt, tot stand brengt.

 

Het zijn echter niet enkel spinnen, die op eene dergelijke wijze uit eene gevangenis weten te ontkomen. Er zijn ook rupsen, die dit verstaan, en wel inzonderheid verdient de groote wilgenhoutrups (van Cossus ligniperda) hier genoemd te worden. Wanneer men deze rups in een glazen vat geplaatst heeft, tegen welks wanden zij niet vermag opteklimmen, dan vervaardigt zij eene soort van ladder, geheel uit spinseldraden, twee zijdelingsche, schuins naar boven loopende met andere zigzagsgewijs daar tusschen uitgespannen draden, en de insekten-verzamelaar, die meende zijne buit goed verzekerd te hebben, vindt dan alleen dit spinsel in het vat terug, waaruit de rups verdwenen is.


Wilgenhoutrups, masker van Cossus ligniperda.

De wijze echter, waarop de rupsen, de maskers der vlinders haar spinsel vervaardigen, verschilt in meer dan één opzigt van die der spinnen. Wanneer men eene rups opent, dan ziet men, ter weerszijde van het wijde darmkanaal, de beide spinklieren liggen. Elk van deze bestaat uit eene lange, gekronkelde buis, waarvan het achterste, blind toeloopende gedeelte het dunst maar tevens het langst is. In dit gedeelte heeft de eigenlijke afscheiding van de spinstof plaats, welke zich als eene dikke, gomachtige vloeistof vertoont. Deze verzamelt zich in de wijdere voorste gedeelten der spinklieren en wordt vandaar uit door de twee naauwere uitlozingskanalen geleid naar een aan de onderlip geplaatst spinbuisje, dat aan zijn binneneinde [ 305 ]

Spinklieren en darmkanaal van de wilgenhoutrups. A A A spinklieren;
B vereenigingspunt der uitlozingskanalen;
C slokdarm;
D D D darm.

nog uit twee kanaaltjes bestaat, die echter verderop zich tot een enkel vereenigen. Daardoor heen treedt nu de spinstof naar buiten; de rups hecht met het schuins toeloopend uiteinde van haar spinbuisje een weinig van hare spinstof vast, en dan is het enkel terugtrekken van den kop voldoende om een draad te vormen, op eene dergelijke wijze als een metaaldraad vervaardigd wordt, door het weeke metaal door eene opening in eene stalen plaat te trekken.

Kop der rups van ter zijde gezien; iets vergroot.

Uit het gezegde blijkt tevens, dat elke gesponnen draad eigenlijk uit de vereeniging van twee draden bestaat, en doorgaans kan men onder het mikroskoop deze zamenstelling nog herkennen.

Kop der rups van onderen gezien, sterker vergroot; a spinbuisje.

De doeleinden, waartoe de rupsen haar spintalent aanwenden, zijn velerlei. Elk weet, hoe langzaam hare bewegingen zijn, hoe gemakkelijk zij daardoor de prooi van hare vele en oneindig vluggere vijanden worden, met name van vogels. Niet zelden echter weet eene rups aan den aan te ontkomen door zich plotselijk van den tak, waarop zij zich ophield, te laten vallen. Doet zij dit echter, dan blijft zij steeds aan den tak hangen door eenen met groote snelheid onder het vallen gesponnen draad. Is het gevaar geweken, dan klimt zij weder naar boven, zich aan haar zijden [ 306 ]koord vastklemmende met de van haakjes of klaauwtjes voorziene voorpooten, terwijl daarentegen de korte achterpootjes in kleine zuigkussentjes eindigen, waardoor zij zich aan gladde oppervlakten kunnen vasthechten.

Achter- en voorpoot eener rups; vergroot.


Eijeren van de ringrupsvlinder (Gastropacha neustria.)

Een tweede doel, waartoe vele rupsen haar spinsel gebruiken, is het vervaardigen van een nest om als toevlugtsoord te dienen. Verscheidene soorten leven gezellig bijeen en bouwen een gemeenschappelijk nest. Zoo doen zulks de voor de vruchtboomen zoo schadelijke rupsen der ringvlinders (Gastropacha neustria), aldus genoemd, omdat de wijfjes hare eijeren in regelmatige spiraalringen rondom de takken bevestigen, alsmede verscheidene soorten van motten, behoorende tot het geslacht Hyponomeuta. Het merkwaardigst echter in dit opzigt zijn de zoogenaamde processierupsen (Gastropacha processionea), niet zoo zeer wegens eenen kunstigen bouw van haar nest, want dit bestaat eenvoudig uit eenen door spinsel gevormden zak,
Processierupsen.
dan wel uithoofde der zonderlinge wijze, waaropzij hare togten doen. Wanneer zij haar nest verlaten, gaat eene der rupsen als aanvoerdster vooruit. Onmiddellijk daaraan sluitende volgt eene tweede, derde, dan andere, twee aan twee, drie aan drie enz, tot acht [ 307 ]toe, in digtgesloten rijen nevens elkander, de achterste steeds stootende met de koppen tegen de achtereinden der voorste en daaraan met eenige spinseldraden vastgehecht. Zoo trekken zij in digt gesloten kolommen voort over de eikenboomen, op haren weg zich voedende met de bladeren van deze, en, waar zij verschijnen, de grootste verwoesting aanrigtende. Geheele bosschen vertoonen zich, na haar bezoek, als de boomen in den wintertijd, met geheel kale, ontbladerde takken, en soms zelf gebeurt het, dat dit vraatzuchtig heirleger, wanneer het zijnen honger niet meer aan eikenloof stillen kan, ook op de bladeren van andere boomen, berken en beuken, aanvalt, ja dat het eindelijk zelfs op de akkers, onder het vlas, erwten en boonen groote schade aanrigt.

Dat verschillende soorten van rupsen haar spinsel bezigen tot zamenhechting van andere zelfstandigheden, waaruit zij zich eene woning bouwen, is reeds herhaaldelijk uit vroeger medegedeelde voorbeelden (jaarg. 1860, bl. 357, 358 en 1861, bl. 171, 255) gebleken. Wij gaan deze thans voorbij om nog een woord te zeggen over de door vele rupsen gesponnen verblijfplaatsen, waarin zij hare gedaanteverwisseling ondergaan. Men noemt deze soort van nesten gewoonlijk cocons; zij zijn met veel meer zorg gemaakt dan die, welke slechts gebouwd zijn om een tijdelijk toevlugtsoord aan de bewoners te verschaffen, die het grootste gedeelte van hunnen tijd rondzwervende en etende doorbrengen. Doch er komt voor alle rupsen, die althans niet vroeger reeds de prooi zijn geworden van een harer menigvuldige vijanden, een tijdstip, waarop zij voor het laatst hare huid zullen afwerpen, om daaruit als gevleugelde insekten, als vlinders, te voorschijn te treden. Aan dit gewigtigste tijdstip in het leven eener rups gaat echter een tijd van stille voorbereiding vooraf, die weken of zelfs maanden duren kan. Is de rups reeds een hulpeloos wezen gedurende haar eerste levenstijdperk, nog veel meer wordt zij dit, nadat zij, schijnbaar dood, in dien toestand is overgegaan, welke men gewoonlijk dien van »pop" noemt. Ook vermenigvuldigen zich nu hare voorzorgen om zich tegen vijandelijke aanvallen te beveiligen. Teruggetrokken in eene harde hoornachtige huid, die alle weeke deelen overdekt, neemt zij eene gedaante aan, waarin men bezwaarlijk meer het vroegere dier zoude herkennen. [ 308 ]De rupsen van vele vlinders, met name die der dagvlinders, bepalen zich hierbij. Hoogstens bezigen zij nog haar spinsel om zich met het achtereinde op eene veilige plaats op te hangen. Doch de nachtvlinders drijven de voorzorg verder; zij omgeven zich van een beschuttend spinsel, dat bij de onderscheidene soorten nog vrij wat verschil oplevert. Een paar voorbeelden moge voldoende zijn om te doen zien, hoe doeltreffend, soms zelfs kunstig deze cocons gemaakt zijn.

Het eerste voorbeeld ontleenen wij aan den zijdeworm (Bombyx Mori), het diertje, dat de gewone zijde levert en waarvan millioenen nijvere individu's jaarlijks bezig zijn om hunne cocons te spinnen, onbewust dat zij niet anders zijn dan arbeiders in dienst van den mensch, die zich het voortbrengsel van hunnen arbeid ten nutte maakt, terwijl de arme spinners zelve aan zijne zucht tot weelderige kleeding worden opgeofferd. Vermoedelijk hebben mijne lezeressen nimmer bedacht, wanneer zij zich in een zijden kleed doschten, dat dit alleen heeft kunnen verkregen worden ten koste van het leven van vele honderden van dieren [57], die zelve vroeger ook zich in een zijden kleed hadden gedoscht, maar in een zijden kleed, dat hun weldra tot lijkwade zoude worden!

En toch, met hoeveel zorg hadden zij dit kleed bereid! Eerst eene laag van los spinsel, van gele floszijde, waarmede de rups tevens de cocon tegen eenig voorwerp bevestigt, onder een blad of tak in de vrije natuur, in een papieren zakje in de zijdeworm-kweekerijen. Daarbinnen tegen aan legt zij dan een digter en regelmatiger weefsel van witte kleur, gevormd door eenen enkelen draad, die, in zijn geheel afgehaspeld, eene lengte van 290 tot meer dan 300 Ned. ellen heeft. Het is dit gedeelte van de cocon, welke de eigenlijke zijde levert. Eindelijk volgt dan de derde, inwendige laag, die, zamengesteld uit draden, welke onderling door uitgestorte spinstof zamengelijmd zijn, een dun, maar stevig bekleedsel daarstelt voor het kamertje, waaien de zijdeworm zich nu ter ruste legt om helaas! te ontwaken in het heete water, waarin de voor afhaspeling bestemde [ 309 ]cocons worden geworpen, ten einde vooraf de lijmstof op te lossen, waardoor de draden verbonden zijn.

Maar dit was niet de bestemming, waartoe de natuur aan dit diertje zijn vermogen om zich in te spinnen geschonken had. Aan zich zelf overgelaten, zoude het zijne cel slechts verlaten hebben om het overige van zijn leven, op vlugge wieken zwevende, van bloem tot bloem, in vrijheid en blijheid door te brengen. En nu verdient het onze opmerking, hoe het diertje, als wist het, dat dit zijne ware bestemming is, zijn spinsel steeds zoo inrigt, dat dit geenen te grooten weerstand biedt op het punt, waar de vlinder zal doorbreken. Dit doorbreken heeft steeds plaats aan het dunnere einde van de eivormige cocon, en op dit punt, waarheen ook steeds de kop gerigt is, zijn de draden losser en minder zamengelijmd dan elders.


Geopende cocons van Saturnia carpini.

De rupsen van andere vlinders voldoen aan deze voorwaarde op eene nog kunstiger wijze. Vooral verdient als zoodanig die van de fraaije Nacht-paauwoog (Saturnia carpini) genoemd te worden. Zij vervaardigt eene peervormige cocon, waarvan het weefsel zoo digt en stevig is, dat het op leder gelijkt. Zich daar door heen eenen weg te banen zoude voorzeker ondoenlijk zijn, en het is daarom, dat de cocon in dit geval aan het spitse einde open is. Doch die opening is ook toegankelijk voor vijanden, en ziet hier hoe ook daartegen gewaakt is. De randen der ronde opening worden gevormd door een aantal zijden bundeltjes, elk zamengesteld uit verscheidene, onderling zamengelijmde draden, en zoo aaneen gevoegd, dat daaruit een strookje ontstaat, zoo veerkrachtig als balein. Al deze bundeltjes of strookjes loopen uit in scherpe spitsen, die naar de opening toe gekeerd zijn. Daardoor is dus de toegang van buiten bijna onmogelijk gemaakt, maar daarentegen, wanneer de vlinder hare gevangenis verlaten wil, dan wijken deze veerkrachtige strookjes gemakkelijk uiteen en laten het naar buiten dringend dier door, om dadelijk weder toe te springen en de opening te sluiten, wanneer het daar [ 310 ]door heen is gegaan. En als ware deze voorzorg nog niet voldoende, vervaardigt de rups, onder tegen dien springveertoestel aan, nog een soort van kapje of dekseltje, dat den toegang afsluit en met weinig moeite vooruitgeschoven en afgeworpen wordt, wanneer de vlinder naar buiten treedt.

 

Dikwijls heeft men gelegenheid op te merken, dat juist de kleinste voorwerpen in de natuur het meest de bewondering verdienen, uithoofde hunner netheid, ja sierlijkheid, die alleen het gewapend oog vermag waar te nemen. Als eene bevestiging daarvan moge hier de beschrijving volgen van de cocon, gesponnen door de rups van een vlinder, welke tot de kleinste soorten zijner orde behoort. Het is de Tinea sequella, eene mot, welker rups niet langer dan 4 strepen is en aan de onderzijde van eiken bladen leeft.


De voortreffelijke lyonet heeft het eerst deze merkwaardige cocon en tevens de wijze, waarop de kleine bouwkunstenaar haar vervaardigt, beschreven[58] . Wij kunnen niet beter doen, dan hier zijne eigene woorden gebruiken.

»Deze cocons zijn wit van kleur en niet grooter dan fig. A. Zij [ 311 ]zijn overlangs gegroefd en, met eene loupe gezien, vertoonen zij zich als fig. B. Men telt er, tusschen de groeven, zeven kammen of uitstekende lijsten aan, welke, even als deze, over de geheele lengte der cocon loopen, maar die in a afgebroken en hersteld schijnen. Het zeer zonderling voorkomen dezer cocons deed bij mij den wensen ontstaan van te zien, hoe de insekten deze vervaardigen, en, den 20 Augustus 1744, had ik gelegenheid aan mijne nieuwsgierigheid te voldoen.

»Ik zag toen, dat de rups eenen aanvang maakte met zich te omringen met een twintigtal palissaden (fig. C), welke zij in de gedaante eener ellips rangschikte. Deze palissaden bestonden uit zijde; zij waren stijf, veerkrachtig en van onderen dikker dan van boven. Zij staan in geenerlei verband tot de eigenlijke cocon, en ik weet er geen ander nut aan toe te kennen dan dat van het rupsje, terwijl het arbeidt, te vrijwaren voor de ontmoeting van bladeren en andere ligchamen, die, door den wind bewogen, het in zijn werk zouden kunnen storen.

»Na deze soort van omheining te hebben opgetrokken, begon de rups binnen in deze ruimte, nabij een der uiteinden der groote as van de daardoor gevormde ellips, hare cocon te weven, en haren kop gedurende een of twee minuten met groote levendigheid heen en weder bewogen hebbende, zag ik een der uiteinden van de cocon, maar minder gevorderd dan b fig. C (welke eene rups, bezig aan haar werk in de omheining, vergroot voorstelt), zich beginnen te vertoonen, en waaraan reeds de groeven waarneembaar waren. Ik beschouwde oplettend de zamenstelling daarvan door eene sterke loupe en bevond, dat de elkander afwisselende kammen en groeven het gevolg waren van eene reeks van hoekige mazen, die beurtelings elkander voorbijgingen en zamengehouden werden door draden, die, over de mazen heen, ter weerszijde met het ligchaam der cocon in verband stonden. In de tusschenruimte van elke dezer reeksen van mazen zag ik een zeer regelmatig weefsel van enkelvoudige draden, die, zich kruisende, eene reeks van ruitjes vormden, zooals in fig. D sterk vergroot is voorgesteld. De rups zoo haar werk met eene verbazende snelheid voortzettende, hetgeen verhinderde dit goed te volgen, [ 312 ]had binnen weinige oogenblikken het in fig. D afgebeelde gedeelte geweven.

»Tot dusverre was zij geheel buiten hare cocon gebleven, achteruitwerkende, even als de touwslagers doen; maar toen ging zij er in, met den kop vooraan, en zich daarop half omgekeerd hebbende, stak zij het voorste gedeelte van haar ligchaam door de opening, die bij a fig. B was, en daarop haren kop tot aan d brengende, begon zij het andere einde van haar werk op dezelfde wijze als het eerste te vervaardigen; zoo ging zij voort met arbeiden totdat de nog opene ruimte tusschen a en d zoo klein was geworden, dat zij den kop niet meer bewegen kon. Toen trok zij zich geheel in de cocon terug, wierp zich op den rug en, van onderen wevende, deed zij het gedeelte d a tot het gedeelte c a naderen, totdat beide elkander raakten; doch daar de groefjes van beide helften niet volkomen in dezelfde lijnen kwamen te liggen, ontstond het gebrek in zamenhang, waarvan boven melding is gemaakt.

»Al het hier beschreven werk was binnen ongeveer een half uur gereed; doch het was geenszins voldoende om de rups tegen het weder te beschutten, noch tegen iets anders, dat haar schaden kon. Zij was op dit tijdstip nog slechts besloten als het ware in eene fraaije kooi, door welke heen men haar nog gemakkelijk zien kon; weldra echter voorzag zij daarin door aan de binnenzijde van haar hulsel met spinnen voort te gaan, totdat dit volkomen digt was, hetgeen haar verscheidene uren bezig hield, waarna ik haar niet meer zag en dus niet meer weet, of zij later nog lang met spinnen voortging.

»Wanneer deze cocons gereed zijn, dan zijn zij zeer stevig; zij bieden aan eene matige drukking weerstand, en men ontwaart daarin niet meer het regelmatig maaksel, dat zij bij hunnen eersten aanleg vertoonen, en waarvan het gedeelte, dat, sterk vergroot, in fig. D is afgebeeld, een denkbeeld kan geven.

»Hoewel de uiterst geringe grootte van het werk en de snelheid, waarmede het gemaakt wordt, mij verhinderden om met de gewenschte duidelijkheid te zien, hoe het wordt vervaardigd, meen ik toch bemerkt te hebben, dat zulks op de volgende wijze geschiedt.

»Stellen wij dat e i m, fig. E, de punten zijn, vanwaar zich drie der [ 313 ]verhevene deelen of kammen van een cocon zullen uitstrekken, en dat de afstanden van e tot i en van i tot m die tusschen deze verhevene deelen zijn. Stellen wij verder, dat de kop der rups zich in het punt e bevindt. Zij begint het eerst met den draad e h i te trekken, waaraan zij een hoek doet beschrijven bij het punt h door hem daar vast te haken en om te buigen om een harer pootjes; deze draad verhardt zich dadelijk en behoudt de daaraan gegeven hoekbuiging; daarop rigt zij op h i als grondlijn den hoek i k h op door eene dergelijke handelwijze als de vorige, waardoor de opstaande driehoek h i k h ontstaat; maar dewijl de kop van de rups zich dan regts van dien driehoek in h bevindt, en deze aan de linkerzijde in i moet zijn, om het werk te kunnen voortzetten, begeeft zij zich daarheen, tijdens deze beweging rondom den driehoek h i k h de kromme draad h y i spinnende. Op volkomen dezelfde wijze maakt zij dan den hoek i l m, vervolgens op de grondlijn l m den opstaanden driehoek l m n l, begeeft zich dan, de kromme lijn l u m spinnende, van l ter regterzijde des driehoeks naar zijne linkerzijde in m, en gaat zoo voort te arbeiden van regts naar links, tot aan de plek waar de cocon, met hare linkerzijde, aan het blad stuit, waartegen zij gehecht is. Vervolgens begint zij van links naar regts te spinnen, ongeveer op dezelfde wijze als vroeger van regts naar links. Gesteld zijnde, dat zij aldus tot in l is terug gekomen, dan zal zij, ter zijde van den driehoek l m n l tegen de grondlijn l m aan eenen anderen driehoek l m n l spinnen, aan de eerste gelijk en evenwijdig, en dus zullen de zijden van den driehoek l m n l dubbel zijn; zij zal zich van de linker naar de regterzijde der op de lijn t m opgerigte driehoeken begeven door middel eener andere kromme lijn l u m, die hol is in verhouding tot de vorige en de twee driehoeken l m n l aan elkander hecht; zij zal den draad m h i trekken en op h i eenen driehoek h i k h oprigten, die gelijk en evenwijdig is aan dien, welke er reeds was, zich dan door de kromme lijn h y i van h, aan de linkerzijde, begeven naar i aan de regterzijde van de reeks der driehoeken, welke opgerigt zijn op de lijn r i, waarop zij den draad i g e zal trekken en zoo voortgaan te arbeiden van links naar regts, totdat zij het punt heeft bereikt, waar de cocon, met zijne regterzijde, het blad raakt. Deze handelwijze zal nog dezelfde zijn, [ 314 ]wanneer zij nu wederom van regts naar links spint, alleen met dit verschil, dat zij dan van grondlijnen verandert en hare driehoeken voor de helft over de reeds vroeger vervaardigde doet uitsteken. Gesteld b.v., dat zij teruggekomen zij aan den hoek q e, dan zal zij, in stede van g e, q o voor grondlijn nemen, en na daarop den driehoek q o p q opgerigt te hebben, zal zij, onder het spinnen van de kromme lijn q v o zich begeven naar de linkerzijde der reeks van driehoeken, die op de lijn q e zijn opgerigt, hetgeen haar in staat zal stellen den hoek on te spinnen en vervolgens langs denzelfden weg op de grondlijnen b's en t x driehoeken en kromme lijnen te beschrijven, geheel gelijk aan de vorige.

«Zoo haar werk voortzettende, zal deze rups het verwonderlijk weefsel van deze merkwaardige cocon tot stand brengen.

»Het is ligtelijk in te zien, dat, ten gevolge van deze wijze van werken, het zich bovenwaarts verheffend gedeelte, dat zich bevindt tusschen elk paar groeven, eene zekere dikte moet hebben, omdat de beide opstaande zijden der driehoeken, welke dit zamenstellen, elk bestaan uit eenen dubbelen draad, nog bevestigd door twee andere zich kruisende draden, en dat daarenboven deze driehoeken, telkens half de eene over de andere heenspringende, gemeenschappelijke grondlijnen uit minstens vier draden zamengesteld hebben."

 

Ofschoon uit de onderscheidene orden van insekten het spinvermogen het algemeenst voorkomt bij die der vlinders, zoo ontbreekt het toch geenszins geheel bij insekten van andere orden. Er zijn zelfs sommige Kevers, die dit vermogen bezitten, bepaaldelijk de soorten van Hydrophilus, groote in het water levende kevers, waarvan er vooral eene, gewoonlijk de «groote pikzwarte watertor" (H. piceus) genoemd, in onze slooten veelvuldig voorkomt. Ook de door dit dier gebouwde nestjes kan men daarin dikwijls tusschen eendekroos, conferven en andere planten aantreffen. Die nestjes worden echter niet, zooals bij de vorige orde, door de maskers, maar door de volkomen insekten, en wel door de wijfjes, gebouwd. De bedoeling daarmede is dan ook geenszins die van eigene beschutting, maar alleen om aan de in het water gelegde eijeren een veilig hulkje te verschaffen, [ 315 ]waarin zij drijven kunnen, totdat de jeugdige maskers de eijeren verlaten. Ook is er nog een ander punt van verschil: terwijl namelijk, gelijk wij zagen, bij de rupsen de spintoestel zich aan den mond opent, zijn daarentegen bij onze watertor twee spinbuisjes aan het einde van het achterlijf geplaatst, waardoor de spinstof zich uitstort. Wij


Nestjes van Hydrophilus piceus.

zullen zoo dadelijk zien, hoe deze plaatsing zamenhangt met de eigendommelijke wijze, waarop zij hun nestje bouwen.

Doch beschouwen wij eerst dit nestje in den afgewerkten staat van iets naderbij. Het vertoont zich als een rond of eirond zakje uit spinsel zamengesteld, maar aan welks oppervlakte gewoonlijk nog kleinere of grootere blaadjes en confervendraden kleven. Aan de bovenzijde van dit zakje verheft zich een deel(a), dat, breed bij de inplanting, bovenwaarts spits toeloopt, als ware het een hoorntje of, nog beter, een soort van mastje op de kleine hulk, die de eijeren draagt.

Geopend nestje van Hydrophilus piceus, met de daarin bevatte eijeren.

Deze liggen, omgeven door eenig los spinsel, op den bodem van het zakje en vervullen zoo tegelijkertijd de rol van ballast, waardoor dit gedeelte steeds benedenwaarts gekeerd blijft. Wat de beteekenis van het zoo even genoemde mastje betreft, deze is niet geheel duidelijk. Welligt werkt het mede om het omkantelen te beletten, terwijl het ook niet onwaarschijnlijk is, dat door middel van hetzelve [ 316 ]eene wisseling van lucht in het nest kan plaatsvinden, ofschoon eene eigenlijke holte daarin ontbreekt[59].

Hoe bouwt nu onze kever midden in het water zulk een nestje? Deze vraag zoude voorwaar niet gemakkelijk, zelfs bij gissing, te beantwoorden zijn, indien men het dier niet gedurende zijnen arbeid daaraan had gade geslagen.

Het opmerkelijkst daarbij is, dat het, even als trouwens vele andere insekten bij dergelijken arbeid, zijn eigen ligchaam als mal bezigt, om dusdoende een hollen zak daar te stellen. Eerst spint het, nabij de oppervlakte van het water op den rug liggende en zich vasthoudende aan eenige waterplanten, de bovenste laag, die later het gewelf van het nestje zal uitmaken. Daartoe bedient het zich van zijne voorpooten om het spinsel, dat uit de beide spinbuisjes aan het achterlijf

onderwaternest bouwen

Hydrophilus piceus, bezig met onder water zijn nestje te bouwen, naar lyonet.

[ 317 ]te voorschijn treedt, over zijne buikoppervlakte uit te breiden. Is zoo deze bovenste laag gevormd, waartoe omstreeks een half uur gevorderd wordt, dan draait de kever zich om en begint nu op gelijke wijze de onderste laag, die de bodem van het nestje worden moet, te vervaardigen, maar, terwijl hij dit doet, verbindt hij tevens de beide helften met elkander. Binnen omstreeks vijf kwartier is langs dien weg een blinde zak onstaan, welke het groote achterlijf van het dier geheel omgeeft. Nu begint het zich met veel behoedzaamheid uit dien zak terug te trekken, en, terwijl het dit doet, legt het tevens zijne eitjes daarin, omstreeks vijftig in getal. Met dit belangrijke werk verloopen een paar uren, en dan, geheel vrij geworden, gaat de kever over tot het sluiten van zijn nestje door in de rondte gesponnen draden, waardoor de opening al kleiner en kleiner wordt. Het laatste gedeelte der sluiting wordt nog versterkt door eenige van boven naar beneden en van beneden naar boven gesponnen draden, waardoor een driehoekig plaatje ontstaat, dat de grondslag is, waarop het mastje moet worden opgetrokken. Ook dit wordt uit spinsel vervaardigd. De kever stelt het geheel zamen uit op en neer loopende draden, eerst het breedere benedeneinde, vervolgens al hooger en hooger opwerkende, totdat het eindelijk zijne volle lengte bereikt heeft, en het dier het zoo kunstig gebouwde hulkje, dat de

Hydrophilus piceus, het mastje van zijn onder aan een blad bevestigd nestje vervaardigende.

[ 318 ]drijvende wieg van zijn toekomstig kroost is, na ongeveer vijf uren arbeids voltooid ziet.
 

Ook in de orde der vliesvleugelige insekten (Hymenoptera) komt een aantal soorten voor, die de kunst van spinnen verstaan. Dit geldt met name van de Sluipwespen of Ichneumoniden, dieren, die zich vooral kenschetsen door het zonderling instinkt, dat hen drijft om hunne eijeren te leggen binnen in het ligchaam der maskers, der poppen of zelfs in de eijeren van andere insekten, iets waartoe zij in staat worden gesteld door het bezit van eene vaak lange legboor aan hun achterlijf. Het doel, waarmede dit geschiedt, is geen ander dan hetgeen zoovele andere wespen en bijen beoogen door aan de gelegde eijeren eenen voorraad van voedsel voor de daaruit komende jongen toe te voegen. De jonge larven der sluipwespen vinden namelijk in het ligchaam van het dier, dat hen herbergt, hun voedsel bereid. Terwijl dit blijft voortleven, verslinden zij het zoogenaamde vetligchaam, dat de verschillende, voor het leven gewigtige organen omgeeft, en eindelijk, wanneer zij zoo ten koste van hunnen gastheer hunnen vollen wasdom erlangd hebben, doorboren de ondankbaren zijne huid om zich te verpoppen en later tot een gevleugeld insekt te worden. Bij dit verpoppen spinnen zij zich in, op eene dergelijke wijze als zulks de rupsen der nachtvlinders doen; doch, daar in het algemeen de sluipwespen kleinere dieren dan deze zijn, zoo zijn ook hunne poppen kleiner.

De larven van verscheidene soorten van sluipwespen leven gezellig en spinnen gezamenlijk een nest, dat uit een aantal aaneengevoegde cocons bestaat. Zoo, b.v., is dit reeds lang bekend van eenige soorten van het geslacht Microgaster en daaronder is eene, in Europa levende soort, M. alvearius, welker cocons op regelmatige wijze zamengevoegd zijn. Vermoedelijk behoort het hiernevens afgebeelde nest aan eene dergelijke, doch Zuid-Amerikaanscke soort. Ik ontving het onder den naam van »een echt kolibri-nesje!" Volgens een bijgevoegd berigt is het afkomstig uit de West-Indiën, zonder nadere aanduiding van de plaats waar het gevonden is. De dwaling trouwens, die dit nest voor dat eener kolibri deed aanzien, is eenigzins [ 319 ]vergeeflijk. Het geheele nestje heeft namelijk eene kom- of bekervormige gedaante en schijnt bij eene oppervlakkige beschouwing enkel te bestaan uit glinsterend witte zijde, waarvan de uiterst fijne draden een los vilt— weefsel daarstellen.
Bij naauwkeuriger onderzoek blijkt echter, dat alleen de buitenste en binnenste lagen aldus zamengesteld zijn en dat daartusschen de regelmatig aaneengevoegde cocons liggen, welker wanden door een digter spinsel gevormd zijn, terwijl elke cocon (zie a, waar eene vergroot is afgebeeld) een bol dekseltje vertoont, dat alleen op één punt, als door een hengsel van zijden draden, met het overige der cel zamenhangt en dus gemakkelijk kon worden opgeligt, toen de gevleugelde diertjes hunne gevangenis verlieten.
 

Verlaten wij echter thans de klasse der insekten om nog even den blik te werpen op andere dieren, van welke welligt vele mijner lezers niet verwachten zullen, dat ook deze tot het gild der spinners behooren. Ik bedoel de "Weekdieren (Mollusca) . Onder dezen zijn er velen, die spinnen, en zij wenden dit vermogen tot het bereiken van zeer verschillende oogmerken aan.

Allen kennen wij het slijm, dat de gewone slakken als een spoor achter zich laten. Dit slijm wordt afgescheiden aan de oppervlakte van haar ligchaam, en deze afscheiding ontbreekt ook [ 320 ]niet bij andere slakken, die in de zee leven. Daaronder nu zijn er, die uit eene dergelijke stof ware draden spinnen[60]. Zoo b.v. leeft in de zee eene kleine soort van het geslacht Litiopa. Het dier houdt zich altijd op tusschen zeewier, het is daar geboren en bestemd er zijn leven door te brengen. De zoogenaamde voet, dat is het deel, waarop de slakken voortkruipen, is bijzonder klein en smal en daardoor weinig geschikt om aan het dier, in de bewogene zee, een vast aanhechtingsmiddel te verschaffen. Doch tegen het geval dat het van het wier wordt losgeslagen, bezit het een eigenaardig hulpmiddel, want, even als eene spin of rups, spint het dadelijk eenen draad uit eene kleverige stof, die aan den voet wordt afgescheiden, en klimt vervolgens weder tegen dien draad op, om zijne vorige standplaats in te nemen. Scheurt echter de draad af of verlangt het dier van plaats te veranderen om eene nieuwe weide op te zoeken, dan scheidt zich uit de kieuwholte een luchtblaasje af, dat omgeven is van slijm; dit slijm rekt zich tot een of meer draden uit, waaraan het dier hangt en zoo door zijn kleinen luchtballon drijvende gehouden wordt, totdat het weder eenig zeewier bereikt heeft, waaraan het zich kan vasthechten[61].

Een dergelijk spinnen van draden is trouwens ook waargenomen bij de op de Engelsche kust levende Rissoa glabra (gray), bij Cerithium truncatum, en zelfs bij eene inlandsche zoetwater-slak, Physa fontinalis, die zich desgelijks aan zulk een slijmerigen draad kan naar beneden laten zakken.

Eene bijzondere vermelding verdient hier nog de Janthina. Dit dier, zoo groot als onze gewone huisjesslakken, en welks schelp eene levendig blaauwe kleur heeft, leeft in de Middellandsche zee en den Atlantischen oceaan, ver van alle land. Het heeft dus geene gelegenheid om zijne eijeren ergens aan vast te hechten, maar daarvoor [ 321 ]scheidt zich uit den voet eene slijmige zelfstandigheid af, die uit

Janthina, met haar nestje.

Janthina, met haar nestje.

talrijke met lucht gevulde blaasjes bestaat. Onder aan dit schuim worden de eijeren gehecht en deze hierdoor drijvende gehouden, soms vrij, maar dikwijls ook nog in zamenhang met den voet des diers, dat aldus zelf nabij de oppervlakte des waters drijft.

Een geheel ander doel bereiken verscheidene andere weekdieren uit de afdeeling der koploozen (Acephalae) door het spinnen van draden, welke nog meer dan die der bovengenoemde slakken, naar die der zijdewormen gelijken en werkelijk tot dergelijke doeleinden als deze kunnen gebezigd worden. Doch daar wij reeds bij eene vorige gelegenheid (jaargang 1857, bl. 348) opzettelijk daarover gehandeld hebben, zoo zal het voldoende zijn den lezer daarheen te verwijzen.

 

 
[ 322 ]
 

DE MELKZEE

BIJ DE

MOLUKSCHE EILANDEN.

 

 

De zee-kapitein trébuchet, bevelvoerder op de Fransche korvet »la Capricieuse," schreef den 28 Augustus 1860 van Amboina aan de Akademie der wetenschappen te Parijs het navolgende:

«Toen wij in den nacht tusschen den 20 en 21 Augustus ongeveer 20 zeemijlen W.Z.W. van Amboina laveerden, hadden wij van 's avonds zeven uur tot aan den volgenden dag het grootsche schouwspel van eene zoogenoemde «Melkzee," hetwelk de Hollanders «Winterzee" noemen, waarschijnlijk, omdat het aanzien des hemels en der zee levendig aan met sneeuw bedekte landschappen herinnert. Wij zochten het eerst de verklaring van dit verschijnsel in het gereflekteerde licht van de maan, die destijds drie dagen oud was; maar toen het ook nog na het ondergaan van de maan voortduurde en zelfs nog in lichtsterkte toenam, moesten wij deze verklaring laten varen. Wij schepten water in eene schaal van vier of vijf kan; het had de kleur van gewoon zeewater, maar bevatte ongeveer 200 kleine dieren van gelijke dikte, maar van zeer verschillende lengte, die een bestendig licht van zich afwierpen, welks kracht en kleur mij aan de lichtwormpjes deed denken, die in onze koloniën op de Antillen zoo talrijk zijn. Onder het vergrootglas gezien, vormden deze diertjes eenen haarvormigen rozenkrans van enkele individuen, die aan de uiteinden met elkander verbonden waren. Het getal dezer schepselen was in de verschillende [ 323 ]groepen ongelijk; gemiddeld bedroeg het 20. Elk individu scheen mij 1/10 tot 2/10 van eene Nederlandsche streep lengte en de dikte van één blond kinderhaar te hebben. Na dit onderzoek waren wij allen overtuigd, dat het verschijnsel der «Melkzee" veroorzaakt wordt door de tegenwoordigheid van deze kleine diertjes, die zoo talrijk zijn, dat het oog het licht der enkele individuen niet onderscheiden kan en daarom eenen indruk ontvangt, die vergeleken kan worden met dien, welken de aanschouwing van den melkweg aan den hemel op onze oogen maakt" [62].

Dit verschijnsel is niet geheel zonder voorbeeld. In vele streken van den oceaan heeft men plekken opgemerkt, die dikwerf van 20 tot 30 vierkante mijlen oppervlakte beslaan, en die groen, roodachtig of troebel gekleurd zijn. Bij onderzoek is het gebleken, dat die kleur veroorzaakt wordt door eene tallooze menigte kleine diertjes, waarmede het water is opgevuld. De bekende walvischvaarder scoresby verhaalt, dat een vierde gedeelte van de Groenlandsche zee over eene uitgestrektheid van 10 graden lengte uit dat troebele water bestaat, hetwelk wemelt van leven. Darwin ontdekte hetzelfde verschijnsel aan de kusten van Chili, eenige mijlen ten noorden van Conception. Zijn schip doorkliefde eene troebele watervlakte, welke veel geleek op die van eene buiten zijne oevers getredene rivier. Hetzelfde verschijnsel zag hij één graad ten noorden van Valparaiso en over eene nog grootere uitgebreidheid. Het water, hetwelk eene roodachtige kleur had, wemelde van diertjes, die voor het bloote oog geheel onzigtbaar waren en waarvan een duizendtal zich in eene vierkante duim van het water konden bewegen. Als wij dan in aanmerking nemen, dat dit van levende wezens wemelende water eene oppervlakte van vele vierkante mijlen bevat, dan duizelen wij, als wij denken aan de millioenen malen millioenen levende schepselen, die zich in den oceaan bewegen.

Men is thans vrij algemeen overtuigd, dat het lichten der zee, vooral [ 324 ]in de tropische gewesten een zoo betooverend schouwspel, aan dezelfde oorzaak moet worden toegeschreven. Kleine medusa's en andere infusiedieren bezitten het vermogen om licht van zich te geven, vooral wanneer zij geprikkeld en in hunne rust gestoord worden. Doorklieft een schip streken van den oceaan, met deze schepselen opgevuld, dan laat het lichtende voren in de schuimende golven achter.

R. 
 

 
[ 325 ]
 

DE WASFABRIKANTEN ONDER DE DIEREN;

DOOR

P. HARTING.

 

 

Hoeveel merkwaardigs de beschouwing der bouwkunstige voortbrengselen van dieren ons reeds tot dusverre heeft doen kennen, zoo zijn er toch welligt geene, die onze bewondering in zoo hooge mate verdienen als diegene, bij welke ik ditmaal de aandacht der lezers wensch te bepalen.

Het opschrift boven dit opstel doet als van zelf denken aan de honigbij, doch er zijn nog andere insekten, die mede tot ditzelfde gild behooren en, ofschoon in hun ambacht veel minder bedreven dan gene, toch wel verdienen, dat wij ook eenige oogenblikken bij hunne woningen stilstaan, om vervolgens ons te verlustigen in de beschouwing der kunstige gewrochten door de bijen tot stand gebragt.

Die minder bedreven leden van het gild zijn de hommels (het geslacht Bombus), waarvan nog verscheidene soorten (B. terrestris, B. lapidarius, B. muscorum) bekend zijn, die allen zich reeds op het eerste gezigt van de eigenlijke bijen (het geslacht Apis) onderscheiden, door hun plomper, digt behaard ligchaam, als verkondigden zij reeds daardoor, dat zij tot een minder edel ras dan deze behooren.

Welligt zijn sommigen geneigd daarvan zelfs de blijken te zien in hunne maatschappelijke instellingen, want, terwijl de bijen het monarchaal beginsel huldigen, zijn de hommels echte republikeinen, en, —hetgeen ik wel aan de aandacht mijner geëerde lezeressen, maar niet ter navolging aanbeveel, —de grondslagen dezer republiek worden gelegd door enkel vrouwelijke individu's! Behalve dezen bestaat eene volkomen hommelmaatschappij wel is waar nog uit twee andere [ 326 ]soorten van individu's, namelijk uit zoogenaamde arbeiders, die geslachtloos of eigenlijk onontwikkelde wijfjes zijn, en uit mannetjes; doch beide laatstgenoemden sterven allen, wanneer het koude jaargetijde intreedt, en alleen eenige bevruchte wijfjes blijven gedurende den winter over om in de volgende lente eene nieuwe kolonie te stichten. Deze zijn dan ook in den aanvang verpligt al het werk te doen, en eerst later worden zij daarin bijgestaan door de intusschen geboren arbeiders, maar de mannetjes, die trouwens het allerlaatst verschijnen, nemen daaraan geen deel en leiden een leven van enkel genot, dat echter den kortsten duur heeft.

Wanneer de overgebleven wijfjes eene nieuwe kolonie wenschen te stichten, dan is het eerste vereischte, dat zij eene holte in den grond tot hunne gemeenschappelijke woning inrigten.

A. Twee hommels (Bombus muscorum) bezig mos voor hun nest te verzamelen. B. Het nest, van buiten gezien.

Gemeenlijk kiezen zij daarvoor eene reeds aanwezige holte, die zij zelve door uitgraving vergrooten en fatsoeneren. Sommigen (B. terrestris) bouwen aldus geheel onder den grond, doch er zijn andere (B. muscorum), die slechts eene komvormige holte der oppervlakte als bodem van hun nest bezigen, terwijl zij daarover heen een gewelf bouwen, bij voorkeur uit mos, soms echter ook uit gras zamengesteld. De geheele hoogte van zulk een gebouwtje boven den beganen grond bedraagt 10 tot 15 Ned. duimen. Daaraan bevindt zich slechts eene enkele naauwe opening aan den benedenrand, die echter, naar het schijnt, alleen tot luchtverversching dient, want [ 327 ]voor den uit- en ingang wordt door de hommels gebruik gemaakt van eenen onderaardschen gang, die in het nest uitkomt en zich op eenigen afstand van daar opent. Door deze voorzorg trachten zij zich zooveel mogelijk te vrijwaren tegen de veldmuizen, wier voornaamste voedsel zij zijn.

Aardig is het te zien, hoe deze diertjes dit mosgewelf optrekken. In den aanvang, wanneer hun aantal nog zeer gering is, werkt elk wijfje op zich zelf. De met de kleine, doch scherpe bovenkaakjes afgebeten mosstengeltjes of grasvezelen worden met de voorpooten tot een bundeltje dooreen gewerkt en dit dan, met de achterpooten en het achterlijf, naar de plaats van het nest voortgeschoven. Bij dien arbeid loopt derhalve de hommel achteruit, met den kop van het nest afgekeerd. Later, wanneer de kolonie talrijker geworden is, gaan zij op eene eenigzins andere wijze te werk. Eenige hommels plaatsen zich op eene rij, allen met het achterlijf naar het nest en met den kop gekeerd naar de plek, waar hun bouwmateriaal groeit. De voorste hommel belast zich met het afscheuren der mosplantjes, maakt deze tot een bundeltje en schuift dit onder zijn ligchaam door naar den op hem volgenden mede-arbeider, die het grijpt en het op zijne beurt aan den daarop volgenden overgeeft, en zoo verder totdat het eindelijk het nest heeft bereikt, waar het nu in ontvang wordt genomen door andere hommels, die bezig zijn het gewelf te bouwen. Met andere woorden: zij vormen een keten van arbeiders, waarvan de voorste plukt, de achterste bouwt, terwijl de daartusschen geplaatste de overdragers der bouwstof zijn. Herinnert deze handelwijze niet geheel aan hetgeen ook menschen doen, b.v. bij het aan elkander overgeven der met water gevulde emmers in geval van brand, bij het opladen van suikerbrooden en in andere soortgelijke gevallen?

De hommels vergenoegen zich niet met zulk een koepeltje uit enkel mos of gras zamentestellen. Deze zelfstandigheden, hoe digt ook ineen gewerkt, zouden nog den regen doorlaten. Om dit te verhinderen bedekken zij het inwendige van het gewelf met was en voorzien zoo hunne woning van eene voor water ondoordringbare zoldering.

Opent men nu zulk een hommelnest of een ander, dat zich geheel [ 328 ]onder den grond bevindt, dan ontdekt men daarin tweederlei soort van cellen: vooreerst eenige, welke eene eivormige gedaante hebben, donker gekleurd en onderling verbonden zijn door kleine klompjes bruine wasHommelnest

Hommelnest, van binnen gezien.

Deze soort van cellen zijn niet anders dan de door de larven gesponnen cocons, waarin zij hunne gedaantewisseling afwachten. Wanneer deze heeft plaats gehad, kan het gevleugeld insekt echter niet zelf de poort zijner gevangenis openen, zooals zulks de vlinders doen, maar het moet daarbij geholpen worden door de oude hommels, die den top van den cocon af knagen, iets hetgeen ook door de mieren bij hare poppen wordt gedaan; en voorzeker is het merkwaardig, dat deze dieren zoo juist het tijdstip weten, waarop zij tot dit verlossingswerk moeten overgaan. Broedcellen

Broedcellen uit een hommelnest.

De tweede soort van cellen of de eigenlijke broedcellen bestaan geheel uit was van eene bruine kleur. Deze cellen zijn verre af van die regelmatige gedaante en plaatsing te bezitten, welke wij aan het werk der honigbij bewonderen, want zij zijn niet anders dan rondachtige zakjes, die op eene tamelijk ongeregelde wijze onderling zamenhangen, doch de bestemming dezer cellen is dezelfde als van die, welke de raten der bijen zamenstellen, namelijk om eijeren optenemen met de noodige daarbij gevoegde hoeveelheid [ 329 ]stuifmeel met honig doorkneed, zoodat de jongen, die uit de eijeren komen, dadelijk eene bereide tafel vinden. Wanneer de moeder dit gedaan heeft, sluit zij de opening zorgvuldig met was digt.

Hierbij bepaalt zich echter in dit geval hare zorg niet. Zij heeft ook te waken tegen de roofzucht der arbeiders, die zeer belust op de eijeren zijn en zich niet ontzien, wanneer zij er gelegenheid toe hebben, eene reeds gesloten cel open te breken om zich van de daarin bevatte eijeren meester te maken, iets dat des te zonderlinger is, omdat diezelfde arbeiders, zoodra de jonge larven uit de eijeren gekomen zijn, de zorg der moeder overnemen en, wanneer de eerste voorraad voedsel verteerd is, daarvoor nieuwe in plaats brengen, waartoe zij een klein gaatje in het dekseltje der cel maken, juist groot genoeg om hun snuitje doortelaten, dat met stuifmeel en honig beladen is, en dit na het volbrengen dezer voedster-taak weder sluiten.

Ook belasten zich de arbeiders nog met,een ander gewigtig werk. De jeugdige larven, goed door hen gevoed, groeijen snel, en terwijl haar ligchaam in omvang toeneemt, wordt het wascelletje, dat verscheidene van haar bevat, haar te eng. Bij de bewegingen, die zij maken, ontstaan kleine scheuren, die echter door de arbeiders dadelijk met tusschengevoegde was gestopt worden. Dit verklaart dan ook, hoe het komt, dat in een hommelnest de wascellen allengs grooter worden, iets dat bij den eersten oogopslag onbegrijpelijk scheen, doch opgehouden heeft zulks te zijn, nadat men de merkwaardige huishouding dezer dieren meer van nabij heeft gade geslagen.

Dat de hommels bij hunne handelingen niet enkel door een blind instinkt worden gedreven, maar dat zij, in geheel ongewone toestanden gebragt, zich van de hun door de natuur geschonken vermogens op eene daaraan beantwoordende wijze weten te bedienen, moge het volgende geval bewijzen.

Huber (de jongere), dezelfde van wiens uitstekende waarnemingen over de huishouding der mieren ik reeds bij eene vroegere gelegenheid heb melding gemaakt, bragt eens een twaalftal hommels onder eene glazen klok en plaatste daar tevens bij een stuk van een raat, zamengesteld uit tien cocons, waarin de poppen nog bevat waren. [ 330 ]Dit stuk was echter zoo onregelmatig van vorm, dat het onmogelijk vast kon staan. Zoodra een der hommels er op wilde klimmen, begon het te waggelen. Deze wankelbaarheid verontrustte de hommels blijkbaar zeer. Gewoon om zich op de cocons te plaatsen en daaraan, zoo als de bijen zulks ook doen, hunne eigene ligchaamswarmte mede te deelen, poogden zij zich ook thans van die taak te kwijten, maar telkens begon het stuk, dat hunne jongen bevatte, te kantelen. Na eenige vruchtelooze pogingen wendden zij eindelijk een vernuftig hulpmiddel aan. Twee of drie hommels klauterden op het stuk, bogen zich over den rand daarvan neder en sloegen toen hunne voorvoeten in de tafel, waarop het stuk rustte, terwijl zij met hunne achterpooten dit zelve vasthielden. In deze moeijelijke, gedwongen houding, waarin zij beurtelings door andere hunner kameraden werden afgelost, bleven deze trouwe diertjes drie dagen lang volharden. Op het einde van dien tijd had zich, op eene dergelijke wijze als wij het straks bij de honigbij zullen zien, onder de ringen van hun achterlijf eenige was afgescheiden. Daarvan bedienden zij zich nu om onder het stuk eenige kleine pilaartjes te bouwen, zoodat dit vast lag. Doch door eenig toeval geraakten deze later weder van hunne plaats, en daar zij nu geen was meer hadden om het ongeval te herstellen, namen zij wederom hunne toevlugt tot hunne vroegere handelwijze om het stuk vast te houden, totdat huber, medelijden krijgende met de arme diertjes, die zich zooveel vruchtelooze moeite gaven, het voorwerp hunner zorg stevig op de tafel bevestigde.

Teregt zeggen kirby en spence, nadat zij dit geval verhaald hebben: »Het is onmogelijk niet getroffen te worden door de overweging, dat dit hoogst opmerkelijk feit onverklaarbaar is, indien men aanneemt, dat de insekten bij hunne handelingen slechts door een blind instinkt worden gedreven. Hoe toch konden zij, indien zij niets dan werktuigen waren, aldus voorzien hebben in een geval, hetwelk in den natuurstaat vermoedelijk nooit aan tien nesten van hommels overkwam sedert de schepping? Indien in dit voorbeeld de kleine dieren niet geleid werden door redenering, welk verschil is er dan tusschen rede en instinkt? Hoe kon de knapste bouwmeester beter de middelen aan het doel doen beantwoorden,—hoe het wankelend [ 331 ]gebouw op gepastere wijze geschraagd hebben, totdat zijne balken in gereedheid waren om het te ondersteunen?"

 

Biedt de huishouding der hommels reeds veel aan, dat onze bewondering wekt, nog meer worden wij daartoe gestemd bij de beschouwing van die der bijen. Wanneer wij den blik van een hommelnest, welks bewoners slechts uit een vijftig of zestig, hoogstens een paar honderd individu's bestaan, wier bouwkunstige voortbrengselen alle sierlijkheid en netheid missen, wenden naar eenen bijenkorf, bevolkt door vele duizende individu's, die de zoo kunstige raten bouwen, met tusschenruimten en doorgangen voor de gemakkelijke beweging der rusteloos arbeidende dieren, dan is het als of wij van een uit leemen hutten bestaand gehucht op de heide ons op eens verplaatst zien in eene groote stad, met hare bevallige, regelmatige gebouwen, straten en pleinen, drukte en levendigheid.

Ook is er geen dier, welks levenswijze van de oudste tijden af zoozeer de aandacht tot zich getrokken heeft, als de honigbij. Ten allen tijde zijn er natuuronderzoekers geweest, die een gedeelte van hun leven besteedden aan nasporingen daarover, van aristomachus van Soli in Cilicie af, die, zoo als plinius verhaalt, achtenvijftig jaren lang zich daarmede alleen bezig hield, en philiscus de Thracier, die al zijnen tijd in de bosschen doorbragt met hetzelfde oogmerk, tot op onzen swammerdam, réaumur, schirach, de oudere en de jongere huber en nog vele anderen na hen, tot op onzen tijd toe. Daardoor is eene eigene litteratuur ontstaan, die op zich zelve reeds eene kleine bibliotheek zoude uitmaken. Ja er worden zelfs geregeld verscheidene tijdschriften uitgegeven, die uitsluitend aan de honigbij en hare kweeking gewijd zijn. Dat de reden eener zoo algemeene belangstelling voor een groot deel moet worden gezocht in de voor den mensch nuttige voortbrengselen dezer nijvere dieren, verstaat zich van zelf, doch tevens zijn daardoor vele bijzonderheden aan het licht gekomen, die ook voor dengenen belangrijk te weten zijn, voor wien kennis nog iets anders en hoogers is dan eene melkgevende koe.

In 1712 kwam maraldi, een wiskunstenaar te Nice, op het [ 332 ]denkbeeld om glazen korven te laten maken, ten einde daardoor de werkzaamheden der bijen in den korf te kunnen bespieden. Dit denkbeeld is vruchtbaar geweest; réaumur bragt het in toepassing, maar inzonderheid was het huber (de oudere), die daarvan partij trekkende de geheele levenswijze der bijen op eene inderdaad bewonderenswaardige wijze onderzocht heeft, iets dat des te verwonderlijker is, omdat hij sedert zijn zeventiende jaar blind was; maar daarentegen was hij in het bezit van een scherpzinnig verstand en eene levendige verbeelding, terwijl een trouw bediende, wiens naam, françois burnens, mede aan de vergetelheid verdient ontrukt te worden, hem zijne oogen leende, hem naauwkeurig alles verhalende wat hij waarnam aangaande den uitslag van verschillende proefnemingen, die door huber uitgedacht en door dien ijverigen en handigen helper ten uitvoer gebragt werden. Langs dien voorwaar zeldzamen weg is het boek[63] ontstaan, dat steeds eene der hoofdbronnen blijven zal, waaruit elk putten moet, die over dit onderwerp handelt.

Het spreekt van zelf, dat ik hier ter plaatse slechts in het kort datgene kan mededeelen, wat de waarnemingen geleerd hebben aangaande de wijze, waarop de bijen hare kunstige woningen bouwen, en dat ik daarbij vele opmerkingswaardige bijzonderheden uit hare verdere levensgeschiedenis voorbij ga.

Dat eene bijenmaatschappij bestaat uit eene koningin, de algemeene bijenmoeder, uit een zeker aantal mannelijke individu's (zoogenaamde hommels) en uit arbeiders of werkbijen, die geslachtloos of liever onontwikkelde wijfjes zijn, mag ik als algemeen bekend veronderstellen. De laatstgenoemden, de werkbijen, die in eenen gezonden korf verreweg het talrijkst zijn, daar haar aantal tot dat der mannetjes ongeveer staat als 25 tot 1, zijn de eenigen, die al het werk verrigten en dus hier voor ons doel alleen in aanmerking komen.

Van deze werkbijen komen echter nog tweederlei soorten voor, die elk eene bepaalde taak te verrigten hebben, namelijk

1°. de voedsterbijen, (abeilles nourrices van huber), die kleiner dan [ 333 ]de andere zijn en zich belasten met het voederen der jongen en met den fijneren arbeid aan de cellen, doch geen voorraad voor den korf verzamelen;

drie bijen

A. Werkbij;
B. Koningin;
C. Hommel of mannetje; alle figuren iets vergroot.

2°. de waswerkers (abeilles cirières van huber), die iets grooter zijn; hare maag kan eene grootere hoeveelheid honig opnemen, waardoor haar achterlijf sterker opzwelt. Zij zijn de fourageurs der kolonie en doen het ruwe werk.

Alvorens nu dit werk te beschouwen, een woord over de werktuigen. Deze zijn:

Monddelen

Monddeelen van eene werkbij.

Vooreerst: de monddeelen, welke bestaan uit een aantal links en regts gelegen bewegelijke deelen, namelijk twee kleine bovenkaakjes (aa), twee langere onderkaken (bb), daartusschen de lange lip, waarvan het achterste gedeelte (c) den naam van kin, het voorste (d) dien van tong draagt, verder ter zijde daarvan nog twee kleine zoogenaamde neventongen (ff) en eindelijk meer voorwaarts twee langere gelede voelertjes (ee). Al deze deelen, digt tegen elkander gelegen, maken te zamen de slurf of snuit (proboscis) uit, die in den toestand van rust benedenwaarts omgebogen en teruggeslagen is, maar bij het gebruik uitgestrekt [ 334 ]wordt. Daarmede zuigen zij den honig uit de nectariën der bloemen en verder bedienen zij zich van dezen zamengestelden toestel ook, zoo als straks blijken zal, bij de vervaardiging harer cellen.

Ten tweede: de sprieten. Deze deelen, die ingeplant zijn op het midden van het voorhoofd en uit 13 leedjes bestaan, zijn voor de werkzaamheden der bijen van het hoogste belang. Die werkzaamheden toch, voor zoo ver zij den arbeid in den korf betreffen, hebben in het duister plaats; van hare oogen hebben zij derhalve daarbij geen dienst, maar zij worden daarbij geheel geleid door het tastvermogen, dat in de zeer bewegelijke sprieten huisvest.

achterpoot

Achterpoot van eene werkbij; A van de binnen-, B een gedeelte van de buitenzijde gezien;

Ten derde: de pooten en wel inzonderheid de achterpooten, die merkelijk langer zijn dan die der beide overige paren, en welker driehoekig middengedeelte of scheen (o) verbreed en aan de buitenzijde hol en glad is, terwijl deze holte omringd is van stijve haartjes of borstels. Het is in dit deel, waaraan latreille den beteekenisvollen naam van «korfje" (corbeille) gegeven heeft, dat de bijen haren vergaarden voorraad van stuifmeel en voorwas huiswaarts dragen. Darmkanaal

Darmkanaal van eene werkbij.

Eindelijk in de vierde plaats moet hier de toestel tot wasvorming genoemd worden. Het ligchaam van elke werkbij is eene kleine wasfabriek. Zij zuigen honig uit de bloemen of uit vroeger vergaarden voorraad. Deze honig treedt door den slokdarm (aa) in een wijden zak, de voormaag (b), die men gewoonlijk de «honigblaas" noemt. Deze is zamentrekbaar, en zoo kan zij haren inhoud weder door den mond uitstorten in de holte der wascellen, die daarvoor bestemd zijn. Blijft echter de honig in de voormaag, dan [ 335 ]gaat hij verder en komt nu in dat gedeelte (c), hetwelk men de eigenlijke »verteringsmaag" kan noemen. Door de spijsvertering ontstaat nu uit den honig eene geheel andere stof, die afgescheiden wordt en aan de oppervlakte van het ligchaam naar buiten treedt, ongeveer op de wijze als b.v. bij den mensch ook het zweet ontstaat door afscheiding uit het bloed en dit op zijne beurt uit het voedsel gevormd wordt. Die bij de werkbijen naar buiten tredende stof nu is de was. Doch de afscheiding daarvan heeft plaats op bepaalde gedeelten van het ligchaam en wel aan de onderzijde van het achterlijf. Dit bestaat uitwendig, zooals steeds bij de insekten, uit een aantal bewegelijke hoornringen, die over elkander heen liggen. Werkbij van de onderzijde gezien.

Werkbij van de onderzijde gezien.

Achterlijf met de wasschubjes.

Achterlijf met de wasschubjes.

In de ruimten tusschen deze ringen liggen ter weerszijde vier vliezige zakjes, waarvan de buitenwanden als eene zeef doorboord zijn, en het is daardoor dat de binnen in gevormde was zich eenen weg naar buiten baant en zich aldaar als dunne witte schubjes vertoont, die nu met de pootjes kunnen worden weggenomen en naar den mond gebragt, waar de was, zoo als dadelijk nader blijken zal, alvorens tot bouwen geschikt te zijn, nog eene nadere bereiding moet ondergaan. De bijen hebben voor het bouwen harer raten behoefte aan eene holte, waarin zij deze bevestigen kunnen. In den natuurstaat bezigen zij daartoe holten in boomen of in rotsen, de bijenkweeker stelt daarvoor korven in de plaats. Gaan wij thans de werkzaamheden van eenen bijenzwerm na, die zijne nieuwe woning betrokken heeft.

De eerste bezigheid der werkbijen bestaat daarin, dat zij den korf zooveel mogelijk reinigen van stof en vuilnis, terwijl zij tevens zijne [ 336 ]binnenwanden effenen en glad maken; daartoe bijten zij alle naar binnen stekende houtspaandertjes en stroohalmpjes af en bedekken vervolgens de geheele binnenvlakte met een vernis. Dat vernis, dat den naam van »voorwas" (propolis) draagt, wordt door haar vergaderd van de knopjes van wilgen, populieren, kastanjes en andere boomen, die, gelijk men weet, met eene laag eener kleverige stof bedekt zijn, welke half vloeibaar als terpentijnbalsem is en zich even als deze tot draden laat uitrekken.

De bijen nu verstaan de kunst om deze stof van de knoppen en jonge bladeren met haren mond af te nemen, er hare korfjes of verbreede scheenen mede te beladen en later haar tong te bezigen als ware deze eene verwkwast, waarmede het vernis over alle voegen en reten wordt uitgestreken.

Ook nog later maken zij dikwerf van dezelfde voorwas gebruik om de openingen van den korf te vernaauwen of hier of daar kleine gaatjes of tusschenruimten te digten, of eindelijk om daarmede voorwerpen te omhullen, die haar in den weg of schadelijk zijn, maar wegens hunne grootte niet uit den korf kunnen verwijderd worden. Zoo b.v. weten zij op die wijze slakken, die in den korf gedrongen zijn, onschadelijk te maken. Wel bezitten zij in hare angels een voldoend middel om deze en andere indringers te dooden, doch de lijken van dezen gaan tot verrotting over en zouden de lucht in den korf verpesten. Dit nu beletten de bijen door eene bekleeding met voorwas. Is het een huisjesslak, dan plakken zij eenvoudig de opening van het huisje daarmede toe; is het daarentegen eene naakte slak, dan hullen zij haar daarmede geheel in.

Reeds dit doet ons in de handelingen der bijen iets meer dan een bloot instinkt vermoeden. Het volgende leert, dat zij inderdaad in dit eerste tijdperk harer werkzaamheden door andere beweegredenen geleid worden. Knight had eenen boom, die voor een gedeelte van zijne schors beroofd was, op de plaats der wond bestreken met een mengsel van was en terpentijnolie, dat werkelijk dezelfde diensten als de van knoppen en bladeren verzamelde voorwas kon bewijzen. De bijen althans schenen daar zoo over te denken, want, afwijkende van den gewonen weg, die haar de natuur ter inzameling dier stof heeft aangewezen [ 337 ]maakten zij van den ontdekten schat een gretig gebruik en zamelden hem op de gewone wijze in.

Die wijze van inzameling is trouwens reeds op zich zelve merkwaardig genoeg, daar zij op eene doelmatige verdeeling van den arbeid wijst. Straks reeds zagen wij daarvan bij de hommels een voorbeeld. Even als deze elkander de mosbundeltjes overreiken, zoo doen ook de bijen ten opzigte van de voorwas. Knight zag namelijk, dat eene werkbij eerst een stukje met hare kaken los maakte, dit met de voorpooten pakte, van welke de middelpooten het overnamen, die het dan eindelijk op de achterpooten overbragten. De bij vloog dan echter niet met haren last weg, maar eene andere bij nam dien van haar over, en zoo deed eene tweede, eene derde, met een woord de bijen deden, zooals ook onze arbeiders wel doen, wanneer een hunner gestadig voortgaat met het maken van pakken, die door anderen worden weggedragen.

Deze eerste werkzaamheden der bijen getuigen echter nog geenszins van haar verwonderlijk kunsttalent, waardoor zij als bouwkunstenaars den eersten rang onder de dieren innemen. Dat haar die plaats toekomt, blijkt eerst bij de beschouwing der door haar gebouwde, uit was zamengestelde raten. De bijen hebben daarin werkelijk de oplossing geleverd van een wiskunstig vraagstuk, dit namelijk: «eene zekere hoeveelheid was gegeven zijnde, hoe kan daaruit het grootst mogelijk getal van cellen, elk van eene bepaalde grootte, vervaardigd en deze tevens zoo aaneengevoegd worden, dat zij de geringst «mogelijke ruimte innemen?" Voor het doel, waartoe deze cellen bestemd zijn, t.w. voor het opnemen der eijeren, tot verblijfplaatsen der larven of als magazijnen van honig, konden de cellen even goed vierkant, rolrond of onregelmatig bolrond, zooals bij de hommels, zijn. Maar de bijen zijn veel zuiniger dan deze; de door haar eigen ligchaam voortgebragte was is eene kostbare zelfstandigheid, die slechts in geringe hoeveelheid wordt afgescheiden en waarvan zij het best mogelijk gebruik trachten te maken. Nu is het duidelijk, dat de zeshoekige gedaante der cellen aan de bovengestelde voorwaarden beter voldoet dan eenige andere. Dit is echter geenszins het voornaamste blijk van het mathematisch genie der bijen. Veel sprekender nog [ 338 ]openbaart zich dit in de wijze, waarop steeds twee lagen van cellen onderling verbonden zijn. Cellen van ter zijde gezien. Poppen in de onderste.

Cellen van ter zijde gezien. Poppen in de onderste.

Gedeelte eener raat, tegen het licht gehouden, zodat men de celbodems ziet.

Gedeelte eener raat, tegen het licht gehouden, zodat men de celbodems ziet.

De bodem van elke cel is niet plat, maar zamengesteld uit drie ruitvormige stukjes, die met de randen tegen elkander aanliggen en zoo te zamen eene holte vormen. Hieruit volgt, dat de bodem eener cel van de daartegen aanliggende laag zamengesteld is uit gedeelten der grondvlakken van drie cellen der eerste. De voordeelen dezer inrigting zijn vooreerst: eene grootere stevigheid dan wanneer de bodem der cellen eenvoudig plat was, en in de tweede plaats: eene besparing van was. Van maraldi af, die de hoeken der ruitvormige plaatjes het eerst door meting bepaalde, en könig, die op verzoek van réaumur het vraagstuk langs den zuiver wiskunstigen weg oplostte, tot op onzen tijd toe, hebben velen zich herhaaldelijk met dit onderwerp bezig gehouden, dat inderdaad zelfs voor een geoefend wiskundige tot de tamelijk ingewikkelde voorstellen behoort, en de uitkomst der berekening is: dat de gedaante der bijencel juist diegene is, welke het volkomenst beantwoordt aan de boven genoemde eischen.[64]

Deze spaarzaamheid in het gebruik van was leggen de bijen nog [ 339 ]op eene andere wijze aan den dag. Zij maken de wanden en den bodem der cellen zoo dun als papier, maar daarentegen den rand aan de opening merkelijker dikker, omdat deze grooteren weerstand moet bieden bij den gestadigen uit- en ingang der werkbijen.

Verder zijn niet al de cellen van gelijke grootte. Deze beantwoordt integendeel aan de grootte der verschillende individu's, waaruit eene bijenmaatschappij is zamengesteld. Daaronder nu zijn de mannetjes de grootste, en de langs de buitenzijde der raten geplaatste cellen, waarin deze worden uitgebroed en hunne gedaantewisseling ondergaan, zijn dan ook merkelijk grooter dan die, welke voor de eijeren en larven der werkbijen bestemd zijn. De middellijn der eerste bedraagt 7,3, die der laatste 5,3 streep. Ook weet dit de koningin, de algemeene moeder. Zij legt de eijeren, waaruit werkbijen zullen geboren worden, in de grootere cellen, en mogt zij zich eens een enkele maal vergissen, dan wordt hare dwaling weldra door de werkbijen hersteld.

Het gewigtigste individu in elke bijenmaatschappij is de koningin. Zonder haar kan zulk eene maatschappij niet blijven bestaan. De bijen zelve weten dit, en opmerkelijk voorwaar is de zorg, die zij aan de opkweeking van jeugdige koninginnen besteden. Koninginnecel, ter zijde van eene raat.

Koninginnecel, ter zijde van eene raat.

Deze ontvangen een bijzonder, opzettelijk voor haar bereid voeder, en, ofschoon de koninginnen in ligchaamsgrootte onderdoen voor de mannetjes, zoo zijn toch de cellen, waarin zij haren eersten levenstijd doorbrengen, verreweg de grootste in den geheelen korf. Zij hebben ook eene andere gedaante dan de overigen en nemen eene eigene plaats in. De gedaante dezer koninginnecellen is namelijk onregelmatig cylindrisch en zij hangen aan de raten op de wijze van stalactiten of druipsteenen. De hoeveelheid was, welke aan den bouw van eene enkele koninginnecel wordt ten koste gelegd, is zoo groot, dat daaruit een 40- of 50tal gewone cellen zoude hebben kunnen vervaardigd worden.

Wanneer wij nu hier nog bijvoegen, dat de raten met hare dubbele cellenlagen loodregt zijn opgehangen, zoodat de holten der cellen [ 340 ]zelve horizontaal liggen, dat er tusschen elk paar raten eene regelmatige tusschenruimte is, juist groot genoeg voor de bewegingen van twee bijen, dat eindelijk in de raten zelve nog openingen zijn, waardoor de gemeenschap tusschen de verschillende deelen van den korf bespoedigd wordt,—dan hebben wij eene algemeene voorstelling van de geheele inrigting van het gebouw, dat door de vereende werkzaamheid van duizende dezer nijvere diertjes is tot stand gebragt.

Doch hoe? Ook op deze vraag kunnen wij het antwoord geven, dank hebbe de naauwkeurige onderzoekingen, vooral die van huber, waardoor hare geheele bouwkunst tot in kleine bijzonderheden toe, te vele om hier alle te vermelden, is onthuld geworden. In de hoofdzaak komt de wijze, waarop zij hare kunstige raten bouwen, op het volgende neder.

Wijze waarop de werkbijen gedurende de wasvorming aan elkander zijn opgehangen.

Wijze waarop de werkbijen gedurende de wasvorming aan elkander zijn opgehangen.

Nadat de korf, op de straks gezegde wijze, inwendig met voorwas bestreken is, verzamelen die werkbijen, welke wij boven onderden naam van »waswerkers" onderscheiden hebben, eene zoo groot mogelijke hoeveelheid honig. Met gevulde honigblazen keeren zij huiswaarts om zich gedurende de eerste uren, welke op dien inspannenden arbeid volgen, aan eene zoete rust overtegeven. De houding echter, waarin zij hare siësta nemen, is wel de zonderlingste ter wereld. Eene bij slaat de klaauwtjes der voorpooten in den bovenwand des korfs, eene tweede grijpt met hare voorpooten de achterpooten van deze, eene derde doet hetzelfde bij de tweede, eene vierde bij de derde enz., zoodat de eene aan de andere opgehangen is, en als het ware kettingen ontstaan, waarvan de schalmen bijen zijn. Eene menigte dezer [ 341 ]kettingen, achter elkander geplaatst, vormen festoenen en guirlandes, die zich, van voren gezien, als een gordijn met plooijen vertoonen. Daarin neemt men eene zacht golvende of slingerende beweging waar, die voortgebragt wordt door de kleine bewegingen, welke elke bij voor zich maakt en die zich aan de geheele massa mededeelen. Gordijn van waswerkers.

Gordijn van waswerkers.

In dien toestand van bijna volkomen rust of slaap blijven de waswerkers gedurende omstreeks vierentwintig uren, terwijl in dien tijd de voedsterbijen met hare gewone bezigheden voortgaan. Doch al zijn de uitwendige bewegingen ook zeer gering, de inwendige zijn intusschen onmerkbaar voortgegaan. De in de voormaag verzamelde honig gaat namelijk in dien tusschentijd tot was over, welke als kleine plaatjes of schubjes tusschen de ringen van het achterlijf te voorschijn treedt.

Een waswerker het fondement der eerste cel leggende.

Een waswerker het fondement der eerste cel leggende.

Nu volgt een tijdperk van nieuwe bedrijvigheid. Een der waswerkers, die zich tot dusverre in het middengedeelte van het bijengordijn ophield, verlaat zijne plaats en baant zich eenen weg door zijne medgezellen heen naar een der latjes, die boven in den korf daartoe opzettelijk bevestigd zijn. Hij zal den eersten steen van het toekomstig gebouw leggen. Door zich in het rond te draaijen en de naburige bijen op zijde te duwen, vormt hij eene ledige ruimte om zich heen, van twee tot drie Ned. duimen in doorsnede, binnen welke hij zich vrij kan bewegen. In het midden van die ruimte hangt hij zich op en begint zijn werk. Om de plaatjes was van het achterlijf aftenemen, [ 342 ]bedient hij zich van zijne achterpooten, welker voet hij naar de scheen toebuigt en zoo een soort van knijpertje daarstelt, waartusschen het wasschubje gevat wordt. De voorpooten nemen dit dan van de achterpooten over en brengen het naar den mond. De was namelijk, zoo als deze aan het achterlijf wordt afgescheiden, is te broos om als zoodanig, dat is geheel onvermengd, tot het bouwen der cellen te worden gebruikt. Zij moet nog eene zekere voorbereiding ondergaan, en daartoe wordt zij door de voorpootjes in den mond gebragt om gekaauwd en met een aldaar, vermoedelijk door de speekselklieren, afgescheiden vocht vermengd en doorkneed te worden. Deze bewerking geeft aan de was eene taaiheid, die zij oorspronkelijk niet bezat. Als een dun strookje treedt het gekaauwde stukje weder uit den mond naar buiten en wordt dan door de bij tegen de onderzijde der lat geplakt, waarbij de spitse onderkaken en de tong de dienst van een knijptang en van een troffel bewijzen. Op dit eerste stukje volgt dan een tweede, een derde, zoolang totdat de bij haren voorraad van was heeft uitgeput en door een harer kameraden wordt afgelost, die het werk op gelijke wijze voortzet om op hare beurt door eene opvolgster vervangen te worden.

Zoo arbeiden achtereenvolgens een aantal waswerkers aan deze eerste grondlaag. Elk hunner brengt zijn aandeel was aan, doch zij doen zulks op de wijze van opperlieden, wier taak alleen bestaat in het aandragen en opstapelen van steenen, maar die het eigenlijke metselen en bouwen aan andere meer geoefende arbeiders overlaten.

Nadat namelijk op deze wijze eene zekere hoeveelheid was is opgehoopt, onder de gedaante van een klein dijkje van iets meer dan een Ned. duim lengte, vier of vijf strepen hoogte en één streep dikte, komen de eigenlijke metselaars, dat is de voedsterbijen, en nemen het werk over. Opvolgende toestanden in den eersten aanleg eener raat.

Opvolgende toestanden in den eersten aanleg eener raat.

Een van deze plaatst zich tegen de lat, met het hoofd gekeerd naar het midden van het hoopje was, dat door de waswerkers is bijeen gebragt, en begint daarin met hare kaken een klein rond kuiltje te [ 343 ]graven, dat de bodem der eerste cel zal worden. Na eenige minuten wordt zij in dit werk afgelost door eene andere, die voortgaat met het kuiltje uittediepen en de daarbij los geworden was rondom den rand daarvan ophoopt. Eene derde voedsterbij zet op hare beurt het begonnen werk voort, en zoo werken achtereenvolgens meer dan twintig arbeiders aan den bodem dezer eerste cel. Wanneer de bouw van deze tot op eene zekere hoogte gevorderd is, dan beginnen gelijktijdig twee bijen de bodems van twee cellen aan de tegenovergestelde zijde uittegraven. Ook deze worden op hare beurt vervangen door andere, en terwijl zoo de voedsterbijen de eerst aangevoerde was verwerken, gaan onderwijl de waswerkers voort met nieuwe was aan de benedenzijde aantevoegen. Raat, verder gevorderd.

Raat, verder gevorderd.

De aanvankelijk komvormige bodems der cellen worden nu door de vereenigde werkzaamheid der tegen elkander over werkende arbeiders in holten veranderd, welke door drie ruitvormige vlakken begrensd zijn. Gedurende dit bedrijf zijn hare sprieten ijverig in de weer; daarmede betasten zij haar werk, en het is blijkbaar, dat de monddeelen, die het eigenlijke werk doen, geheel geleid worden door de indrukken, welke de sprieten ontvangen. Gedeelte eener onvoltooide raat, met de daaraan werkende bijen.

Gedeelte eener onvoltooide raat, met de daaraan werkende bijen.

Is de bodem eener cel gereed, dan worden de zijdelingsche wanden opgetrokken. Hoewel de aan elkander grenzende cellen schijnbaar gemeenschappelijke wanden hebben, zoo zijn deze toch werkelijk dubbel, dat is elke cel heeft hare eigene wanden die stooten tegen die der naburige cellen. Elke dezer prismatische cellen [ 344 ]wordt derhalve voor zich gebouwd, doch daar het werk aan verscheidene elkander begrenzende cellen gelijkelijk vordert, zoo neemt men nergens zulk eene op zich zelve staande cel waar, maar drukt de eene als het ware tegen de andere. Ook hebben sommigen gemeend, dat de typische vorm van eene enkele cel die van een cylinder zoude zijn, maar dat, ten gevolge der volkomen gelijkmatige werkzaamheid van alle in elkanders onmiddellijke nabijheid arbeidende bijen, de zeshoekige gedaante der cellen ontstaat, zijnde dit juist de vorm, welke eene menigte tegen elkander aan gelegen cylinders, van volkomen gelijke grootte en wanddikte, zouden aannemen, indien deze op eene geheel gelijkmatige wijze zamengeperst werden[65]. Echter is het niet te ontkennen, dat zich op deze min of meer werktuigelijke wijze geenszins geheel rekenschap laat geven van de zoo regelmatige gedaante der cellen. Zoo b.v. zijn de bovenste cellen, die tegen de onderzijde der meergenoemde lat aanzitten, niet zes- maar vijfhoekig, en de zijde, waarmede zij daartegen aan bevestigd zijn, is veel breeder dan de overige, hetgeen het nuttig gevolg heeft, dat de geheele raat steviger aan de lat verbonden is, dan het geval zoude wezen, indien de cellen ook daar den gewonen vorm hadden. Verder is het onmogelijk om langs dien weg te verklaren, hoe de bijen in staat zijn aan den bodem harer cellen dien wiskunstigen vorm te geven, welke inderdaad het meest opmerkelijke in hare geheele bouwkunst is. Hier schiet elke aan physische gronden ontleende verklaring te kort. Wij erkennen het feit als het voortbrengsel van een aan de bijen eigen kunsttalent, maar vermogen er geen verdere rekenschap van te geven, evenmin trouwens als van zoovele andere den dieren aangeboren talenten, waaronder dit echter voorzeker een der meest verwonderlijke is.

Daar nu, gelijk gezegd is, de waswerkers steeds was langs de randen der raat aanvoegen, terwijl de voedsterbijen voortgaan met daaruit cellen te bouwen, zoo is het duidelijk, dat eene raat, die [ 345 ]nog niet volbouwd is, bovenaan en in het midden het dikst en aan den rand het dunst is, zoodat derhalve hare beide oppervlakten eenigzins bol als die eener lens zijn. Eerst op het laatst, wanneer al de cellen gereed zijn, heeft de raat in haar geheel eene nagenoeg gelijkmatige dikte, met evenwijdige oppervlakten, erlangd.

Zoo ontstaat dan, op de beschreven wijze, de middelste raat in den korf, welker grondlegging aan die der overige steeds voorafgaat. Doch zoodra als deze een eindweegs gevorderd is, leggen de waswerkers ter weerszijde der eerste en steeds op den juisten afstand daarvan de grondslagen van twee nieuwe raten en zoo opvolgend van nog andere, tot dat de ruimte van den korf gevuld of de wasvoorraad verbruikt is, en deze niet meer toeneemt. Deze buitenwaartsche raten, gedragen door de daarvoor bestemde latten, worden overigens op volkomen dezelfde wijze gebouwd als de eerste; zij groeijen allengs benedenwaarts aan, maar altijd iets achterblijvende bij die, welke het midden inneemt.

Ziedaar in het kort de wijze beschreven, waarop de bijen onder gewone omstandigheden bouwen. Indien zij nimmer van den daarbij gevolgden regel afweken en in verschillende korven het raten-stelsel telkens volkomen gelijk ware, dan zoude men welligt zich geregtigd achten tot het besluit, dat de arbeid van de honigbij zuiver instinktmatig is, dat zij zich van hare handelingen, hoe zamengesteld ook, eigenlijk onbewust is, en dat wij in den grond der zaak geene reden hebben ons meer daarover te verwonderen dan over het kunstige maaksel van de pooten, de monddeelen, den toestel, die voor de wasafscheiding dient, met één woord van het geheele dier zelf, dat zoo geworden is als het is, zonder dat het daarop eenigen zelf bewusten invloed heeft uitgeoefend.

Doch talrijke waarnemingen hebben geleerd, dat de bijen, wel verre van steeds op volkomen dezelfde wijze te bouwen, integendeel al hare daartoe betrekkelijke handelingen wijzigen naar de omstandigheden, zoodat daaruit blijkt, dat deze dieren niet alleen weten wat zij doen, maar ook waarom zij het doen. Uit de vele waarnemingen, welke dit bewijzen, zij het voldoende er hier een paar te vermelden.

Even als wij het boven zagen van de hommels, wenden ook de [ 346 ]bijen hare was in zeldzame gevallen niet enkel tot het maken van cellen aan, maar wanneer door eenig toeval eene of meer raten zijn los geraakt, dan trachten zij dit door tusschengevoegde en verbindende zuiltjes van was zooveel mogelijk te herstellen en verdere schade te voorkomen. Indien evenwel iemand deze handeling nog niet als afdoend bewijs voor het zelfbewust werken der bijen mogt willen laten gelden, omdat de ondervinding leert, dat ook gekwetste dierlijke organen, b.v. gebroken beenderen, hersteld worden, zonder dat het dier daarvan eenige bewustheid heeft, dan beproeve hij het volgende te verklaren.

Het is uit het vroeger gezegde gebleken, dat de bijen gewoonlijk hare raten van boven naar beneden bouwen. Nu is het echter duidelijk, dat wanneer een houten korf, zonder van latjes voorzien te zijn, van boven met glas gesloten is, de bijen daartegen hare raten niet bevestigen kunnen. In zulk een geval beproeven zij dit ook zelfs niet eens, maar beginnen tegen een der houten zijwanden aan te bouwen, waarbij derhalve de raten, instede van eene loodregte, eene min of meer horizontale rigting verkrijgen, naar den tegenovergestelden houten wand toe. Plaatst men dan op haren weg eene glasplaat of eenige andere oppervlakte, die te glad is dan dat er de was aan vastkleven kan, dan bouwen de bijen niet voort, totdat de raat daartegen stuit, maar reeds eenigen tijd vroeger en op eenigen afstand van daar beginnen zij de cellen op eene geheel ongewone wijze te vervaardigen, in diervoege dat de raat zich ombuigt om den in den weg gestelden hinderpaal heen. Door deze proef op verschillende manieren te wijzigen, gelukte het aan huber door de bijen raten te doen bouwen met allerlei bogten, geheel in vorm afwijkende van die, welke zij onder gewone omstandigheden vervaardigen. Het opmerkelijkst hierin is voorzeker, dat zij de ongeschiktheid van glas om een bevestigingspunt aan te bieden, erkend hebben, zoo zelfs dat zij reeds op eenigen afstand van zijne oppervlakte hare bouwmanier wijzigen. In den natuurstaat toch leven de bijen in holten van boomen, en daar kan haar noch glas, noch eenige andere in hardheid en gladheid daarmede eenigzins overeenkomende stof ontmoeten. De bijen hebben deze eerst en dan nog wel bij wijze van zeldzame uitzondering, [ 347 ]in den korf leeren kennen, en er kan derhalve wel geen redelijke twijfel bestaan, of zij vermijden deze met opzet, dat is, zij denken bij haren arbeid, zij verbinden oorzaak en gevolg, met één woord, zij bezitten, zoo als de regtsgeleerden het zouden noemen, het oordeel des onderscheids, niet alleen omtrent alles wat tot haren gewonen levenskring behoort, maar ook omtrent andere dingen, waarmede zij vroeger geheel onbekend waren en die slechts door een bijzonder toeval zich op haren weg bevinden.

 

 
[ 348 ]
 

JOHANNES KEPLER;

DOOR

W. M. LOGEMAN

 

 

Iedereen, die niet ten eenenmale vreemd is op het gebied der sterrekunde, weet, dat onder de grondregelen dier schoone wetenschap de zoogenaamde »wetten van kepler" eene voorname plaats beslaan. Met kepler zelven evenwel, met de geschiedenis van zijn leven en lijden, van zijn arbeiden en zwoegen is dikwerf hij, die hem naar de vruchten van zijnen arbeid heeft leeren hoogschatten, volkomen onbekend. Toch is die geschiedenis merkwaardig genoeg, toch rijst kepler ook als geleerde in onze schatting, als wij de omstandigheden leeren kennen, waaronder hij leefde, terwijl hij met zoo bewonderenswaardige vlijt en volharding arbeidde. Eenige bladzijden van dit Album, aan hem gewijd, mogen dus aan de lezers niet geheel onwelkom zijn, al is het ook dat men, bij den man als een noodzakelijk aanvulsel ook de voornaamste van zijne ontdekkingen schetsend, gevaar loopt voor den eenen lezer te veel te zeggen, omdat hem die ontdekkingen reeds van elders bekend zijn, en voor eenen anderen te weinig, omdat het niet wel mogelijk is, hem zonder te groote uitvoerigheid ten volle te doordringen van de uitnemende belangrijkheid der waarheden, met wier kennis kepler de nakomelingschap heeft begiftigd.

In het dorp Magstatt in Wurtemberg werd kepler op den 27 December des jaars 1571 geboren. Zijn vader, die daar herbergier was, liet hem naar het schijnt in zijne jeugd, zoo niet zonder eenige opvoeding, dan toch zonder eenig onderwijs. Eerst na diens dood werd [ 349 ]hij in de kloosterschool te Maulbron geplaatst en daar door de onderwijzers, die reeds dadelijk in hem een meer dan gewonen aanleg opmerkten, op velerlei wijzen ondersteund. Die ondersteuning maakte het hem dan ook mogelijk om de hoogeschool te Tubingen te bezoeken, waar hij in den toenmaals beroemden mästlin een goeden leermeester vond voor wis- en sterrekunde. Zijn hoofddoel was echter de theologie, en hij maakte niet meer werk van mästlin's onderwijs, dan hem voor dit doel noodig scheen. In 1591 gepromoveerd, bleef hij echter nog twee jaren, voor zoo ver men weet, buiten betrekking. In 1593 bezorgde hem de hertog van Wurtemberg een beroep naar Gratz .... als hoogleeraar in de wiskunde. Zulk eene roeping kon den jeugdigen theologant niet aangenaam zijn, zij strookte niet met de hoofdrigting van zijnen geest, die meer speculatief dan berekenend was, en hij meende ook, dat zijne kundigheden niet toereikend waren om haar naar eisch te vervullen. Maar mästlin sprak hem moed in en bovendien .... zijn vorstelijke begunstiger wenschte, dat hij haar aannam. Weigerde hij het, hoe ligt zou het dan kunnen zijn, dat deze hem zijne bescherming en voorspraak voor jaren onttrok! Hij nam dus het aanbod aan, en ziedaar de theologant mathematicus geworden.

Maar nu legde hij zich dan ook met ijver op de wiskunde, vooral op sterrekunde toe. Als eerste blijk daarvan gaf hij nog in hetzelfde jaar 1593 zijn Mysterium Cosmographicum uit. Nevens vele stoute grepen en geniale beschouwingen, bevat dit boek echter nog meer bewijzen van een bandeloos toegeven aan geheel onmathematische droomerij. Tycho brahe, de vader der waarnemende sterrekunde, zag het en achtte het met al zijne onvolkomenheden toch waard om daarover met den schrijver in briefwisseling te treden; hij raadde hem vooral het doen van waarnemingen aan.

Ruim vijf jaren achtereen leefde kepler te Grätz. In 1597 was hij daar gehuwd met eene weduwe, die hem eenig vermogen aanbragt, en hij mogt nu met grond hopen om zich voortaan zonder kommer aan de beoefening der hem nu lief geworden wetenschap te kunnen wijden. Maar spoedig daarop brak een storm over zijn hoofd los, die hem zijn leven tot het eind toe verbitterde. Hij was protestant, en keizer ferdinand ii, toen nog aartshertog, wilde in zijn land geene ketters [ 350 ]meer dulden. Allerwege werden de protestanten vervolgd, en kepler vlugtte uit Grätz naar veiliger oorden. Maar het scheen, dat men den reeds beroemd geworden man niet wilde missen; althans eenige weken na zijne vlugt verkreeg hij verlof om terug te keeren. Zelfs werd hem op zijn verlangen een vorstelijke schutsbrief ter hand gesteld. Hij kwam dus weder in Grätz terug, maar werd daar door de geestelijken aangezocht om in den schoot der moederkerk terug te keeren. Hij weigerde dit, zeggende dat hij het niet in opregtheid doen kon en niet huichelen wilde, en toen bleek het, met welk doel men hem den terugkeer vergund had. Zijn vrijbrief werd ingetrokken en hem aangezegd, dat hij binnen 45 dagen het land ruimen moest. Hij vlugtte op nieuw en nu naar Praag, waar hij in Januarij 1600 aankwam. Daar vond hij tycho brahe, die middelerwijl al zijnen invloed had aangewend om hem te hulp te komen. Hij verkreeg dan ook van den koning van Boheme eene aanstelling als koninklijk sterrekundige met een jaargeld, dat, karig als 't was, hem en de zijnen toch voor gebrek zou hebben behoed, als 't maar geregeld was uitbetaald geworden. Maar zelfs toen, nog voor het uitbreken van den dertigjarigen oorlog, en hoeveel te meer later, terwijl deze woedde, was alles in Duitschland in zulk eene grenzenlooze verwarring, dat ambtenaren door hunne vorsten evenzeer ten halve of in 't geheel niet betaald werden als particulieren door hunne schuldenaars, dat er op de geregelde uitbetaling van eene vorstelijke jaarwedde evenmin kon staat gemaakt worden als op die van eene koopmansrekening. Kepler ontving zijn jaargeld dikwijls naauwelijks ten halve en werd dus gedurende de twaalf jaren, die hij in Praag doorbragt, onophoudelijk door zorg en kommer gedrukt.

Reeds kort nadat hij daar was aangekomen, begreep hij dan ook, dat zijn toestand daar onhoudbaar was en vatte hij het plan op om naar zijn eigen vaderland, Wurtemberg, terug te keeren. Daar regeerde een vorst, die hem persoonlijk genegen was, daar zou hij de vrienden zijner vroegste jeugd weder vinden, daar zou hij op de eene of andere wijze wel voor gebrek gevrijwaard zijn. Maar ijdele hoop, want ook daar regeerde thans de onverdraagzaamheid; zoo lang hij Luthersch bleef was zijn vaderland voor hem gesloten. Eindelijk, in [ 351 ]1612, zou zijn lot zich verbeteren. Hij werd te Linz aan de landsschool als professor in de mathesis aangesteld. Zijne uiterlijke omstandigheden waren daar, naar het schijnt, althans in de eerste jaren van zijn verblijf, minder drukkend, maar daarentegen had hij hier weder met bezwaren van anderen aard te kampen. Met al de argeloosheid in wereldsche zaken aan een mathematicus als hij van natuur eigen en tegelijk met diens onbeneveld gevoel voor billijkheid en regt, liet hij zich uit over den toen vinnigen strijd tusschen de volgelingen van luther en de Gereformeerden. Hij kon het niet goedkeuren, dat deze elkaar wederkeerig op 't hevigst verketterden. Maar daardoor was hij in de oogen der drijvers ook geen echte Lutheraan meer, en een der ijverigste onder hen, de predikant hizler, verbood hem de deelneming aan 't heilig avondmaal. Vergeefs beriep hij zich op 't consistorie te Stutgardt; ook daar werd hij in 't ongelijk gesteld, een wolf in schaapskleederen genoemd, die tegen de Heilige Schrift het stelsel van kopernikus verdedigde, en gelastte men hem zich naar de aanwijzingen des «pastors hizler" te gedragen. Welhaast voegde zich bij deze verdrietelijkheden eene nieuwe smart: in 1615 meldde hem zijne zuster, dat hunne reeds bejaarde moeder wegens hekserij was aangeklaagd en gevaar liep deswegens tot den brandstapel verwezen te worden. Schriftelijk wendde hij zich nu tot den hertog van Wurtemberg en smeekte dezen tusschen beide te komen en de aangeklaagde te redden. Dit had geen gunstig gevolg, ten hoogste gelukte het hem daardoor naar het schijnt, het proces gedurende eenige jaren slepende te houden. Misschien ook redde hij haar in 't eerst en werd zij later weder aangeklaagd, althans in 1620 vinden wij hem te Stutgardt om zijne nu 75jarige moeder van de pijnbank en daardoor van den vuurdood te redden. Na eene onbeschrijfelijke moeite gelukte hem dit en hij keerde naar Linz terug. Om welke reden blijkt niet volkomen, maar spoedig werd zijn lot ook daar onverdragelijk en in 1625 vertrok hij naar Ulm, waar een burger dier stad den grooten astronoom in dienst nam .... als kaartenteekenaar. Drie jaren later trad hij in dienst van den hertog van Friedland: wallenstein. Doch deze betaalde seni den astroloog wel, maar liet den astronoom kepler gebrek lijden. Na hem een jaar bij zich te hebben behouden, [ 352 ]in 1629, zond wallenstein kepler naar Rostock om hem daar met de zijnen evenzeer in armoede te laten leven. Met al den moed der wanhoop besloot kepler in het volgende jaar om naar Regensburg te gaan en daar op den rijksdag zijne aanspraken te doen gelden. Hij vond op die reis geen menschenhulp, maar wel het eenig redmiddel uit allen aardschen nood .... den dood. Sommigen willen, dat hij Regensburg niet bereikte en nog onder weg, op den 5 Mei 1630, overleed; anderen, dat hij in die stad eerst op den 15 November 1631 stierf. Het grootste deel der negenenvijftig of zestig jaren zijns levens had hij in nijpende zorg en kommer doorgebragt. Zijne tijdgenooten begrepen hem niet: hij stond daartoe veel te hoog boven hen. Zelfs onder de nakomelingschap zijn er weinigen, die hem zoo hoog schatten als hij het verdient, die de hooge waarde erkennen van zijnen onder zoo neerdrukkende, geestverlammende levensomstandigheden volbragten reuzenarbeid. Toen in 1808 de vorst primaat von dalberg een monument, aan keplers nagedachtenis gewijd, te Regensburg wilde oprigten, was het hem niet mogelijk in geheel Duitschland zooveel geld bijeen te zamelen, dat hij het verder dan tot eene zuil van baksteenen kon brengen.

En toch, wie had meer dan kepler eene eerzuil van marmer verdiend? Onder alle natuuronderzoekers, die door hunne ontdekkingen hunnen naam onsterfelijk hebben gemaakt, zijn er ja eenige weinigen, wier ontdekkingen nog grootscher, nog rijker en omvattender dan die van kepler kunnen worden genoemd, maar is er toch zeker geen enkele, die de zijne heeft verkregen door nog noester vlijt, door nog meer inspanning en ijzeren volharding, onder de ongunstigste invloeden van buiten, dan juist hij.

Weinige ontdekkingen, nog grootscher dan de zijne. Wat de ware gedaante is der banen, waarin de planeten wentelen om de zon, hoe de snelheid, waarmede zij zich daarbij bewegen, verandert op verschillende plaatsen dier banen, en eindelijk, op welke wijze en naar welke wet bij alle planeten de gemiddelde snelheid afhangt van de grootte der banen, ziedaar wat de nakomelingschap van kepler heeft geleerd, ziedaar de drie hoeksteenen van het gebouw dat newton later oprigtte en laplace geheel afwerkte. Kopernikus had aangetoond, dat [ 353 ]niet de zon met de planeten om de aarde, maar dat integendeel de aarde met de andere planeten om de zon wentelen, en zoo den eersten stoot gegeven tot het doen verdwijnen van den trotschen waan, die den mensch als het middenpunt der schepping deed beschouwen, omdat voor hem de aarde was gemaakt en deze het middenpunt was van 't heelal. Maar zelfs met de gebrekkige waarnemingsmiddelen van zijnen tijd bemerkte men spoedig, dat de gedaante der planetenbanen geen cirkel was. En toch de cirkel, zoo redeneerde men, is de volmaaktste figuur, in den grond moeten het toch cirkels zijn. Nu had reeds ptolomaeus, om althans eenigzins rekenschap te kunnen geven van de verschillende standen van zon en planeten, bij hunne door hem vooronderstelde beweging om de aarde, de zoogenaamde nevencirkels uitgevonden. Elke planeet, zoo heette het bij hem, beschrijft eenen cirkel om zeker punt in de ruimte en dit punt beweegt zich in eenen cirkel om de aarde. Ook Kopernikus en zijne volgelingen moesten, zoodra men de verschillende standen der hemelligchamen naauwkeurig begon te vergelijken met hunnen cirkelvormig veronderstelden loopkring om de zon, tot zulke nevencirkels, kleiner wel is waar, hunne toevlugt nemen; zelfs tycho brahe kon zich niet daarvan losmaken. Eerst kepler kon dit. Hij toonde aan, dat de geheele reeks van door tycho met alle toen mogelijke naauwkeurigheid waargenomene standen der planeet Mars, waarmede hij na diens dood bekend was geworden, zonder nevencirkels of eenige andere dergelijke hypothese konden verklaard worden, door aan te nemen, dat deze planeet zich niet in een cirkel, maar in een langrond (ellips) om de zon beweegt. «Wie zich beklaagt," zegt hij met de hem eigene naïefheid in het boek, waarin hij de langwijlige berekeningen meedeelt, die hem tot deze uitkomst hebben geleid, »wie zich beklaagt, dat deze berekeningen vervelend zijn, zal zeker medelijden hebben met mij, die ze ten minste zeventigmaal heb moeten herhalen, terwijl hij ze maar ééns behoeft door te lezen."

Beweegt zich nu eene planeet in deze langronde baan met steeds gelijkmatige snelheid? Kepler bevond spoedig, dat dit niet het geval was en het gelukte hem ook de wet van deze beweging, de regelmaat in deze schijnbare onregelmatigheid op te sporen. De zon namelijk [ 354 ]bevindt zich niet in het midden van de door elke planeet daarom heen beschreven ellips, maar in een der beide bepaalde punten daarin, die men de brandpunten noemt. De afstand dus van de planeet tot de zon is gedurende haren geheelen omloopstijd eens het kleinst, om daarna eerst toe- en dan weder op dezelfde wijze af te nemen. Hoe grooter nu die afstand is, des te langzamer beweegt zich de planeet, en omgekeerd. De kromme lijnen, die het middenpunt eener planeet telkens in een bepaalden tijd beschrijft, worden dus geregeld korter of langer, naarmate de planeet zich van de zon verwijdert of tot deze nadert. Maar denkt men zich daarbij uit het middenpunt der zon naar dat der planeet eene, noodzakelijk rekbare, koord gespannen, dan zal deze koord in dezelfde tijden steeds vlakte-ruimten beschrijven, die op den eenen tijd langer en smaller, op den anderen korter, maar dan ook breeder zijn, en daardoor steeds denzelfden inhoud hebben.

En ten laatste, hoe hangt de tijd, gedurende welken elke planeet hare baan geheel afloopt, af van de grootte dier baan, dus van haren gemiddelden afstand tot de zon? Die omloopstijden zijn zeer verschillend, de bewegingssnelheden der verschillende planeten staan dus niet tot elkaar in dezelfde verhouding als die afstanden. Maar zijn die snelheden dan misschien voor alle planeten dezelfde, zoodat de omloopstijden eenvoudig tot elkaar staan gelijk die banen of ook gelijk de gemiddelde afstanden? Ook dit is zoo niet! Bestaat er dan wel eene bepaalde, voor alle planeten geldende betrekking tusschen die beide grootheden? Kepler meende, dat zij bestaan moest: het kwam er maar op aan haar te vinden. Na vele vergeefsche pogingen, gedurende 17 jaren, daartoe te hebben gedaan, kwam hij eindelijk op een denkbeeld. Het getal, dat men verkrijgt door den omloopstijd van eene planeet met zich zelf te vermenigvuldigen, en dat, wat men verkrijgt door haren gemiddelden afstand evenzoo te behandelen en de uitkomst weder te vermenigvuldigen met hetzelfde getal,—korter: de tweede magt van den omloopstijd en de derde magt van den gemiddelden afstand, dit waren de getallen, die voor alle planeten in dezelfde verhouding moesten staan. Een geheele maand achtereen hield hij zich bezig met dit denkbeeld aan de proef der berekening te onderwerpen. Op het eind dier maand: neen, het kwam niet uit. [ 355 ]Met de beminnelijkste openhartigheid verklaart hij dit zelf, maar ook dat hij spoedig zich begon af te vragen, of hij in de haast en bij zijne gespannen verwachting ook misschien fouten in zijne becijfering kon hebben gemaakt. Nog eens denzelfden langen, hoofdbrekenden arbeid ondernomen en nu met het uitnemendst gevolg. Zijne gissing werd in alle deelen bevestigd, alles kwam uit, zoo als hij verwacht had: de derde Keplersche wet was gevonden.

De drie wetten, hier boven in hoofdtrekken en zeer onvolkomen geschetst, hebben keplers naam onsterfelijk gemaakt. Hij zou dit zijn, ook al wist men niets anders van hem, dan dat hij ze had ontdekt. Maar als men daarbij weet, hoe hij ze ontdekte, wat zware zorgen rondspookten in zijn hoofd, terwijl hij het inspande om in doode getallen de levende natuurwetten te vinden, dan is het niet alleen de geleerde, maar ook de mensch, de man, de zich boven het lot verheffende krachtige Germaan, van wien wij gaarne betuigen, dat hij grooter was dan menigeen, wien de geschiedenis dien naam heeft gegeven.

 

 
[ 356 ]
 

DIEREN IN OOST-PRUISSEN.

 

 

De bosschen in Oost-Pruissen (de provincie Pruissen van het koningrijk van dien naam) zijn nog altoos aanzienlijk, alhoewel in uitgestrektheid en digtheid, bij vroegeren tijd, aanmerkelijk verminderd. Met deze vermindering van hout en de toeneming der bevolking, zijn ook vele groote dieren van daar verdreven. Volgens de Agronomische Zeitung van 1859, p. 557, zijn de Tarpanen of wilde paarden sedert het einde der 16e, de Auerochs sedert het midden der 18e eeuw, de losch of lynx sedert bijna 50, de beer sedert bijna 40 jaren uit dat gewest verdwenen. Wolven, vroeger over de gansche provincie verspreid en zeer algemeen, komen thans alleen nog maar hier en daar in haar oostelijk gedeelte voor, en de Eland (de Elch), die nog in het begin der vorige eeuw om Koningsbergen en in Pruissisch Litthauen (regerings-kreits Gumbinnen) vrij talrijk was, bepaalt zich thans tot een 70 stuks, die in de Kaaphornsche heide in Samland gehouden worden. In 1850 was de eland, ten gevolge der vernielingen gedurende de beide vorige jaren van jagtvrijheid, hier zijne algeheele vernietiging nabij. Talrijk is nog altoos het wilde zwijn en, behalve de gewone soorten van wild, die ook elders in Pruissen voorkomen, ook de wilde of boomkat. Aan de bovenlandsche meren komt ook de bever, hoewel zelden, voor. Behalve het gewone gevogelte vindt men in de bosschen de Auerhaan en de trapgans; aan de kusten den zeeadelaar, reiger en kraanvogel.

 

 
[ 357 ]
 

DE GEOGRAPHISCHE VERSPREIDING DER DIEREN;

EENE SCHETS

DOOR

J. van der HOEVEN.

 

 

Verschillend zijn de voortbrengsels van het planten- en dierenrijk in verschillende gewesten van onzen aardbol. Men heeft langzamerhand de overtuiging verkregen, dat de bijeenvoeging en verbinding van de waarnemingen, die op deze verspreiding der bewerktuigde wezens betrekking hebben, tot eenige algemeene uitkomsten leiden kan. Daaruit zijn reeds in de vorige eeuw geschriften ontstaan, die over de geographie der dieren en planten handelen, hoezeer het eerst in deze eeuw was dat eene meer leerstellige behandeling van dit onderwerp beproefd werd, voornamelijk wat het plantenrijk betreft. De wetten, die de verspreiding der planten regelen, konden eerst toen eenigermate worden ontdekt, nadat men genoegzame waarnemingen uit verschillende gewesten had om daaruit eene vergelijkende kennis der klimaten te kunnen afleiden.

Ik wil beproeven in eenige algemeene trekken en op eene bevattelijke wijze de verspreiding der dieren over onzen aardbol voor de lezers van dit Tijdschrift te schetsen. Mijn oogmerk kan echter niet zijn dat onderwerp in zijn geheel te behandelen; ook zelfs dan, wanneer ik het slechts oppervlakkig als zamenhangend tafereel voorstellen wilde, zou deze schets eene uitgebreidheid verkrijgen, die den omvang van een geheel boekdeel vereischen zou. Mijne schets maakt geene aanspraak op volledigheid; mijn eenig oogmerk is, het begrip en den omvang van dit deel der beschrijvende natuurkennis eenigzins nader te doen kennen.

[ 358 ]Wanneer ik zeg »de Hippopotamus woont in Afrika" en «Afrika wordt door den Hippopotamus bewoond", dan zou men al ligtelijk kunnen meenen, dat ik twee malen hetzelfde had gezegd, en dat slechts de vorm der uitdrukking verschilde. In een zekeren zin is dat ook zoo, en nogtans koos ik deze twee wijzen van uitdrukking om daardoor het verschil van twee oogpunten aan te wijzen, waaruit men de verspreiding der dieren en planten beschouwen kan. Er is eene geographische dierkunde en eene dierkundige geographie. De laastgenoemde beschouwt de verschillende landen en gewesten als woonplaatsen van verschillende diersoorten; de eerste beschouwt de verschillende diersoorten als bewoners van verschillende gewesten. Met deze geographische dierkunde zullen wij ons hier alleen of althans hoofdzakelijk bezig houden.

Bij eenig nadenken zal elk ligtelijk zien, dat tot de beschrijving van een land of gewest ook de opsomming der natuurlijke voortbrengsels van dat land behoort. De planten, die er bij voorkeur of in groote menigte groeijen, geven aan dat gewest dikwerf een eigenaardig voorkomen, en een alluviaal gewest der warme of tropische gewesten zou, zonder zijne eigenaardige plantenvormen, van een Hollandsen landschap niet te onderscheiden zijn. Planten en dieren, als kenmerkende voortbrengsels van eenig land, maken een der onderwerpen uit, met welke de natuurkundige aardrijksbeschrijving zich bezig houdt.

Geographische dierkunde is daarentegen een gedeelte der dierkunde. Terwijl tot de kennis van Afrika behoort, dat ik weet, dat in dat werelddeel de Hippopotamus leeft, zoo behoort het daarentegen tot de kennis van den Hippopotamus, dat hij in Afrika gevonden wordt.

Met de aanwijzing van een werelddeel als woonplaats eener diersoort is echter weinig gezegd. Afrika maakt in dit opzigt misschien eene uitzondering, want het is merkwaardig, hoe uitgestrekt de verspreiding van vele diersoorten is over dat groote werelddeel. Wat den Hippopotamus b.v. betreft, het lompe dier draagt zijnen antieken naam reeds bij herodotus, die het in Egypte leerde kennen, en tot aan de zuidspits van Afrika wordt het aangetroffen, waar Hollandsche kolonisten aan het rivier-paard den naam van zee-koe hebben gegeven. [ 359 ]Intusschen wordt ook de hippopotamus niet door geheel Afrika aangetroffen. Eene nadere opgave van de landen en gewesten is daarom noodig, en eene bloote aanwijzing, dat eene soort in Azië of Amerika leeft, gelijk men in algemeene werken over de natuurlijke geschiedenis uit de vorige eeuw dikwerf aantreft, moet als geheel onvoldoende beschouwd worden[66].

Doch niet slechts kan de opgave van de woonplaats eener diersoort te algemeen, zij kan ook te beperkt zijn. Ook van dergelijke gebrekkige opgaven vindt men voorbeelden bij vroegere en latere schrijvers, hoezeer zij niet zoo menigvuldig zijn, als de voorbeelden van eene, te ruim en te onbepaald opgegeven verblijfplaats. Wanneer wij van eene of andere insektensoort bij fabricius b.v. lezen, dat zij te Kiel of te Parijs leeft, dan beteekent dit eigenlijk niets anders, dan dat zij aldaar gevonden werd. Zulke beperkte woonplaatsen hebben echter de diersoorten niet, dat zij aan de omstreek eener enkele stad gebonden zijn. Het zou belangrijk wezen te onderzoeken, welke soorten binnen de engste grenzen beperkt zijn. Voor het plantenrijk heeft alphonse decandolle aangetoond, dat er meer soorten zijn, die eenen zeer beperkten kring van verspreiding hebben, dan zoodanige, welke zich zeer ver hebben verspreid. De meest beperkte soorten zijn grootendeels zulke, welke op eilanden gevonden worden; dit geldt evenzeer voor het dieren- als voor het plantenrijk. Maar ook onder de soorten, die op het vaste land van een der werelddeelen gevonden worden, zijn enkele aan bepaalde plaatsen gebonden en slechts binnen beperkte grenzen aangetroffen, zoo dat zij naauwelijks het honderd duizendste gedeelte van de oppervlakte onzer aarde innemen [67]. Het zijn, wat de dieren betreft, vooral soorten, die op bergen leven of die zich in onderaardsche holen ophouden; tot de laatste behoort b.v. in Europa de Proteus, een dier, dat aan eene larve van een' zoetwatersalamander gelijkvormig is, door kieuwen en longen ademt, en zich in [ 360 ]onderaardsche wateren in sommige holen van Dalmatië en Illyrie ophoudt; zoodanig eene soort is ook in Amerika de Guacharo, een vogel, die in holen van Cumana zijn verblijf heeft[68].

Even als het uit de eigenaardige woonplaats van sommige soorten althans ten deele verklaard kan worden, waarom hare verspreiding zoo beperkt is, evenzoo is het uit de uitwendige omstandigheden voor een gedeelte verklaarbaar, waarom andere soorten zich ver hebben verbreid. Alle waarnemingen intusschen schijnen in strijd te zijn met het vermoeden, dat alle dieren zich uit één middelpunt verspreid zouden hebben. Wij zouden, indien deze voorstelling gegrond was, eene geheel andere verspreiding der dieren aantreffen, dan wij werkelijk waarnemen, en het verschijnsel van aan zeer beperkte plaatsen gebonden diersoorten zou, bij deze veronderstelling, volkomen onverklaarbaar zijn. Wanneer wij niet door het besef, dat onze inzigten beperkt zijn, gedwongen werden om ons oordeel behoedzaam uit te spreken, zouden wij bijkans dat verschijnsel alsdan onmogelijk noemen maar dit is nogtans zeker, dat men geene veronderstelling voor aannemelijk houden kan, die de verschijnsels niet verklaart.

Zelfs voor eene enkele soort is de aanneming van een oorspronkelijk middelpunt van verspreiding dikwerf moeijelijk overeentebrengen met de verschijnsels. Soorten, die ver verspreid zijn en in zeer verschillende landen voorkomen, hebben echter zelden eene geheel zamenhangende verbreiding, maar grootere of kleinere streken, waar zij niet leven, liggen tusschen die gewesten in, waar zij worden aangetroffen.

Wanneer wij van soorten spreken, die over een zeer grooten omtrek verspreid zijn, bedoelen wij natuurlijk geene huisdieren, welke den mensch over den aardbol gevolgd zijn. Onder de lagere dieren komen misschien enkele soorten voor, die men werkelijk als algemeen in [ 361 ]alle werelddeelen verspreid kan aanmerken[69], en hetzelfde geldt voor enkele kryptogamische gewassen, hoezeer het niet te betwijfelen is, dat somwijlen soorten voor gelijk gehouden zijn, die slechts in groote mate gelijkvormig waren. Doch hoe dit ook zij, onder de gewervelde dieren zijn er thans wel geene, die als ware kosmopolite soorten kunnen worden aangemerkt; zelfs visschen, die in alle zeeën voorkomen, schijnen er niet te bestaan [70]. Onder de vogels zijn enkele soorten van steltloopers (grallatores) over vele landen verspreid. Men vindt er, die in het noordelijk halfrond van het hooge Noorden tot aan de Afrikaansche noordkust en vele streken van Azië verspreid zijn, zoo als de steenlooper (Strepsila collaris) en de kievit. De Stint of zeeleeuwrik (Tringa minuta) is zeer ver over het oostelijk halfrond verspreid, door Europa, Afrika, de Sunda-eilanden, Nieuw-Guinea en Nieuw-Holland; de goudkievit (Tringa varia L., Squatarola varia) komt in Europa, in Afrika tot aan de Kaap de Goede Hoop, in sommige gedeelten van Azië en ook in Noord-Amerika voor. Onder de zoogdieren zijn mij geene soorten bekend, die over zulk eene groote uitgestrektheid verspreid zijn.

Onder de levensvoorwaarden, welke voor planten en dieren gelijkelijk vereischt worden, behoort in de eerste plaats eene zekere warmte. Deze is voor verschillende soorten zeer verschillend. Daar de eene soort meer, de andere minder warmte vereischt, zoo hangt het daarvan af, tot hoe ver zij zich het digst naar de linie (als grens van hoogste warmte) en het digst naar de pool (als grens van geringste warmte) kan uitstrekken. Op zeer hooge breedten, waar de grond nooit van het sneeuwkleed bevrijd wordt, houdt, even als op de toppen der bergen boven de lijn, waar de sneeuw niet meer smelt, alle bewerktuigd leven op. De zee heeft echter ook op die hooge breedten nog hare bewoners, daar hare temperatuur, minder veranderlijk dan die van den grond, zelfs in den winter op de oppervlakte slechts 1 of 2 graden onder het vriespunt daalt.

Behalve zeedieren vinden wij op hooge breedten naauwelijks eenige [ 362 ]dieren dan die, welke aan de kusten leven. Ook zouden in de poolstreken, ja zelfs in de koude gematigde zonen nog veel minder diersoorten worden aangetroffen, wanneer niet twee omstandigheden hier in aanmerking kwamen, waardoor het leven der dieren onder hoogere breedten mogelijk wordt.

De eene omstandigheid, die ik bedoel, is het vermogen, dat vele dieren bezitten, om naar willekeur van verblijf te veranderen, wanneer het koude wintersaizoen invalt. Bepaaldelijk geldt dit van de vogels, waarvan zoo vele soorten in de koude en gematigde luchtstreken op gezette tijden naar warmer gewesten verhuizen. Wanneer wij de trekvogels niet tot onze vogels brengen en daarvan afzonderen wilden, dan zou het getal onzer inlandsche soorten zeer gering worden. Vele soorten verlaten ons reeds in Augustus, andere in September en keeren eerst in het voorjaar weder. In den winter worden eenige zwerfvogels uit noordelijker streken, of in het najaar en voorjaar soorten uit gewesten, die op hoogere breedten gelegen zijn, hier aangetroffen, maar slechts zeer enkele vogels, eenige uilen b.v., verschillende soorten van het geslacht Corvus (de kraai, de ekster enz.), de huismusch (Fringilla domestica), de haverkneu, de patrijs, het winterkoningje, eenige eenden en meeuwen blijven bij ons het geheele jaar door. De andere bijzonderheid, welke het mogelijk maakt, dat er meerdere soorten in de koude gewesten kunnen leven, dan anders het geval zijn zou, is in den toestand van sluimerend leven te zoeken, waardoor vele dieren, gedurende den winter, tegen de felle koude bestand zijn. Wij bedoelen hier niet alleen den dus genoemden winterslaap, waarin sommige zoogdieren gedurende eenige maanden vervallen, en waarbij zij geen voedsel behoeven (de vledermuizen, de egel, de hamster, enz.), maar wij denken ook aan de daarmede overeenkomende verdooving, waarin vele weekdieren vervallen, die zich onder den grond of onder afgevallen bladeren verbergen, en vooral aan de, in soorten zoo rijke klasse der insekten, waarvan in den winter de meeste als poppen tusschen digte spinsels of onder den grond en in andere schuilhoeken verborgen zijn, of, in den toestand van eijeren, die tegen felle koude bestand zijn, de voorjaarswarmte ongedeerd kunnen afwachten, waarbij hunne ontwikkeling bij het ontwaken der levende schepping niet zal achter blijven. In weinige [ 363 ]weken loopt bij vele insekten de geheele kring van werkzaam leven af; alleen in dat tijdperk hebben zij behoefte aan eene hoogere temperatuur, en hun aantal kan dus ook in koude gewesten zeer groot zijn, zoo slechts de middelbare zomer-temperatuur dier gewesten voor hun aanzijn hoog genoeg is. Wanneer deze zomer-warmte voor de eene of andere soort in een of ander gewest te laag is, dan kan het niet baten, dat in zoodanig gewest des winters de gemiddelde temperatuur boven het nulpunt blijft. Wij kunnen hier nagenoeg dezelfde wetten opmerken als in het plantenrijk. Onze Europesche vruchtboomen, onze graansoorten hebben niet zoo zeer behoefte aan eene bepaalde hoogte der gemiddelde jaarlijksche temperatuur, dan wel aan eene bepaalde gemiddelde zomerwarmte. Van hier komt de druif in de open lucht in Engeland niet tot rijpheid, hoezeer de gemiddelde jaarlijksche temperatuur in het zuiden van Engeland niet verschilt van die in de omstreken van Bonn, in het Ahr-dal, bekend door zijne goede wijnsoorten. Wij begrijpen nu, hoe zelfs in Lapland gedurende die lange dagen van den korten zomer eene hitte heerschen kan, die myriaden van muggen in het aanzijn roept, wier steken even hinderlijk zijn als die der mosquiten in tropisch Amerika.

De verspreiding van eene of andere diersoort schijnt echter minder onmiddellijk van de gesteldheid der temperatuur af te hangen dan de verspreiding der plantensoorten, en wij kunnen hier daarom ook geene onbeperkte toepassing maken van de uitkomsten der onderzoekingen van eenen von humboldt, schouw, de beide decandolle's en anderen op de geographische dierkunde. In zoo ver echter vele dieren van plantenvoedsel leven, en sommige zelfs uitsluitend van enkele bepaalde plantensoorten of althans van soorten, die tot ééne en dezelfde natuurlijke familie behooren, kunnen somtijds de waarnemingen der botanisten eene regtstreeksche toepassing vinden op het dierenrijk. Dit geldt in het bijzonder van sommige insekten-soorten, welker maskers zich met bepaalde plantensoorten voeden. Eene vlindersoort, welker rups zich van de bladeren van den eik (Quercus Robur) en alleen van eikenbladeren voedt, kan natuurlijk alleen gevonden worden, waar eiken groeijen; de grenzen, waardoor de verspreiding van den Quercus Robur omschreven wordt, zullen ook de grenzen van hare verspreiding zijn.

[ 364 ]Hoe meer wij ons van de polen naar de evennachtslijn verplaatsen, des te meer groeit het aantal soorten aan. Voor zoo ver de temperatuur op de verscheidenheid der dieren invloed heeft, kunnen wij hier ook verder nog deze bijzonderheid opmerken, dat in warmere gewesten op verschillende hoogten boven de oppervlakte der zee een verschil van temperatuur waargenomen wordt, dat ons in weinige uren als in de koude gematigde, ja zelfs in de poolstreken verplaatst. Reeds daardoor is eene grootere verscheidenheid van vormen verklaarbaar, welke wij evenwel wederom meer bij de planten dan bij de dieren waarnemen. De geographische verbreiding der planten heeft het vooral daaraan te danken, dat zij de aandacht reeds voor langen tijd tot zich trok, daar men bij het beklimmen der hooge bergen achtereenvolgens de verschillendste vormen, geheel andere soorten en geslachten ontmoet, en zich in weinige uren tijds als in de poolstreken verplaatst vindt, wanneer men de grenzen der nooit smeltende sneeuw nadert. Dat de temperatuur met de hoogte afneemt, is eene zoo algemeen bekende zaak, dat wij daarbij niet behoeven stil te staan; de bepaalde maat evenwel dezer afneming kan eerst door vergelijking van vele aanhoudende waarnemingen bepaald worden. Doch niet alleen de verminderde warmte, ook het afnemen van de drukking der lucht heeft op sommige dieren eenen merkwaardigen invloed. Von tschudi zegt, dat de huiskat niet meer kan blijven leven op hoogten van meer dan 11000 voet boven het oppervlak der zee; katten sterven, onder hevige zenuwtrekkingen, weinige dagen, na dat men ze daar heeft overgebragt[71]. Ook sommige gevoelige rassen van honden vertoonen dergelijke verschijnsels. Het zal wel niet gezocht zijn, wanneer de verklaring dier verschijnsels uit de veranderde drukking der lucht, die op zulk eene verbazende hoogte zoo zeer verminderd is, afgeleid wordt. Er zijn dieren, die alleen op aanzienlijke hoogten leven, en aldus slechts op bergen worden aangetroffen. Dit is het geval met de marmot (Arctomys marmota), welke eerst op [ 365 ]4000 voet hoogte boven de zee begint voor te komen, en zich van daar tot aan de grenzen der niet smeltende sneeuw uitstrekt. De snelle gemzen weiden in kleine troepen op dezelfde hoogten. Nog hooger wordt het boschhoen der Alpen, tot boven de grenzen der eeuwige sneeuw, aangetroffen. De lammergier leeft tot op meer dan 10000 voet boven de oppervlakte der zee; nog tot eene tweemaal grootere hoogte verheft zich de condor van het Andes-gebergte.

Uit het gezegde volgt, dat het niet genoeg is te weten, of eene of andere soort in eene of andere landstreek wordt aangetroffen, maar dat daarbij ook tevens behoort te worden opgegeven, op welke hoogte zij leeft; met andere woorden, de diersoorten hebben niet slechts eene horizontale, zij hebben ook eene vertikale verspreiding. Gelijk de temperatuur over het geheel afneemt met het toenemen der breedten, zoo neemt zij ook af, hoe hooger men zich in een bepaald gewest boven de oppervlakte der zee bevindt. Soorten hebben dus niet alleen eene noordelijke en zuidelijke grens, maar eveneens hebben zij hare grenzen in eene vertikale rigting. Waar diersoorten der vlakten of der heuvels ophouden, verschijnen andere soorten op de lagere bergen, en, waar deze vervolgens op grooter hoogte ophouden, ontdekt men wederom andere soorten, die slechts op de hoogste toppen der bergen leven. Op gelijke wijze houden de diersoorten van de warmere gematigde gewesten in meer noordelijke streken op; eerst op zekere breedten zien wij sommige soorten haar vervangen, die daar hare zuidelijke grens hebben, waar de eersten hare noordelijke grens bereiken.

De horizontale verspreiding der diersoorten kan overigens nog in twee rigtingen worden bepaald en onderscheiden. Over de eene hebben wij reeds gesproken, het is die volgens de breedten, de verbreiding van het noorden naar het zuiden of omgekeerd van het zuiden naar het noorden. Maar ook volgens de geographische lengten hebben de soorten verschillende uitbreiding, en wij moeten insgelijks hare oostelijke en westelijke grenzen bepalen. In deze rigting strekken zich vele soorten verder uit dan in de rigting van het noorden naar het zuiden; maar het zou echter eene geheel verkeerde voorstelling zijn, wanneer wij, hetgeen voor onze noordelijke gematigde streken vrij algemeen is, ook op de overige [ 366 ]gewesten van onzen aardbol wilden toepassen. Tafereelen van dieren- en plantensoorten, bijeengevoegd volgens de verschillende breedtegordels van de noord- tot de zuidpool, zijn geheel ongeschikt om ons een denkbeeld van de geographische verspreiding der bewerktuigde wezens te geven; zij zijn zelfs in strijd met een helder begrip van de eerste beginsels der botanische en zoologische geographie.

Hetgeen wij tot nu toe over de verspreiding der soorten gezegd hebben, kan grootendeels ook worden toegepast op de verspreiding der geslachten (genera) en der natuurlijke familiën. Ook geslachten verschillen, door hunne verspreiding in engeren of ruimeren kring, van elkander, even gelijk de soorten, en wij kunnen voor de geslachten eveneens grenzen van de hoogste en geringste breedte, waarop zij voorkomen (uiterste grens in de nabijheid der polen en uiterste grens in de nabijheid der linie), grenzen naar de geogaphische lengte (uiterste grens naar het oosten en naar het westen) en grenzen in de vertikale uitbreiding boven het oppervlak der zee onderscheiden. Vele geslachten zijn over een groot deel van den aardbol of bijkans over den geheelen aardbol verspreid, en het spreekt van zelf, dat over het geheel de kring der geslachten veel uitgestrekter is dan die der soorten[72]. Men kan verwachten, dat een geslacht des te grooter kring van verspreiding bezitten zal, hoe talrijker de soorten zijn, die ertoe behooren. Volstrekt algemeen is echter deze regel niet, want men vindt in tropische gewesten enkele geslachten, die in de gematigde en koude gewesten van onzen aardbol ten eenenmale ontbreken, en die nogtans een grooter aantal soorten omvatten, dan andere geslachten, welke bijkans overal voorkomen. In warmere gewesten vindt men over 't algemeen, dat het aantal van soorten meer toeneemt, dan het aantal van geslachten, en van daar telt een geslacht, dat in verschillende aardstreken voorkomt, over 't geheel meer soorten in warme dan in koude gewesten. Zelfs de orden der dieren zijn niet altijd over den geheelen aardbol door eene of meerdere soorten vertegenwoordigd; [ 367 ]onder de kruipende dieren of amphibiën van linnaeus vinden wij b.v. de orde der schildpadden geheel ontbreken in de dierenwereld van de poolstreken, en nog beperkter zijn, onder de zoogdieren, de orden der tandelooze dieren (Edentata) en der buideldieren (Marsupialia).

Voor eene goede beoordeeling der bijzonderheden, die de geographische verspreiding der dieren aanbiedt, is het van belang de geslachten te kennen, die het meest algemeen verspreid zijn, ten andere de geslachten, die het grootst aantal soorten tellen, en eindelijk de verhouding, die er bestaat tusschen het aantal soorten van eenig geslacht en het aantal soorten van de geheele klasse. Dit laatste vraagstuk is nog slechts zeer onvolledig opgelost, daar wij nog ver af zijn van het aantal soorten te kennen, die tot elke dierklasse behooren, en dit niet alleen bij de klassen der lagere dieren, maar ook bij de vier klasssen, die tot de groote afdeeling der gewervelde dieren behooren. Hoe veel nog te onderzoeken overig is, blijkt misschien uit niets zoo overtuigend dan uit de rijke uitkomsten der nasporingen, welke in de laatste dertig jaren ondernomen zijn. In minder dan twintig jaren tijds ontdekte onze landgenoot p. bleeker meer dan 1200 nog niet beschreven soorten van visschen, dat is veel meer dan het dubbel aantal van alle vischsoorten, welke door linnaeus in 1766 in het Systema naturae waren vermeld,

Wij willen eenige voorbeelden ontleenen uit die klasse van dieren, welke het meest en volledigst bekend is, ik bedoel die der zoogdieren. Wij hebben hier eenige geslachten, die nagenoeg over den ganschen aardbol verspreid zijn: Cervus, Sciurus, Lepus, Felis, Ursus, Canis, Vespertilio. Onder dit laatste geslacht bedoelen wij geenszins het door linnaeus aldus genoemde geslacht, dat bijkans alle vledermuizen omvatte, maar het geslacht, dat geoffroy saint-hilaire aldus noemde, en waarbij wij zijn geslacht Plecotus voegen. Op deze wijze omgrensd behooren er slechts twee soorten toe, die linnaeus kende. Het is echter het talrijkste geslacht der zoogdieren, en omvat meer dan 100 soorten. Ook de overige zes genoemde geslachten bevatten zeer vele soorten, vooral het geslacht der eekhorens (Sciurus). Ondertusschen zijn er geslachten, welker geographische verbreiding [ 368 ]binnen veel engere grenzen begrepen is, en die nogtans in aantal soorten voor die zes geslachten niet onderdoen of ze zelfs overtreffen. Nu is het eene merkwaardigheid van de dieren-wereld van Australië, dat van die genoemde zeven, bijkans, overal verspreide zoogdieren-geslachten slechts Vespertilio aldaar door enkele soorten vertegenwoordigd is. Het gemis van hetgeen elders het gewoonste is, mag voor een evenzeer belangrijk kenmerk gehouden worden als het bezit van 't geen elders ontbreekt. Het is bekend, in welke hooge mate Nieuw-Holland zich kenschetst door zijne talrijke buideldieren, vooral door de vele soorten van Kanguroo's, een zoogdieren-geslacht, dat aan linnaeus onbekend was, en waarvan eerst in 1770, op de reis van cook, eene soort aan de oostkust van Australië, die deze moedige reiziger met zoo groote gevaren omzeilde, waargenomen werd. De soorten van buideldieren, welke van al de soorten van landzoogdieren des aardbols naauwelijks 115 uitmaken, vormen 34 van de zoogdieren-fauna van Nieuw-Holland. Een dergelijk voorbeeld van eene, door eene bepaalde groep van zoogdieren gekenschetste Fauna biedt ons het groote eiland Madagaskar aan, dat zich aan de oostkust van Zuid-Afrika tusschen 12—26° Z.B. uitstrekt. Het is de groep der Maki's of Lemuriden, diersoorten, die men half-apen heeft genoemd, dieren, welke grootendeels op boomen leven, en meest nachtdieren zijn; zij onderscheiden zich, onder andere kenmerken, door langere achterpooten en doordien de vierde vinger der voor- en de vierde toon der achterpooten de langste is, van de apen, bij welke de derde vinger aan de vier ledematen steeds de overigen in lengte overtreft. Deze Lemuriden vormen eene kleine familie van zoogdieren, die naauwelijks 35 wel bekende soorten telt, een aantal, dat door de soorten, die tot de buideldieren behooren, wel drie malen overtroffen wordt. Van deze soorten komen ruim 23 alleen op Madagaskar voor, de overige soorten leven gedeeltelijk in Afrika, gedeeltelijk in Oost-Indie, op de Sunda- en Moluksche eilanden. Maar niet alleen door het groot aantal Lemuriden, ook door het gemis van diersoorten, die in Afrika talrijk zijn, kenschetst zich de fauna van Madagaskar. Geen enkele soort van aap werd tot nog toe op dat eiland gevonden; evenmin is mij bekend, dat men er eenige soort van antiloop of hertenbok gevonden heeft, eene groep van herkaauwende dieren, die in Afrika meer dan dubbel zoo vele soorten telt, als er in het geheel soorten van Maki's bekend zijn.

[ 369 ]Kleinere eilanden, die ver van het vasteland verwijderd zijn, kenschetsen zich meestal door eigene soorten van vogels, terwijl daarentegen zoogdieren geheel of bijkans geheel ontbreken. Merkwaardig zijn in dit opzigt de twee groote eilanden, die Nieuw-Zeeland worden genoemd, door de vleugellooze geslachten Apteryx en Notornis en de vele soorten van de, eveneens vleugellooze, uitgestorven geslachten Dinornis en Palapteryx, waarvan sommige eene reusachtige grootte bereikten, die de grootte der struisvogels en kasuarissen ver overtrof. Even zoo leefde op het eiland Mauritius vroeger eene groote vleugellooze duivensoort, onder den naam van Dodo, door vroegere reizigers vermeld, maar nu reeds meer dan twee eeuwen uitgestorven.

In de noordelijke poolstreken vindt men eene groote gelijkvormigheid tusschen de landdieren, en dezelfde soorten worden daar, gedeeltelijk althans, in het oostelijk en westelijk halfrond waargenomen. In de gematigde gewesten houdt die gelijkvormigheid op, en in de tropische gewesten vindt men niet alleen andere soorten in Amerika dan in het oostelijk halfrond, maar zelfs zeer vele geslachten, die alleen aan een der werelddeelen eigen zijn. Dit verschil blijft in de gematigde gewesten van het zuidelijk halfrond voortduren, die overigens eene zeer geringe uitgestrektheid hebben, wanneer men ze met die van het noordelijk halfrond vergelijkt. In het zuidelijk halfrond is bijkans de geheele gematigde zone door den oceaan ingenomen.

Laat ons, vóór wij eindigen, nog eenige weinige oogenblikken bij de geographische verspreiding der zeedieren stilstaan. Wanneer wij het planten- en dierenrijk in dit opzigt weder met elkander vergelijken, dan zien wij, dat het verschil zeer groot is, en dat de uitkomsten, waartoe het onderzoek van de geographische verspreiding der planten geleid heeft, hier volstrekt ontoereikende zijn om over de geographische verspreiding der dieren eenig licht te geven. Planten, die in de zee gevonden worden, zijn slechts zeer weinig in getal, en zij behooren tot eenige weinige geslachten van eenvoudige bewerktuiging (algen, zeewieren). Het dierenrijk daarentegen wordt in de zee door soorten uit alle hoofdvormen en uit alle klassen vertegenwoordigd. Als men de insekten, spinnen, reptilen, vogels en zoogdieren uitzondert, dan zijn van al de overige dierklassen zeker veel meer soorten, die [ 370 ]in de zee dan die op het land leven. Geheele klassen van lagere dieren, de echinodermen, de akalephen, de koplooze weekdieren zonder schaal, leven uitsluitend in de zee; de zee telt meer soorten van schaaldieren dan er op het land of in zoetwater gevonden worden. Ook van de klasse der visschen worden veel meer soorten in de zee dan in zoetwater aangetroffen. Die klassen, welker soorten meer op het land leven, hebben echter ook enkele in de zee levende geslachten, familiën of zelfs orden; dat zien wij vooral in de klasse der zoogdieren. De reptilen worden in de zee niet slechts door zeeschildpadden, maar in de Indische zee ook door zeeslangen vertegenwoordigd. Het was reeds bij de ouden eene volksmeening, dat de zee alle vormen oplevert, die onder de landdieren voorkomen, en veel daarenboven 't geen op het land niet gevonden wordt[73], en een beroemd hedendaagsch natuuronderzoeker noemt zelfs den oceaan de eigenlijke verblijfplaats der dieren[74]. Het is derhalve, wanneer onze kennis omtrent de geographische verspreiding der dieren niet zeer gebrekkig blijven zal, volstrekt noodig ook op de bijzonderheden te letten, die ons de zeedieren aanbieden, bijzonder in de klassen der veelvoeten, der zeekwallen, der stekelhuiden, der schaaldieren, der schelpdieren, der overige weekdieren en in die der visschen. Deze bijzonderheden zijn in overeenstemming met hetgeen ons de waarnemingen omtrent de geographische verspreiding der landdieren geleerd hebben. Ook van de zeedieren zijn enkele soorten in verschillende zeeën waargenomen en hebben eene groote verspreiding, terwijl andere daarentegen binnen enge grenzen besloten zijn; ook bij de zeedieren kan men de verspreiding, volgens de geographische breedte en lengte, onderscheiden, en kan men oostelijke en westelijke grenzen even als noordelijke en zuidelijke voor elke soort aanwijzen. Ook hier eindelijk kan men eene vertikale verbreiding van de horizontale [ 371 ]uitbreiding onderscheiden. Met de diepte onder de oppervlakte neemt het aantal der soorten af, even als dat der landdieren met toenemende hoogte boven den bodem of boven de vlakte der zee. Soorten, die in grootere diepte wonen, zijn verder verspreid dan die, welke meer in de nabijheid der kusten leven. Het is daarom niet genoeg de lengte en breedte der plaatsen te kennen, binnen welke zekere soorten van zeedieren voorkomen, men behoort ook de diepte der zee te weten, waarin zij gemeenlijk leven. Op zekere diepte onder de oppervlakte moeten wij aannemen, dat alle leven in de zee ophoudt, en deze diepte is waarschijnlijk gering in vergelijking met de hoogte boven de oppervlakte van den oceaan, waartoe zich op bergen het dierenrijk uitstrekt. De groote drukking, die een kolom water van eenige honderd vademen uitoefent, is voor het dierlijk leven ondragelijker dan de verminderde drukking der dampkringslucht op de hoogste gebergten voor de landdieren. Nadat eerst het licht in eene roode schemering is overgegaan, volgt, gelijk proeven met de duikerklok hebben aangetoond, op grootere diepte, stikdonkere nacht; en ook het licht is voor de meeste bewerktuigde wezens eene onmisbare levensvoorwaarde. Dat men van den bodem der zee somtijds op zeer aanzienlijke diepten nog organische vormen of fragmenten van dieren heeft aangetroffen, bewijst nog niet, dat deze organische wezens op die diepten hebben geleefd, maar toont alleen, dat hunne overblijfsels daar op den bodem zijn neergezonken.

Wanneer wij nu nagaan, dat de temperatuur der zee aan minder wisseling is blootgesteld dan die van het vaste land, dat daarenboven in den oceaan de meeste oorzaken van verschil wegvallen, die het eene land meer voor deze, het andere meer voor andere diervormen geschikt maken, dan zouden wij vooraf vermoeden, dat bij de zeedieren het geographisch verschil geringer wezen moest, en dat wij in de zee onder dezelfde breedte over den geheelen aardbol dezelfde of althans overeenkomstige soorten van weekdieren, schaaldieren en visschen zouden aantreffen. Er zijn wel onder deze dieren onderscheiden geslachten, van welke in bijkans alle zeeën soorten gevonden worden, doch de soorten nogtans zijn dan verschillend in verschillende zeeën. Vele geslachten komen daarentegen uitsluitend in tropische zeeën of [ 372 ]in die van het zuidelijk halfrond voor; het is daar, dat men de dieren aantreft, wier kalkachtige voortbrengels de koraalriffen en eilanden vormen, dieren van de geslachten Madrepora, Millepora, Astraea en zoo vele andere, waarvan men in de Noordzee en in het noordelijke gedeelte van den Atlantischen Oceaan geene enkele soort aantreft. De kortstaartige tienpootige schaaldieren, de zeekrabben, zoo overvloedig in verschillende geslachten en talrijke soorten in de zeeën der tropische gewesten, ontbreken bijkans geheel in de nabijheid der polen. Onder de tweeschalige schelpdieren zijn verscheiden geslachten alleen in de tropische zeeën aanwezig, geslachten van welke geene enkele soort in onze zeeën voorkomt. Tropische vormen naderen in het zuidelijk halfrond digter bij de pool dan in het noordelijk halfrond, eene bijzonderheid, die evenzeer bij de landdieren, ja zelfs ook bij de planten wordt opgemerkt[75]. Eindelijk zijn, om niet meer te noemen, soorten van het oostelijk halfrond gewoonlijk van die van het westelijk halfrond verschillend, ja zelfs de geslachten verschillen. Van sommige geslachten van zeesterren, die in de Oost-Indische zeeën voorkomen, kent men geene enkele soort uit de zee, die Amerika omspoelt. Merkwaardig is het, dat de weekdieren aan Zuid-Amerika's west- en oostkust ten eenenmale verschillen, zoodat er naauwelijks ééne enkele soort is, die aan beide kusten gemeen is.

Wij willen hier onze schets afbreken, zonder haar verder uit te werken. Wij hebben opgemerkt, dat de talrijkheid der soorten over het geheel toeneemt met de toename der temperatuur, dat hetzelfde, hoezeer in mindere mate, van de geslachten geldt, maar dat men echter in koude gewesten meer geslachten op een gelijk aantal soorten aantreft; dat sommige soorten meer, andere minder verspreid zijn, doch dat er slechts zeer weinige gevonden worden, die over een groot deel der aarde voorkomen, dat sommige geslachten en familiën aan bepaalde landstreken eigen zijn, en dat in verschillende gewesten de verhouding [ 373 ]van het aantal soorten eener bepaalde groep tot het aantal soorten van eene klasse aan groote veranderingen onderhevig is. Sommige van die verschijnsels kan men uit bekende oorzaken, zoo al niet verklaren, althans eenigermate ophelderen; wij begrijpen den invloed, dien de temperatuur op sommige dieren hebben moet, en kunnen ons voorstellen, dat dieren, die voor een warm gewest geschikt zijn, in koudere gewesten moesten omkomen, zoo zij er naar waren afgedwaald. Ook kunnen hinderpalen van verschillenden aard de grenzen van verspreiding aangewezen hebben, zoo als zeeën, die tusschen landen inliggen, hooge bergketenen of uitgestrekte woestijnen. Zoo is b.v. de Sahara een door de natuur gestelde grenspaal, waardoor de dierenwereld van Senegambie van die van het Atlasgebergte en de noordkust van Afrika afgesloten is. Maar al deze verklaringen zijn onvoldoende om het geheel der verschijnsels op te helderen. Waren de dierensoorten ontstaan onder den invloed van uitwendige omstandigheden, van het klimaat en van de overige gesteldheid van hun verblijf, was de dierlijke bewerktuiging aan de werking van natuurkrachten toe te schrijven, dan zouden wij alle dieren volkomen gelijk moeten vinden, die onder dezelfde omstandigheden waren geplaatst [76]. Het verschil der dierenwereld in verschillende gewesten kan op zulk eene wijze niet worden verklaard. Wij zien enkele geslachten, die scherp van andere dierengeslachten zijn afgescheiden en die weinig soorten tellen, welke in zeer ver afgelegen landen voorkomen, zonder dat zij in de daar tusschen liggende gewesten worden waargenomen. Tot voor eene halve eeuw kende men b.v. van het Tapiren-geslacht slechts eene enkele soort van Zuid-Amerika, tot dat raffles ons eene tweede op Sumatra leerde kennen. Later heeft men op het Andes-gebergte eene derde soort van tapir ontdekt, en tot deze drie soorten bepaalt zich dit geheele hoogst natuurlijke geslacht. De Potto van bosman, eene soort van de familie der Maki's, van welke wij vroeger spraken, komt aan de kust van Guinea voor, zonder dat tot nog toe eenige andere soort in Afrika gevonden is, die zoo zeer naar haar gelijkt als twee soorten van Oost-Indie, waarvan de eene in Bengalen en op Borneo, de andere op Java leeft. In geheel Azië [ 374 ]leeft geene aapsoort, die zoo vele verwantschap met den Orang-Outan van Borneo heeft als de Chimpanzé van Afrika's westkust. Omgekeerd zijn enkele geslachten zeer talrijk in soorten en echter aan bepaalde gewesten gebonden; de kolibri's b.v. komen alleen in de nieuwe wereld voor, en tellen meer dan honderd soorten. In geheel Zuid-Amerika leefde oorspronkelijk geene enkele soort van holhoornig herkaauwend dier; het geslacht der runderen was daar vreemd, vóór dat het door de Europeanen werd ingevoerd, en de Antilopen, die in Afrika zoo vele soorten tellen, zijn in dat uitgestrekt gedeelte van onzen aardbol door geen enkele soort vertegenwoordigd.

Wij worden derhalve gedrongen aan te nemen, dat de meeste feiten door geene theoriën kunnen verklaard worden, maar dat zij verbonden zijn met den oorsprong der bewerktuigde wezens, met eenen aanvang der dingen, die voor onze natuurkennis een zeer duister onderwerp is — en wel altijd blijven zal. Wilde men al sommige verschijnsels uit geologische veranderingen afleiden, wilde men b.v. aannemen, dat landen, die dezelfde dieren hebben en thans door zeeën gescheiden zijn, vroeger vereenigd waren, zoodanige verklaringen zouden echter de meeste feiten niet kunnen ophelderen. Bepaaldelijk strijden tegen de algemeene toepassing van dergelijke veronderstellingen de verschijnsels, welke de geographische verspreiding der zeedieren ons aanbiedt. Alles noopt ons daarom om aan te nemen, dat er verschillende scheppingen op verschillende plekken der aarde en in verschillende gedeelten van den Oceaan hebben plaats gehad. Zulk eene stelling is, wij erkennen het gaarne en betuigen het zelfs met nadruk, geene verklaring, maar zij is de eenvoudige uitdrukking van het denkbeeld, waartoe de verschijnsels ons brengen, van het gevolg, dat wij uit de waarnemingen 'afleiden. Door te erkennen, dat wij niet alles verklaren kunnen, doen wij niets te kort aan de eischen der wetenschap. Begeeft men zich op het gebied der gissingen, dan schept men zich slechts nieuwe zwarigheden, die wederom alleen door gissingen kunnen worden opgeheven. De ware weg, dien wij hier volgen moeten is, dat wij de verschijnsels naauwkeurig waarnemen, die aan een beoordeelend onderzoek onderwerpen, hen in eene zamenhangende orde rangschikken, bijeenvoegen, wat bij elkander behoort, en afscheiden, wat aan het onderwerp [ 375 ]vreemd is. Alleen langs dien weg ontdekken wij misschien langzamerhand eenige der wetten, welke de oneindige Schepper bij het voortbrengen der bewerktuigde wezens gevolgd heeft. Niet wat men zich verbeeldt te begrijpen of te verklaren, maar wat men in de natuur vindt en opmerkt, niet wat men uitdenkt, maar wat men ontdekt, strekt tot uitbreiding eener echt wijsgeerige natuurkennis. In die meer beperkte en bescheiden grenzen is toch nog de akker onmetelijk uitgestrekt, en geen arbeid, met liefde tot de waarheid ondernomen, blijft op die velden geheel onbeloond.

 

 
[ 376 ]
 

DE PAPIERFABRIKANTEN ONDER DE DIEREN;

DOOR

P. HARTING.

 

 

De natuur is oud; de mensch is jong. Zijne hoogst geroemde uitvindingen dagteekenen van gisteren, terwijl het tijdstip, waarop de natuur vele dieren met vermogens heeft toegerust, welke aan menschelijke kunst doen denken, zich in den nacht der eeuwen verliest.

Nergens blijkt de waarheid hiervan duidelijker dan uit de beschouwing van die voortbrengselen van dierlijke nijverheid, waarmede wij ons overzigt van de bouwkunstige gewrochten der dieren zullen besluiten.

 

De uitvinding om uit fijn verdeelde plantenvezelen een zamenhangend geheel daartestellen, dat wij «papier" noemen, is slechts weinige eeuwen oud; zij dagteekent namelijk van het einde der dertiende eeuw. Vroeger bezigde men, gelijk men weet, tot hetzelfde doel aaneengelijmde stroken van de mergzelfstandigheid der papyrus-plant en nog later perkament, dat is de toebereide huid van dieren. En toch leefden er reeds lang, ja vermoedelijk vele duizende jaren te voren, papierfabrikanten, doch die papierfabrikanten waren geen menschen maar: wespen.

Er zijn namelijk zeer vele soorten van wespen, die gezellig leven, in maatschappijen van grooteren of kleineren omvang, en nesten bouwen, die geheel uit eene ware papierachtige massa zijn zamengesteld.

De maatschappijen van wespen bestaan steeds, even als die van [ 377 ]andere insekten, uit verschillende soorten van individu's. Men onderscheidt daarin tweederlei soort van wijfjes, namelijk groote en kleine, verder geslachtloozen of werkwespen en eindelijk mannetjes. Er is derhalve, wat de zamenstelling aangaat, vrij wat overeenstemming tusschen eene bijen-, nog meer tusschen eene hommel- en eene wespenmaatschappij; doch overigens levert zoowel de levenswijze als de bouwkunst der laatsten groot verschil op met die der beide andere geslachten van dieren.

Eene bijenmaatschappij kan verscheidene jaren lang blijven voortbestaan; niet zoo eene wespenmaatschappij; deze duurt, even trouwens als eene hommelmaatschappij, slechts eenige maanden. Wanneer de winter zijne intrede doet, dan gaat zulk eene maatschappij te gronde. Nagenoeg al de individu's, die haar zamenstelden, sterven, en slechts een of eenige weinige der grootere wijfjes, die in het najaar bevrucht zijn, blijven over om in het voorjaar eene of meer nieuwe koloniën te stichten.

De grondlegster van zulk eene kolonie is steeds eene enkele moederwesp. Men zoude haar kunnen vergelijken met de koningin der bijen, echter met dit belangrijk verschil, dat deze eene ware reine fainéante is, wier eenige bezigheid in het eijerleggen bestaat, maar die al het werk door den haar van den aanvang af vergezellenden stoet van arbeidsters laat verrigten, terwijl daarentegen de moeder eener wespenkolonie in den beginne geheel alleen is, zoodat zij zich gedwongen ziet zelve al het werk te doen en eerst later daarin ondersteuning vindt bij hare dochters, nadat deze den volwassen leeftijd hebben bereikt.

Doch voordat zij deze hulp ondervindt, wat al zorgen en moeite heeft de trouwe moeder zich niet reeds getroost! Welk een waarlijk herkulischen arbeid heeft zij reeds in hare eenzaamheid tot stand gebragt! Zij heeft een aantal cellen gebouwd, in elk daarvan een eitje gelegd, er het noodige voedsel, voor den eersten levenstijd der jonge dieren na hunne geboorte, bijgevoegd en dikwerf nog de gezamenlijke cellen van een eigen hulsel van betrekkelijk grooten omvang omgeven. Na eenige dagen wordt hare moederzorg voor het eerst beloond. De uit de eijeren gekomen, aanvankelijk geheel hulpelooze, [ 378 ]zich als kleine wormpjes vertoonende larven groeijen spoedig, dank hebbe de met vooruitziende zorg onder hun bereik geplaatste voorraad; eindelijk hebben zij hare volle grootte bereikt; zij spinnen zich in, en uit de pop komt eene gevleugelde wesp te voorschijn, die hare wieg verlaat, dadelijk als eene gehoorzame en wel opgevoede dochter hare moeder te hulp snelt en zich beijvert om een gedeelte van de tot nog toe door deze alleen vervulde taak overtenemen. Allengs groeit zoo het getal der arbeidsters aan, en daarmede gaat het werk al sneller en sneller van de hand. Réaumur berekende, dat van eene der in Europa gemeenste soorten van wespen (vermoedelijk Vespa germanica) het getal der individu's in een enkel nest op het einde des zomers tot 30,000 geklommen is, die alle van eene en dezelfde moeder afkomstig zijn.

Réaumur was ook de eerste, die ontdekte, dat de door de wespen gebouwde nesten met hunne talrijke tot raten vereenigde cellen uit eene papierachtige stof bestaan. Hij zelf kwam eerst na jaren onderzoeks tot dit besluit; thans is een enkele blik door het mikroskoop voldoende om ons daarvan te overtuigen.

Papier is eene uit plantenvezelen zamengestelde zelfstandigheid. Gewoonlijk wel is waar bezigt men, om het te vervaardigen, zoogenaamde lompen, dat is lappen katoen, linnen enz., die versleten en tot geen ander gebruik meer geschikt zijn. Maar men doet dit slechts goedkoopheidshalve; de versche boomwol, de ongeweven hennip- en vlasdraden zouden zich even goed tot papier laten verwerken, ja men kan nog uit eene menigte andere plantenstoffen papier maken, uit hooi, stroo, boomschors, hout, bladeren enz. De eenige voorwaarde is dat de vezelen of vezelcellen, waaruit de plantenweefsels geheel of gedeeltelijk bestaan, behoorlijk van elkander gescheiden worden, zoodat zij, met water tot eene pap dooreen geroerd, en, deze pap vervolgens tot eene dunne laag uitgebreid wordende, in allerlei rigtingen door elkander liggen, waardoor de eene vezel als het ware in de andere grijpt, en aldus een zamenhangend geheel ontstaat, waarvan dan nog het verband kan versterkt worden door eene bijgevoegde klevende stof, waartoe in de papierfabrieken lijm of stijfsel wordt aangewend.

De wespen nu zijn, gelijk gezegd is, ook ware papierfabrikanten. [ 379 ]De stoffen, die zij bij voorkeur bezigen, zijn rottend of althans oud, dood hout, dat zich gemakkelijk in vezelen laat splijten, en boomschors.[77] Bovenkaak

Bovenkaak eener wesp (Polistes gallicus), sterk vergroot.

De eenige werktuigen ter papierbereiding, welke zij bezitten, zijn hare monddeelen, die in het algemeen met die der bijen (z. bl. 329) overeenstemmen, maar de bovenkaken zijn grooter, sterker en aan den top van tandjes voorzien.

Met deze kaken scheurt de wesp de hout- of schorsvezeltjes af, na deze met de tandjes los gemaakt en Wesp met nest

Polistes tepidus, met zijn nest; natuurlijke grootte.

opgeligt te hebben. Is het afgescheurde vezeltje te lang of te dik, dan verdeelt zij het in kleinere. Een aantal dezer vezeltjes, reeds eenigzins gekaauwd, vindt eene tijdelijke verblijfplaats in den mond en wel in eene kleine, door een klepje gesloten holte die men zoude kunnen vergelijken bij de wangzakken, welke vele zoogdieren bezitten en waarvan deze zich bedienen om voedselvoorraad naar hun hol of nest te brengen. De wesp bergt daarin haar bouwmateriaal en vliegt er mede naar de plaats, waar het tot den opbouw der gemeenschappelijke woning moet verbruikt worden. Hier aangekomen, kaauwt zij het vezelklompje op nieuw, waarbij dit meer en meer doortrokken wordt met een kleverig vocht, vermoedelijk speeksel, dat uit den mond komt. Het vezelklompje wordt tusschen de kaken tot een dun [ 380 ]strookje gevormd, en dit aan de in aanbouw zijnde cel toegevoegd; waarbij de wesp zich achteruit beweegt en hare tong als plakwerktuig bezigt.

Een wespennest bestaat derhalve, in den letterlijken zin des woords, uit papier maché.

Doch, hoewel nu de bouwstof in het algemeen dezelfde is, zoo bestaat er ten dien aanzien tusschen de nesten van onderscheiden soorten niet minder verschil dan tusschen papier en papier. Van het grofste pakpapier af tot aan fijn vloeipapier toe, vindt men onder de wespennesten daaraan beantwoordende voorbeelden. Maar nog grooter is het verschil in de gedaante en den geheelen bouw der nesten. Hier treden ons zoo vele vormen te gemoet, dat men het zelfs noodig geoordeeld heeft, deze in orden, geslachten en soorten te rangschikken, ten einde aldus een beter overzigt te erlangen[78]. Het is mijn voornemen geenszins hier dien stelselmatigen weg te volgen, welke ons voor ons doel te ver zoude leiden, maar alleen de aandacht bij enkele hoofdvormen te bepalen.

Al de soorten van gezellig levende wespen, die in de verschillende wereldstreken voorkomen, bouwen raten, welke, behalve door den aard der bouwstof, zich nog in één gewigtig punt van de raten der honigbijen onderscheiden, daarin namelijk: dat de raat der wespen slechts uit eene enkele cellenlaag bestaat en dat de opening der cellen in den regel benedenwaarts is gekeerd, ofschoon niet altijd loodregt, maar soms ook in eene schuinsche rigting. Overigens heeft de gedaante van de papieren cellen der wespen groote overeenkomst met die van de wascellen der bijen. De gewone vorm is die van een regelmatig zeshoekig prisma, welke echter in sommige gevallen meer tot die van eene afgeknotte pyramide nadert; zijnde dan de opening wijder dan de bodem der cel, zoodat in dit geval de cellen nevens elkander eenigzins waaijersgewijs geplaatst zijn.

De grootte der cellen beantwoordt natuurlijk geheel aan de grootte der wespen zelve, en daar nu de talrijke soorten dezer familie in dit [ 381 ]opzigt zeer uiteen loopen, zoo kan het niet anders, of ook de door haar gebouwde nesten moeten ten dien aanzien veel verschil opleveren. Zoo vind ik, dat de middellijn der cellen gebouwd door onze inlandsche Vespa germanica 9 tot 11 strepen bedraagt, terwijl daarentegen die eener kleine Surinaamsche Polistes-soort slechts eene breedte van 2 strepen hebben.

Nest, hangend aan draad

Nest van Icaria variegata; natuurlijke grootte.

Ook in het aantal der cellen heerscht veel verschil. Er zijn soorten, die zich bepalen tot bet bouwen van een twintig- of dertigtal cellen, terwijl daarentegen de nesten van andere, op het einde van het jaargetijde, er vele honderden of zelfs duizenden tellen en in verhouding daarmede eenen grooten omvang verkrijgen. Zoo b.v. heeft een alhier op het museum bewaard nest van Vespa germanica eene lengte van 47 en eene breedte van 28 N. duimen, ja westwood[79] maakt gewag van een wespennest, dat de Zoological Society te London van Céylon ontving, en hetwelk niet minder dan zes voeten lang is.

Is het aantal der cellen klein, (zoo als bij de soorten van het in de tropische gewesten van Afrika en Azië te huis behoorend geslacht Icaria en de Europesche soorten van het geslacht Polistes, zie de afb. op bl. 379), dan is zulk een nest ook in den regel onbedekt en eenvoudig met een korteren of langeren steel, almede uit papierstof bestaande, opgehangen aan een tak. Deze steel is meestal in het midden, maar soms ook zijdelings ingehecht. In verreweg de meeste gevallen bestaan zulke onbedekte nesten slechts uit eene enkele cellenlaag of raat en is het aantal der cellen daarin gering. Echter komen daarop uitzonderingen voor. In het museum alhier wordt een aan een tak bevestigde [ 382 ]raat bewaard, welke nagenoeg cirkelrond is, eene middellijn van 40 tot 42 Ned. duimen heeft en meer dan 5000 cellen telt[80]. In enkele gevallen bestaan ook zulke onbedekte nesten uit meer dan eene raat, die onderling door een steeltje verbonden zijn.

Het spreekt van zelf, dat zulke papieren woningen niet bestand zouden zijn tegen den regen, indien daarin niet op eene eigene wijze voorzien was. Wel gebruiken die soorten, welke hare cellen niet loodregt benedenwaarts, maar in eene schuinsche zijdelingsche rigting bouwen, de voorzorg de opening naar die zijde te rigten, vanwaar de minste regen te wachten is, dus, in westelijk Europa, naar het noorden of noordoosten; maar dewijl de zelfstandigheid, waaruit de cellen bestaan, te vergelijken is met ongelijmd papier, zoo zoude deze bij elke regenbui het water opzuigen en zouden de in de cellen bevatte larven of poppen aan het daar door heen filtrerend water zijn blootgesteld. De wespen, die zulke onbedekte nesten bouwen, gebruiken daarom dezelfde voorzorg, welke de mensch in dergelijke gevallen aanwendt.

Nest

Nest van Vespa crabro, in eene boomholte, tot op een derde verkleind.

Zij bekleeden de wanden harer cellen met een soort van vernis, vermoedelijk van dergelijken aard en afkomst als de vroeger genoemde voorwas der bijen. Daardoor worden deze cellen ondoordringbaar voor water, evenals verlakt linnen of als onze tot gelijk doel met caoutchouc doortrokken regenjassen of mantels. Vele andere soorten van wespen gebruiken echter deze voorzorg niet, maar, in plaats daarvan, omgeven zij hare raten met een hulsel, waardoor deze ook tegen den regen beschut zijn. En dat zij zich van het doel, waartoe zij dit hulsel vervaardigen, bewust zijn, blijkt daaruit, dat eene der gemeenste soorten, Vespa crabro, die dan eens in de vrije lucht tegen een boomtak [ 383 ]

Nest van Vespa vulgaris, doorgesneden om het inwendige te zien en tot op ongeveer een vierde verkleind.
a, a uitwendig hulsel,.
b, c c vijf raten met kleinere cellen voor de werkwespen,d d, e e drie raten met grootere cellen voor de haar nest mannetjes en wijfjes.

aan, dan weder binnen in eenen hollen boom bouwt, in het laatste geval zich de alsdan onnoodige moeite van het vervaardigen van zulk een hulsel spaart, terwijl zij daarentegen in het eerste zulks geenszins verzuimt.

Sommige soorten van wespen (Vespa germanica, vulgaris, rufa) kiezen tot plaats om haar nest te bouwen eene min of meer beschutte ruimte, b.v. een gat in den grond, dat zij dan zelve nog verruimen, zoo dit noodig is; soms ook vergenoegen zij zich met een overhangende dakpan; andere daarentegen (Vespa sylvestris, media) hangen haar nest eenvoudig aan een boomtak op.


Nest van Vespa sylvestris, aan een boomtak bevestigd, bladerige schubben, geopend en tot een derde verkleind.

De algemeene gedaante van het nest wordt door dit verschil in bouwplaats, zoo als ligt te begrijpen is, eenigermate gewijzigd, doch de zamenstelling der nesten komt in de hoofdpunten telkens op hetzelfde neder. Steeds bestaat het uitwendig uit een grooter of kleiner aantal van [ 384 ]raat

A, gedeelte van een raat van Vespa vulqaris, met een der zuiltjes.

die over elkander heen liggen en groote tusschenruimten open laten. Binnen in het daardoor gevormde hulsel zijn de raten bevat. De bovenste of eerst gebouwde is door een kort steeltje opgehangen aan het gewelf van het hulsel. Met deze eerste raat is de tweede hetzij (bijVespa media) door een enkele dikke in het midden geplaatste steel, of door twee of drie dunnere steeltjes of zuiltjes verbonden, de derde op dezelfde wijs met de tweede, de vierde met de derde, enz. buitenste huksel

B, gedeelte van het buitenste hulsel

Ter zijdelingsche ondersteuning der raten gaan eenige verlengselen van de binnenzijde van het bladerig hulsel naar de randen van deze; soms hebben deze steunsels ook wel de gedaante van zuiltjes. Doch altijd is het grootste gedeelte van den rand der raten geheel vrij, zoodat er tusschen het ratenstelsel en het hulsel eene opene ruimte is, waarin de dieren zich vrijelijk van het eene gedeelte van hun gebouw naar het andere kunnen begeven, terwijl eene opening in het benedengedeelte van het hulsel voor den uit- en ingang dient.

Op eene hiervan geheel verschillende wijze zijn andere nesten zamengesteld, welke gebouwd zijn door wespen, die niet in Europa, maar in de keerkringsgewesten, vooral van Amerika, leven.

Als type van deze soort van nesten kan dat van de Zuid-Amerikaansche Chartergus chartarius beschouwd worden. Dit nest bestaat uit eene veel zorgvuldiger bereide papiermassa dan die, welke onze inlandsche wespen vervaardigen. Zij gelijkt volkomen op karton en wel van de allerfijnste soort. Het is met eene dikke laag derzelfde stof stevig aan een boomtak bevestigd of eigenlijk opgehangen, want de opening, die zich aan het eene uiteinde bevindt, is steeds benedenwaarts gekeerd. Het algemeene hulsel vertoont niets van dat bladerige maaksel, hetwelk men aan dat gebouwd door de soorten van het geslacht Vespa waarneemt, maar is daarentegen geheel glad en stelt een digt, goed zamenhangend geheel daar. Doorklieft men zulk een nest overlangs, [ 385 ]dan vertoonen zich de raten als kringvormige, doorgaans eenigzins bolle platen, welke onderling evenwijdig zijn, hoewel ook afwijkingen van dien vorm voorkomen.

Nest van Chartergus chartarius, doorgesneden, op de halve grootte.
a, buitenste opening in de laatst gebouwde vloer b b, waarop nog geen cellen zijn opgetrokken; c c voorlaatst vloer, met half volbouwde cellen; d d, e e, f f, enz, voltooide raten.

Elke raat bestaat uit een vrij dikken, gladden vloer en de daaronder tegen aan bevestigde zeshoekige cellen. Van zuiltjes of steekjes tusschen de raten ziet men in deze nesten geen spoor, maar de raten hangen met haren rand onmiddellijk zamen met het hulsel en maken daarmede een geheel uit. Ten einde echter de gemeenschap open te houden tusschen de verschillende kamers, waarin het nest aldus verdeeld is, heeft elke raat ongeveer in het midden eene opening, waardoor toegang van de eene kamer in de andere verleend wordt.

Wanneer men zulk een nest beschouwt, dan is het niet moeijelijk uit het maaksel te besluiten tot de wijze, waarop het gebouwd is. De wespen beginnen met het bouwen van de eerste kamer, dat is die, [ 386 ]welke tegen den tak grenst. Wanneer deze voltooid is, bestaat zij uit eene raat, die onmiddellijk zamenhangt met de eerste grondlaag, en uit den vloer der tweede raat, met eene opening in het midden. Tegen dezen vloer wordt nu weder eene cellenlaag gebouwd en tevens de vloer voor de derde raat. Zoo gaan de wespen steeds voort, hun nest gestadig benedenwaarts vergrootende door aanvoeging van nieuwe raten, die in zamenhang zijn met het hulsel zelf, dat derhalve gelijktijdig en gelijkmatig met de raten aangroeit. De nog gladde bodem van het nest, die het van onderen begrenst, is derhalve niets anders dan een vloer, tegen welken aan nog cellen zouden gevoegd zijn geworden, indien de kolonie met haar werk ware voortgegaan. Met betrekking tot den aanleg van het nest zelf, kan men dus daaraan eenen onbegrensden groei toekennen, daar er geene andere reden is waarom het niet gestadig zoude vergroot worden, dan de dood of het verdwijnen der arbeiders, die daaraan bouwen[81].

De nesten van verscheidene andere soorten van wespen, alhoewel in eenige bijzonderheden van hunnen bouw afwijkende van die van Chartergus, kunnen toch tot denzelfden grondvorm worden teruggebragt. Zoo die van het geslacht Tatua, welks nesten in uitwendigen vorm na overeenstemmen met die van C. Chartarius, maar er zich van onderscheiden doordat elke kamer eene eigene zijdelingsche opening heeft, [ 387 ]die naar buiten voert, en die van Nectarinia[82], welke uitwendig door den rondachtigen vorm op den eersten blik herinneren aan een werk van Vespa, maar in werkelijkheid meer tot die van Chartergus naderen, daar de sterk bolle, buitenwaarts al grooter en grooter wordende en elkander aldus omgevende raten met het hulsel een geheel uitmaken.

Zoo ergens in de bouwkunst der dieren, dan is het inzonderheid in die der talrijke soorten van wespen, dat wij iets dergelijks opmerken als hetgeen men in de bouwkunst der menschen gewoon is met de namen van bouworde of bouwstijl te bestempelen. De bouwstoffen zijn altijd dezelfde, maar de gedachten, welke de bouwmeester daarmede heeft getracht te verwezenlijken, zijn verschillend. En evenals elke bouworde zich in eene menigte van vormen openbaren kan, die, hoe onderling afwijkend ook, toch den bepaalden stempel dragen van de orde, waartoe zij behooren, even zoo treffen wij onder de voortbrengselen der dierlijke bouwkunst dergelijke overeenkomsten aan, gepaard aan dergelijke verschillen, en ook in hen erkennen wij de verwezenlijking van gedachten, van een plan, dat aan den bouw ten grondslag is gelegd en derhalve daaraan vooraf is gegaan.

 

Werpen wij ten slotte eenen terugblik op de lange reeks van voortbrengselen der dierlijke nijverheid, die achtereenvolgens in deze bladen door ons beschouwd zijn, dan kan het niet anders, of wij gevoelen ons gestemd tot bewondering van de moederzorg der nanatuur, die aan vele dieren zoo merkwaardige talenten geschonken heeft, waardoor zij in staat gesteld worden te voorzien in hunne eigene behoeften en in die van hun kroost.

Doch terwijl die bewijzen van moederzorg de snaren van ons gemoed deden trillen, leerden de bouwkunstige voortbrengselen der dieren ons de laatsten ook als handelende wezens kennen. Wij hadden gelegenheid ons te overtuigen, dat hunne handelingen niet enkel door een blind instinkt bestuurd worden, maar dat zij van de [ 388 ]hun door de natuur geschonken talenten op eene wijze gebruik maken, die vaak getuigt van een op ervaring gegrond overleg.

Neen, de dieren zijn geen bloote werktuigen! Zij zijn zich zelf bewuste, denkende wezens; en zoo erkennen wij in elk dier, zij het dan ook in oneindig verschillenden graad, iets van dat vermogen, hetwelk het verband tusschen oorzaak en gevolg inziet en de middelen aan het doel tracht te doen beantwoorden, van dat vermogen, hetwelk wij het verstand noemen, en dat, ook bij het meest ontwikkelde dier, zich nog slechts als een flaauwe vonk vertoont, maar eerst bij den mensch tot een heldere vlam wordt.

 

 

  1. DjVu-bestand van de gebundelde jaargang op Commons; bestand op Internet Archive. (zie ook BHL: Album der Natuur (jaargangen 1852 - 1909, met registers).
  2. Abusievelijk niet in de lijst, (WS ed)
  3. Uit petermann's Mittheilungen über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie, 1858, 10tes Heft.
  4. Zie de uitvoeriger beschrijving in de Verhandelingen en berigten betr. het zeewezen 1859, waarin ook de kleine turbinen worden beschreven, bestemd om de ronddraaijing te onderhouden.
  5. Wij volgden bij de behandeling van dit punt de theorie ontwikkeld door den Sardinischen overste di san roberti, te vinden in een uitmuntend opstel over de baan der roterende projectielen, opgenomen in het Journal des armes spéciales, 1859.
  6. Revue Brittannique, Août 1859.
  7. Uit petermann's Mittheilungen über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie, 1859, 1es Heft.
  8. Uit petermann's Mittheilungen über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie, 1859, 3es Heft.}}
  9. Anemone nemorosa, L.
  10. Corydalis solida, Sm.
  11. Ficaria Ranunculoides, Mönch.
  12. Draba verna, L.
  13. Bellis perennis, L.
  14. Viola odorata, L.
  15. Verg. Dr. c. a. j. a. oudemans, de Flora van Nederland, Haarlem bij a.c. kruseman, pag. 107 en vv.
  16. Verg. oudemans, Flora, a. b. pag. 115 en vv.
  17. Verg. oudemans, Flora, a. b. pap. 120 en vv.
  18. Oudemans, Flora, pag. 135 en v.v.—Stilzwijgend verwijzen wij ook voor het vervolg naar dit werk.
  19. Castanea vulgaris, Linn.
  20. Hoewel dit gedeeltelijk waar is, zoo hebben toch onderzoekingen geleerd, dat men tot nu nog geene zuivere eenslachtige planten gevonden heeft, waardoor de proefnemingen omtrent de Parthenogenesis (de voortplanting door vrouwelijke bloemen alleen) ook zeer bemoeijelijkt worden. Verg. h. karsten, Das Geschlechtsleben der Pflanzen und die Parthenogenesis. Berlin, 1860.
  21. Verg. Album der Natuur, 1859, Wetenschappelijk bijblad, pag. 11.
  22. Verg. h. schacht, Die Pflanzenzelle, der innere Bau und das Leben der Gewächse, pag. 405 en v.v.—Album der Natuur, 1859, Wetenschappelijk bijblad, pag. 11.
  23. Verg.: a. munting, Waare oeffening der Planten, Leeuwarden 1682, pag. 635 en vv. en Bloemkundig Woordenboek, uitgave van j.c. sepp en zoon, pag. 477 en vv.
  24. Verg.: Iets over de vischfokkerij, door p. harting, in: Album der Natuur, 1852, pag. 382.
  25. Uit petermann's Mittheilungen über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesamnttgebiete der Geographie, 1859, 3es Heft.
  26. Vergelijk Archiv der Pharmacie, 1860, Band CLII, S. 370 volg.
  27. Een legua komt ongeveer overeen met 3 Engelsche mijlen, elk van 1609 N. ellen. Een legua is alzoo bijna 4 N. mijlen, elk van 1000 N. ellen.
  28. Uit petermann's Mittheilungen über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie, 1859.
  29. Beckstein vond eens in een enkelen grooten pereboom, die door den wind was afgebroken, 266 dezer rupsen. Z. ratzeburg, Forst-Insekten, Falter, p. 87.
  30. De wijze, waarop de cicaden zich van haar werktuig bedienen, is nog niet volledig bekend. Het is tot hiertoe niet gelukt, uit hoofde van de groote vreesachtigheid dezer diertjes, hen gedurende het eijerleggen naauwkeurig gade te slaan. Alleen het anatomisch onderzoek der deelen levert derhalve den grond op, om daaruit te besluiten tot het gebruik, hetwelk het insekt daarvan gedurende het leven maakt. Verschillende onderzoekers nu zijn daaromtrent tot eenigermate verschillende uitkomsten geraakt. {{sc|Réaumur (Mémoires pour servir a l'histoire des insectes, V, p. 170) meende, dat de beide zijdelingsche stukken zich beurtelings heen en weder bewogen, zoodat, wanneer het eene rees, het andere daalde, en het rugge- of middenstuk alleen tot vereeniging van beiden diende. Volgens hem werken derhalve de zijdelingsche stukken als twee vijlen. Doyère (Ann. d. scienc. natur, 1837) daarentegen besloot uit zijn onderzoek, dat de tandjes der zijdelingsche stukken alleen als weerhaken zouden dienen, terwijl de eigenlijke boring door het middenstuk zoude geschieden. Westwood (Modern classification of insects, II, p. 424) keerde echter weder tot de voorstelling van Réaumur terug en verwierp de verklaring van doyère, welke ook door lacaze-duthiers (Ann. d. scienc. nat., 1852, 3me ser., XVIII, p. 383), onzes inziens op afdoende gronden bestreden werd, voor zoo ver de verrigting der zijdelingsche stukken betreft, waaraan ook hij, even als réaumur, de werking eener vijl toekent, echter met dat verschil, dat volgens hem deze zijdelingsche stukken niet beurtelings, maar gelijktijdig bewogen worden, terwijl hij het met doyère eens is, dat het rugge- of middenstuk bij de boring ook medewerkt en dient om de eerste opening te maken, die vervolgens door de werking der vijlen vergroot wordt. Mij komt deze opvatting de waarschijnlijkste voor, en het is daarom dat ik in den tekst de beschrijving van lacaze-duthiers gevolgd heb, aan wiens verhandeling ook de figuren ontleend zijn.
  31. In het Verslag over den paalworm door de Commissie der kon. Akad. v. Wetens, en in den Volksalmanak voor 1861, uitgegeven door de Maatschappij tot nut van 't algemeen.
  32. Zie de afbeelding op de bijgevoegde plaat, welke genomen is naar een voorwerp in 's rijks museum te Leiden. Op de étiquette leest men: Icterus, Buénos ayres.
  33. Zie de afbeelding op de plaat naar een voorwerp in het Museum der Utrechtsche hoogeschool.
  34. Zie de afbeelding op de plaat naar een voorwerp uit 's Rijks Museum.
  35. Zie de afbeelding op de plaat , naar een voorwerp in het Akademisch Museum.
  36. Zie de afbeelding op de plaat, naar een voorwerp uit het Museum van het genootschap Natura artis magistra te Amsterdam. De etiquette voert den naam van Ploceus baja.
  37. In zijne lezenswaardige Natuur- en geneeskundige topographische schets der assistent-residentie Agam, geplaatst in het Natuurkundig Tijdschrift voor Neerlandsch Indië, 1860.
  38. Zie de uitvoeriger beschrijving door coste, Mémoires prés. par divers savants d l'acad. d. sciences. T. X, 1848, p. 574 en zijne Instructions pratiques d. Piscicultures. Paris, 1853. Albany hancock. (Magazine of Natural History, 1852) gaf mede daarvan eene beschrijving, bepaaldelijk van den nestbouw der tweede soort, welke beschrijving in de hoofdzaak met die van coste overeenstemt.
  39. De eerste ontdekker hiervan was zekere heer crouch, die deze ontdekking deed in 1845, dus een jaar voordat coste zijne waarnemingen over den nestbouw der zoetwater-stekelbaarsen aan de Fransche akademie mededeelde. Zie hierover: Curiosities of natural history, bij francis t. buckland. London, 1860.
  40. Zie Album 1857, p. 348. Intusschen is het waar, dat de draadvorming van den byssus zeer door het maaksel van den voet ondersteund wordt, en dat eene dergelijke inrigting bij de zeestekelbaars niet voorkomt. Ik geef deze gissing derhalve gaarne voor beter, er alleen nog bijvoegende, dat die draden in elk geval eenen dierlijken oorsprong hebben, daar zij uit eiwitachtige stoffen bestaan, gelijk buckland, die wel gelegenheid zal gehad hebben de nestjes te zien, welke zijn vader van crouch ontving, getuigt.
  41. Compt. rendus XLIX, p. 878.
  42. Ann. a. Magaz. of Nat. History. 3d. Ser. 1858, I, p. 161, vertaald in Annal. d. se. natur. 4me Ser. part. zool. IX, p. 255.
  43. Die Forst- Insekten, etc., I. p. 121.
  44. Cours complet d'agriculture XIII, p. 27.
  45. De berk, Mercurialis annua en Pyrus aucuparia worden genoemd. Eene andere soort, Megachile Papaveris, gebruikt de bladeren van klaprozen tot hetzelfde doel.
  46. Gedeeltelijk bewerkt naar het Fransch van august langel.
  47. Ik heb deze geldsommen zoo na mogelijk in ronde cijfers van onze munt uitgedrukt.
  48. Zie hierover bernstein, Over de zoogenaamde eetbare vogelnestjes en den nestbouw van eenige andere Javaansche vogels, Acta Sociel. Scient. Indo-Neerlandicae, III, 1857, p. 23, die er echter bijvoegt, dat de vogels de woldraden met hun speeksel overtrekken, waardoor zij beter hechten.
  49. Zie de afbeelding fig. 8 op de plaat gevoegd bij het vorige nommer. Deze afbeelding is gemaakt naar een voorwerp, bewaard in de verzameling van den zoölogischen tuin te Amsterdam.
  50. Zoo vond ik het bij twee door mij onderzochte voorwerpen, het eene toebehoorende aan 's rijks Museum, het andere aan de verzameling van den zoölogischen tuin te Amsterdam. Hier en elders waar twijfel bestond, besliste het mikroskopisch onderzoek.
  51. Katechismus der Natuur, Dl. II, bl. 194,
  52. De draden aan het voorwerp uit 's rijks museum bestaan ook uit boomwol of katoen, doch zijn allen wit. Dit nestje is ook kleiner dan het bij martinet afgebeelde. Dit laatste heeft, volgens de figuur, eene lengte van bijna 11 centim., terwijl het te Leiden bewaarde slechts 7½ centim. lang is. Een gedeelte dezer geringere grootte moet wel is waar op rekening der indrooging gesteld worden, maar dat de door het vogeltje gebezigde bladeren in dit geval toch wérkelijk kleiner waren, schijnt ook te volgen uit de omstandigheid, dat het getal steken, waardoor de bladeren twee aan twee vereenigd zijn, bij dit slechts 3, bij het andere 5 of 6 bedraagt.
  53. Eene uitvoeriger beschrijving met eene afbeelding van het nest in de ware grootte is onlangs door mij gegeven in de Verslagen en Mededeelingen der kon. Akademie, Deel XII, bl. 95.
  54. Uit petermann's Mittheilungen über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie,—Ergänzungsheft, 1860.
  55. Uit petermann's Mittheilungen über wichtige nette Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie, 1859, 3es Heft.
  56. Insect Architecture. New Edition. London 1857, p. 302.
  57. Vierduizend cocons leveren hoogstens een Ned. pond zijde.
  58. In de lang (in 1832) na zijnen dood door de haan uitgegeven: Recherches sur l'anatomie et les métamorphoses de différentes espèces d'insectes, p. 231.
  59. Ik herhaal hier slechts de gissingen, geopperd door den hoogleeraar cl. mulder, in een opstel over dit onderwerp, geplaatst in het Album der Natuur, 1855, bl. 33, waar de lezer tevens nog eenige bijzonderheden, ook betreffende eene andere soort, zal vinden, die wij hier kortheidshalve voorbij gaan.
  60. Zonderling schijnt het, dat de als vocht afgescheiden stof, in dit en andere gevallen van spinnende waterdieren, vast wordt. Vermoedelijk echter heeft hier hetzelfde plaats als bij de bevestiging der eijeren van de kreeften aan de valsche pooten van hun achterlijf, en waarvan lereboullet (Ann. d. sc. nat., 1860, 4me ser., 7me ann., p. 359) ontdekte, dat zij geschiedt door een bij de afscheiding helder vocht, maar dat zich onmiddelijk coaguleert, zoodra er water toetreedt.
  61. Zie de waarnemingen van boije en leiter, vermeld door rang, in zijn Manuel des Mollusques, p. 96, 198 en kiener, in Ann. d. sc. nat., XXX, p. 23.
  62. Petermann's Mittheilungen über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie, 1861, IV, S. 148.
  63. Nouvelles observations sur les abeilles, 2 Vol. Paris et Génève. 1814.
  64. Maraldi had door meting gevonden, dat de hoeken der ruitvormige plaatjes 109°28' en 70°32' bedragen. De berekening van könig leerde, dat de grootte der hoeken behoorde te zijn: 109°26' en 70°34'. De uitkomst der berekening van maclaurin komt nog nader tot de door werkelijke meting gevonden grootte. Volgens hem bedraagt de grootste hoek 109° 28'16". Lord brougham had daarvoor een hoek berekend, die eenige sekonden van dezen verschilde. Willich daarentegen bevestigde geheel en al de uitkomst van maclaurin en doet opmerken, dat de bijencel eigenlijk een verlengd rhomben-dodecaëder is, waarvan de hoeken overeenkomen met die van vele regelmatige kristallen (van granaat, diamant enz.) behoorende tot het kubische stelsel (Compt. rendus 1860, LI, p. 633). Ditzelfde was trouwens reeds veel vroeger door kieser, in zijne in 1815 verschenen Grundzüge der Anatomie der Pflanzen, S. 40, aangetoond.
  65. Dat de typische vorm der bijencel gedeeltelijk aldus moet verklaard worden, vloeit voort uit de waarnemingen van tegetmeier, medegedeeld in de vergadering der British Association, in 1859. Zie Album, 1859, Wetenschappelijk Bijblad, bl. 41.
  66. Zelfs in de laatste uitgave van het zamenstel der natuur (Systema naturae) van linnaeus vinden wij vaak niets meer achter eene soort vermeld, dan dat zij in Azië of Amerika leeft. Even algemeen zijn veelal de opgaven, die fabricius aangaande insektensoorten in zijne werken mededeelt.
  67. Géographie botanique raisonnée, par alph. decandolle. Paris et Genève, 1855; p588.
  68. Deze vogel, welke eenige gelijkheid heeft met den geitenmelker (Caprimulgus) maar grooter is, en een' in een krommen, scherpen haak uitloopenden bek bezit, bevat zoo veel olieachtig vet, dat de inboorlingen bij het bereiden hunner spijzen daarvan, als van boter, gebruik maken. Humboldt leerde ons dien Steatornis, gelijk hij hem noemt (woordelijk "vetvogel"), kennen.
  69. Colpoda cucullus, onder de infusie-diertjes, wordt als zoodanig opgegeven.
  70. Temnodon saltator cuv., Gasterosteus saltatrix L., leeft in bijkans den geheelen oceaan, maar niet in de Noordzee.
  71. De stad Cerro di Pasco ligt 13,228 voet boven het oppervlak der zee; ontelbaar vele proeven zijn genomen om daar de huiskat over te brengen, die echter altijd mislukten, v. Tschudi, Fauna Peruana, S. 250, 251.
  72. Het is overtollig op te teekenen dat hierop noodwendig die geslachten eene uitzondering maken, welke slechts uit eene soort bestaan; hier valt het begrip van soort met het begrip van geslacht te zamen.
  73. "Vera ut fiat vulgi opinio, quidquid nascatur in parte naturae ulla et in mari inesse praeterque multa quae nusquam alibi." C. plinii sec., Nat. Hist. Lib. IX, c. 1.
  74. "Plants are for the most part terrestrial, while animals are chiefly aquatic. The Ocean is the true home of the animal Kingdom." L. agassiz, Principles of Zoölogy. Boston 1848, p. 155.
  75. Soorten van het geslacht Psittacus b.v. tot op den 43° Z.B. op van Diemensland (Psittacus formosus lath.) of nog grooter breedte (45°) op Nieuw-Zeeland, ja tot op 52° Z.B. in Patagoniën. Hetzelfde geldt van sommige planten. Humboldt, de distributione geogr. plantarum, Lutetiae Parisior, 1817. 8vo. p. 85; onder de palmen Areca op Nieuw-Zeeland (p. 216) en boomachtige varens, eene Dicksonia tot op 46° Z.B. (p. 181).
  76. Agassiz, Principles of Zoölogy, p. 176.
  77. Onder de buitenlandsche soorten zijn er, die met de uitwerpselen van zoogdieren en eenige zelfs die met klei bouwen. Zie h. de saussure, Monographie des guèpes sociales, Paris et Genève, 1853—1857, p. LXIX.
  78. Zie hierover het reeds aangehaald werk van h. de saussure, p. XIX-CXXXVIII.
  79. Introduction to modern classification of insects, II. p. 251.
  80. Waarschijnlijk behoort dit nest aan dezelfde Polistes-soort, waarvan de saussure het nest heeft afgebeeld op pl. XIII van zijn werk, naar een exemplaar in het museum te Parijs, en waarvan, evenals van het hier bewaarde, de afkomst onbekend is.
  81. H. de saussure verdeelt de nesten der wespen in twee klassen, die hij door de namen van phragmocyttares en stélocyttares onderscheidt, welke men in onze taal kan teruggeven door die van schotratigen en zuilratigen, welke aanduiden, dat de raten hetzij (zooals bij Chartergus) zich als tusschenschotten vertoonen, die met de wanden van het hulsel zamenhangen, of (zooals bij Vespa) met het hulsel niet dan op zeer weinige punten, maar onderling door steeltjes of zuiltjes verbonden zijn. Hij onderscheidt verder nesten met onbegrensden en andere met begrensden groei en beschouwt de eerste als beantwoordende aan zijne phragmocyttares en de tweede aan zijne stélocyttares. Het schijnt mij echter toe, dat deze overeenkomst niet zoo volkomen is, om beide benamingen als synoniemen te beschouwen, zooals de saussure doet. Inderdaad erkent hij zelf (p. XCVIII), dat de nesten van Vespa, zelfs nadat het hulsel op ééne opening na, geheel gesloten is, nog vergroot worden, hetgeen niet anders geschieden kan dan doordat de wespen de inwendige reeds gevormde lagen later weder afbreken en de stof, waaruit deze bestaan, gebruiken om daarmede andere deelen van het nest te bouwen. In den strengen zin des woords zijn er derhalve geene begrensde wespennesten. Desniettemin is het waar, dat de groeiwijze van beide hoofdklassen van nesten geheel verschillend is, en dat derhalve de daarop gegronde verdeeling volkomen natuurlijk moet genoemd worden. Voor eene uitvoeriger beschouwing van dit onderwerp is het echter hier de plaats niet.
  82. De naam van dit geslacht berust op de merkwaardige eigenschap der daartoe behoorende wespen, van, evenals de bijen, honiggaarders te zijn. Daar de naam van Nectarinia echter reeds sedert lang in de ornithologie in gebruik is, heeft shuckard voorgesteld haar te veranderen in die van Melissaia.